ەلىمىزدە جىل سايىن كىسى ولىمىنە اسەر ەتەتىن ەڭ باستى فاكتور جۇرەك-قان تامىرلارى اۋرۋلارى بولسا, ەكىنشى ورىندا – جول-كولىك اپاتى. ەلىمىزدە وتىز جىلدا ءجۇز مىڭعا جۋىق ادام جول اپاتىنان قازا تاپقان. بۇل ءبىر قالا جەر بەتىنەن جوعالعانمەن بىردەي. وسىنىڭ بارىنە كىمدەر كىنالى؟ ساپاسىز سالىنعان جولدار ما, جوق الدە «ارقاسى قوزعان» «شۋماحەرلەر» مە؟
تاقىرىپتى ايقايلاتىپ قويۋ عادەتىمىزدە جوق ەدى. بىراق ايقايلاماق تۇگىلى, شىڭعىرساق تا شىندىق وسى. وزگە ەلدەردە كولىكتىڭ كوبەيۋىنەن كەلىپ-كەتەر قاۋىپ جوق شىعار, ال بىزدە جاعداي مۇلدەم باسقاشا.
جىل سايىن ەلىمىزدە جول اپاتىنان 3 مىڭنان استام ادام قازا بولادى ەكەن. ءسوزىمىز قۇرعاق شىقپاسىن, سالىستىرۋ ءۇشىن دەرەكتەردى مىسالعا الساق, 2002-2012 جىلدار ارالىعىندا قازاقستاندا جول اپاتىنان 32 مىڭ ادام كوز جۇمعان. 2012 جىلى ەلىمىزدە كولىك اپاتىنان 2400, ال 2013 جىلى 3233 ادام قازا تاپقان.
ستاتيستيكا كوميتەتىنىڭ ءباسپاسوز قىزمەتى 2019 جىلى 24 مىڭ قازاقستاندىق جول-كولىك وقيعاسىنان زارداپ شەككەنىن جاريالادى. جىل سايىن قانشاما ادامىمىزدان ايىرىلىپ وتىرساق, ەلىمىزدىڭ ەرتەڭى نە بولماق؟
كىنانىڭ ءبارىن جۇرگىزۋشىلەرگە جاۋىپ قويا سالۋعا بولمايدى. ءارتۇرلى زەرتتەۋلەر ناتيجەسىندە جۇرگىزۋشىنىڭ كىناسىنەن باسقا, جول جانە ونى قورشاعان جاعدايلاردىڭ, سونداي-اق, اۆتوكولىك قۇرالدارىنىڭ اسەرى دە بولاتىنى بەلگىلى. جۇرگىزۋشىلەر اراسىندا كەزىندە الماتى-نۇر-سۇلتان تراسساسى «اجال القابى», الماتى-وسكەمەن جولى «ءولىم جولى», قاپشاعاي باعىتى «قاندى جول», قورداي «ءولىم اسۋى», كۇيىك «ازاپ اسۋى» دەپ تۇرلىشە اتالعانى شىندىق. ورالدان اتىراۋعا دەيىنگى 500 شاقىرىمداي جولدىڭ دا «اجال تراسساسى» اتانىپ كەتكەنى راس. قوس جولاقتى جولدىڭ ەنى تىم تار بولعان سوڭ مانەۆر جاساۋ وتە قيىن. جول-كولىك اپاتى جيىلەۋىنىڭ دە ءبىر سەبەبى سول. سول ءۇشىن جولداردى كەڭەيتۋ كەرەك. ماسەلەن, ۇلكەن فۋرالار كەلە جاتادى, اسىققان جۇرگىزۋشى تار جولدا ولاردى باسىپ وزايىن دەپ قاراما-قارسى جولعا شىعىپ كەتىپ, اپاتقا ۇشىرايدى. كەلەشەكتە وسى ورال-اتىراۋ اۆتوجولىنىڭ ەنى 8-دەن 15 مەترگە دەيىن ۇلعايادى دەيدى. وعان دەيىن قانشا ادامنىڭ تاعدىرى كۇل-تالقان بولارىن ءبىر قۇداي بىلەدى! تازا تار جول, تايعاق كەشۋ.
بيىل عانا «قازاۆتوجول» ۇك اق باسقارما توراعاسى ۇلان ءالىپوۆ: «ەگەر ازاماتتاردىڭ شاعىمدارى بولسا, وندا ءبىزدىڭ جۇمىسىمىزدا كەمشىلىكتەر بار دەگەن ءسوز. ادامدارعا ساپالى جول كەرەك. ول جولدى ادامگەرشىلىكپەن ساپالى تۇردە جاسايىق» دەپ ءوزى دە مويىنداپ وتىر. مىنە, ازاتتىق العالى دا وتىز جىل ءوتتى, وسى ۋاقىتقا دەيىن جىرتىعى جامالماعان, كەم-كەتىگى بۇتىندەلمەگەن, كوشەسى كوشەلى ەلدەردەگىدەي كوز تويعىزارلىق كورىنىسكە كوشپەگەن جۇرتتىڭ بەرەكەسى قاشان كىرەرى بەلگىسىز. «كەلەشەكتە, ادامگەرشىلىكپەن» دەپ قاشانعى سوزار ەكەنبىز؟!
