كۇردەلى كەزەڭدە تىزگىن ۇستاعان

جۇماباي شاياحمەتوۆ كەڭەس زامانى, ستالين ءداۋىرىنىڭ قايراتكەرى بولىپ ەسەپتەلدى. ونىڭ پارتيا جانە مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندە قالىپتاسۋى 1930-1950 ج.ج. ورىن الدى. سوعىس كەزىندە شاياحمەتوۆ قازاقستان بويىنشا مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىن باسقاردى. سونىمەن, قازاقستاندا مايدان ءۇشىن قۇيىلعان ايگىلى «10 وقتىڭ 9-ى» ارتىندا بۇكىل قازاقستان حالقى جانە شاياحمەتوۆ تۇردى.

ول قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى (1946-1954 جج.), كسرو جوعارعى كەڭەسى ۇلتتار كەڭەسىنىڭ توراعاسى (1950-1954 جج.), كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ مۇشەسى (1952-1956 جج.), كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ 1-4 شاقىرىلىمدارىنىڭ جانە قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ 2-4 شاقىرىلىمدارىنىڭ دەپۋتاتى, بك(ب)پ XVIII پارتكونفەرەنتسيا­سىنىڭ دەلەگاتى (1941 ج.), بك(ب)پ XIX سەزىنىڭ دەلەگاتى (1952 ج.), كوكپ XX سەزىنىڭ دەلەگاتى (1956 ج.) بولدى.

جۇماباي شاياحمەتوۆ بۇكىل ەكونوميكا مەن مادەنيەت, عىلىم مەن ءبىلىم سالاسىنىڭ ءبىرتالاي تالانتتى باسشىلارىن لايىقتى تاربيەلەپ, قىزمەت بابىندا كوتەرىپ, ولاردىڭ حالىق پەن مەملەكەت الدىنداعى بورىشى مەن جاۋاپكەرشىلىگىن ارتتىرۋعا قاجەتتى تالاپ قويا ءبىلدى. الايدا ۇزاق ۋاقىت بويى ج.شاياحمەتوۆ تۋرالى ەشقانداي اقپارات بەرىلمەدى, ونىڭ ەسىمىن بيلىك باسىنداعىلار ەشقايدا ايتپاۋعا تىرىسىپ باقتى, بۇل ونىڭ ءومىر جولىنداعى كەيبىر وقيعالارعا بايلانىستى بولعان ەدى. دەگەنمەن, ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىز مەملەكەت بولىپ قالىپتاسۋىنا وراي, ۇلتتىق تاريحىمىزعا دەگەن بەتبۇرىس, جۇماباي شاياحمەتوۆكە, مەملەكەت قايراتكەرى, كەڭەستىك قازاقستاننىڭ كورنەكتى باسشىلارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قىزىعۋشىلىق ورىن الدى.

جۇماباي شاياحمەتوۆ – وتان تاريحىندا لايىقتى ورنى بار, وتكەن عاسىردا كەڭەستىك قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى مەن الەۋمەتتىك-مادەني دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان بەلگىلى مەملەكەت قايراتكەرى. ونىڭ ۇزاق جىلدار بويى رەسپۋبليكامىزدىڭ ەڭ جوعارعى باسقارۋ جۇيەسىندە ەڭبەك ەتىپ, سەگىز جىل قازاقستاننىڭ ءبىرىنشى باسشىسى قىزمەتىن اتقارعانى جۇرتشىلىققا ءمالىم.

بۇگىنگى تاڭدا «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسىن ىسكە اسىرۋ بارىسىندا  ەلىمىزدە جاڭا مۇراعاتتىق دەرەكتەردىڭ اشىلىپ, عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىلۋى كەڭەستىك قازاقستاننىڭ بۇرىنعى باسشىلارى تۋرالى كوبىرەك مالىمەت الۋعا مۇمكىندىك بەرۋدە.

جۇماباي شاياحمەتوۆ 1940-1950