البەتتە, جول اپاتىنىڭ جيىلەۋىنە اۆتوكولىكتەر سانىنىڭ ارتۋى دا اسەر ەتپەي قويمايتىنى بەلگىلى. ەگەر 2007 جىلى رەسپۋبليكاداعى اۆتوكولىك سانى 2 ملن 671 مىڭ بولسا, 2013 جىلى ولاردىڭ سانى 4 ميلليوننان اسقان. 2011 جىلى قازاقستانداعى جەڭىل كولىك تىزگىندەگەندەر سانى ءۇش جارىم ملن-نان اسسا, 2016 جىلى 6 ملن-نان ءبىر-اق اسىپ تۇسكەن. ياعني جىل سايىنعى قارقىن ودان سايىن ارتىپ بارا جاتقانى جانە بار.
«ات – ەر قاناتى» دەگەندەي, تەمىر تۇلپاردى تىزگىندەۋدى كىم جەك كورۋشى ەدى؟ دەگەنمەن دە رولگە يە بولا الماي, ەلگە تيگەن زياننىڭ نەسى جاقسى؟ كولىك كوبەيگەن سايىن ءولىم كوبەيە بەرمەك پە سوندا؟ بۇل دەگەنىڭىز – قازاقستاندا «بوينگ» ۇشاعى ءار جىل سايىن ون رەت كوكتەن قۇلاپ, اپاتقا ۇشىراپ وتىرعانمەن بىردەي دەگەن ءسوز. كوز الدىڭىزعا ەلەستەتىڭىزشى, سۇمدىق سۋرەت كورىنبەي مە؟ ال «ەگەمەن قازاقستان» گازەتىندە ش.جىلقىباەۆانىڭ «جول-كولىك وقيعاسىن ازايتۋداعى شەتەل تاجىريبەسى» اتتى ماقالاسىنداعى «رەسپۋبليكا جولدارىندا قازا تاپقاندار سانىنىڭ وسكەنى سونشا, سيريا مەن اۋعانستانداعى سوعىستا مەرت بولعاندارمەن تەڭەسۋگە جاقىن ەكەنىن ايتادى ماماندار» دەگەن ءسوزى ءتىپتى دە دەنە تۇرشىكتىرىپ جىبەرەردەي.
شىنىندا دا, اۋعان ءھام سيريا سوعىسىندا قانشا ادام قازا بولعانى تۋرالى اقپارات كوزدەرىنە ۇڭىلگەندە وعان ابدەن كوزىمىز جەتە تۇسكەندەي بولدى. 1989 جىلى «پراۆدا» گازەتىندە اۋعان سوعىسىندا قازا تاپقان كەڭەس اسكەرلەرىنىڭ سانى جاريالانعان. وندا 13833 ادام دەپ كورسەتىلگەن. ال كەيبىر دەرەكتەردە حابار-وشارسىز كەتكەندەر, مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنەن جىبەرىلگەن وفيتسەرلەر, ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنەن بارعان مامانداردىڭ قازا تاپقاندارىن قوسقاندا, 14427 ادامعا جەتەدى. بۇگىنگى تاڭدا ون جىلعا جۋىق سوعىس وشاعىنا اينالعان سيريادا 2018 جىلعى ەسەپ بويىنشا 353935 ادام اجال قۇشقان.
2002-2012 جىلدارى قازاقستاندا جول-كولىك اپاتىنان 160 مىڭنان استام ادام ءار ءتۇرلى دەڭگەيدە جاراقات السا, اۋعان سوعىسىندا كسرو اسكەرىنىڭ 53753 اسكەرى جارالانعان. قازاقستانداعى ساپاسىز سالىنعان جولدار مەن قاۋىپسىزدىكتى ساقتامايتىن جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن بولاتىن اپاتتاردىڭ سالدارى قاندى قىرعىن سوعىستان دا اسىپ ءتۇسىپ وتىرعان جوق پا؟ وسىنىڭ بارىنە كىمدەر كىنالى؟ ساپاسىز سالىنعان جولدار ما, جوق الدە «ارقاسى قوزعان» «شۋماحەرلەر» مە؟ جول-كولىك وقيعاسىنىڭ ورىن الۋىنا نەگىزگى فاكتورلار – جۇرگىزۋشىلەردىڭ جول ەرەجەلەرىن مۇقيات ساقتاماۋى, جەلمەن جارىسقان «شۋماحەرلەردىڭ» جىلدامدىقتى شامادان تىس اسىرۋى, ىشىمدىك ءىشىپ, ەسىرتكىگە ەلىتىپ رولگە وتىرۋى جانە جاياۋ جۇرگىنشىلەردىڭ رۇقسات ەتىلمەگەن جەرلەردەن ءوتۋى.
كەزىندە ەلباسى: «ماس كۇيىندە رولگە وتىرعان جۇرگىزۋشى – قىلمىسكەر. ونى ءبىزدىڭ زاڭىمىز بويىنشا ەڭ قاتال جازاعا تارتۋ قاجەت. نەمەسە ول زاڭداردى كۇشەيتۋ كەرەك. قانشاما ادام قايتىس بولىپ جاتىر, بۇل سۇمدىق قوي. ءبىز ءبىر جاعىنان حالىقتى ەمدەپ, ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ۇزاقتىعىن ارتتىرىپ جاتساق, ەكىنشى جاعىنان رەسپۋبليكا جولدارىندا ءولتىرىپ الىپ جاتىرمىز. بۇعان نازار اۋدارۋ قاجەت» دەگەن بولاتىن. سولاي بولا تۇرا, ءالى كۇنگە دەيىن جول-كولىك اپاتى ەش ازايماي تۇر. وسى جايتتاردى ەسكەرە كەلە, پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ ەلىمىزدىڭ جولدارىنداعى جاعدايدىڭ الاڭداۋشىلىق تۋدىراتىنىن ايتقان جانە ماس كۇيدە اۆتوكولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن جازانى قاتاڭداتۋ قاجەتتىلىگىنە دە ەرەكشە نازار اۋدارعان. مەملەكەت باسشىسىنىڭ سول تاپسىرماسىنا سايكەس ىشكى ىستەر مينيسترلىگى وسىنداي قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ءۇشىن قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتى كۇشەيتۋ جونىندە مامىلەگە كەلگەن.
وسىعان وراي «بەيبىت ومىردە ماس كۇيىندە كولىك باسقارعان جاۋاپسىز جۇرگىزۋشىلەر كىناسىنەن جولداردا ادامدار قازا تاۋىپ جاتىر. ولاردى اقتاۋعا بولمايدى. سوندىقتان وسىنداي زاڭ بۇزۋشىلىقتار مەن قىلمىستار ءۇشىن ولاردىڭ سالدارىنىڭ اۋىرلىعىنا تەڭبە-تەڭ جازا بولۋى ءتيىس» دەپ شەگەلەپ تە ايتقان مينيستر ەرلان تۇرعىمباەۆ. 2019 جىلى پوليتسيا قىزمەتكەرلەرى ماس كۇيدە كولىك جۇرگىزگەن 22 مىڭنان استام جۇرگىزۋشىنى انىقتاپ, ولاردىڭ 17 مىڭنان استامى اۆتوكولىكتى باسقارۋ قۇقىنان ايىرۋ تۇرىندەگى اكىمشىلىك جازاعا, جۇرگىزۋشىلىك قۇقىنان ايىرىلعان ءارى ماس كۇيدە بولعان 1878 ادام قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان.
ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە جوعارىداعى قورقىنىشتى ستاتيستيكالىق كورسەتكىشتى تومەندەتۋ ماقساتىندا ءىىم ءتۇرلى شارالاردى قولعا الىپ كەلەدى. مىسالى: «ءبىز قاۋىپسىز جولدى تاڭدايمىز!», «ابايلاڭىز: بالالار!» اتتى اكتسيالار وتكىزىلەدى. پوليتسەيلەر اپاتقا ۇشىراعان كولىكتەردى قالا كوشەلەرىمەن الىپ ءوتىپ, ماس كۇيىندە كولىك جۇرگىزۋدىڭ اقىرى قانداي بولاتىنىن جۇرتقا تۇسىندىرەدى جانە دە اكتسيا بارىسىندا تەمىر تۇلپار تىزگىندەۋشىلەرگە ساقتىققا ۇندەيتىن ارنايى پاراقشالار تاراتادى. ارينە, قۇپتارلىق ءىس-اق. الايدا ستاتيستيكا كورسەتىپ وتىرعانداي, قولدانىستاعى اكىمشىلىك جازالار جۇرگىزۋشىلەردىڭ تارتىبىنە كوپ اسەر ەتپەيتىنىن جانە جكو سانىنىڭ تومەندەمەي وتىرعانىن بايقاتادى.
جالپى كولىكتى باسقارۋ قۇقىعىنان ايىرۋ مەرزىمى ەداۋىر ۇزارتىلعان. ەگەر بۇرىن كولىكتى ماس كۇيىندە جۇرگىزگەن ادام 3 جىلعا دەيىن جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ايىرىلسا, ەندى بۇل مەرزىم 7 جىلعا دەيىن ۇزاردى. سونداي-اق ىشىمدىك ءىشىپ, العاش رەت جول ەرەجەسىن بۇزسا دا 15 تاۋلىككە قاماۋعا الىنادى. ال جول ەرەجەسىن بۇزعانىمەن قاتار, ادام دەنساۋلىعىنا قاۋىپ توندىرگەن جۇرگىزۋشىگە 20 تاۋلىككە قاماۋ مەن 7 جىلعا جۇرگىزۋشى قۇجاتىنان ايىرۋ جازاسى بەرىلەدى.
ماس كۇيىندە كولىك تىزگىندەپ, ادامدى جازىم ەتكەندەر ءتىپتى 10 جىلعا دەيىن سوتتالىپ, جۇرگىزۋشى كۋالىگىنەن ءبىرجولا قاعىلادى. الايدا اكىمشىلىك پوليتسيا كوميتەتىنىڭ باسقارما باستىعى اسقار تاجەنوۆتىڭ ايتۋىنشا, ماس كۇيىندە كولىك جۇرگىزگەنى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتىڭ كۇشەيگەنىنە قاراماستان, ءالى دە قۇقىق بۇزۋشىلىقتار ازايماي وتىر. وكىنىشكە قاراي, مۇنداي جۇرگىزۋشىلەر جول-كولىك وقيعالارىنا ءجيى تۇسەدى. 2021 جىلدىڭ بەس ايىندا مىڭنان استام جۇرگىزۋشى قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلعان.
بيىل جول-كولىك وقيعاسىنا قاتىستى 1 ميلليون 300 مىڭ زاڭ بۇزۋشىلىق تىركەلگەن. ونىڭ 437 مىڭى جىلدامدىقتى اسىرىپ جىبەرگەننەن بولعانى انىقتالدى. 289 مىڭى جول بەلگىلەرىن ەسكەرمەۋ سالدارىنان اپاتتى جاعداي تۋدىرعان. جول ەرەجەسىن بۇزعانى ءۇشىن 6 مىڭ ادام كولىك جۇرگىزۋ قۇقىعىنان ايىرىلسا, 5 مىڭ جۇرگىزۋشى الكوگولدىك ىشىمدىك ءىشىپ الىپ ۇستالعان.
بۇگىندە كولىكتى ماس كۇيىندە جۇرگىزگەنى ءۇشىن جازا كۇشەيتىلسە دە, كەيبىر ادامدار ونداي ارەكەتتىڭ قانشالىقتى قاۋىپتى ەكەنىن تۇسىنبەي, رولگە ماس كۇيىندە وتىرۋدى قويار ەمەس. ماسەلەن, ءبىر نۇر-سۇلتاننىڭ وزىندە كۇنىنە ەلۋ ادام اكىمشىلىك قاماققا الىنسا, سونىڭ وتىزعا جۋىعى – ماس كۇيدە كولىك جۇرگىزەتىندەر. ەلوردادا 2019 جىلى 469 جول-كولىك وقيعاسى تىركەلگەن. سالدارىنان 29 ادام قازا تاۋىپ, 590-ى جاراقات العان. جول ەرەجەسىن ساقتاماعان جۇرگىزۋشىلەردىڭ كەسىرىنەن 22 ادام كوز جۇمعان. 469-ى جاپا شەككەن. ال جاياۋ جۇرگىنشىلەرگە قاتىستى 124 جول-كولىك وقيعاسى تىركەلسە, ودان 7 ادام قايتىس بولىپ, 121 ازامات ءتۇرلى دەنە جاراقاتىن العان. ال بيىلعى 8 ايدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا ەلوردادا جول-كولىك اپاتتارى 2020 جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 47,9 پايىزعا, جاراقات العاندار 34,6 پايىزعا, ال قازا تاپقاندار 5,6 پايىزعا وسكەن.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – جول-كولىك وقيعالارىنىڭ الدىن الۋ تەك ءىىم-ءنىڭ عانا جۇمىسى ەمەس. بۇل – جۇرت بولىپ جۇمىلىپ, قوعام بولىپ بىرىگىپ اتقاراتىن ءىس. از بولسىن, كوپ بولسىن, ءولىمنىڭ اتى – ءولىم, ونىڭ جاقسىسى جوق. دەسەك تە جىلىنا جول اپاتىنان ءبىر-ەكى عانا ادام كوز جۇماتىن نورۆەگياداعى جاعداي مەن قازاقستانداعى احۋالعا قاراپ قىنجىلماسقا امال جوق.
باۋىرجان سەگىزباەۆ
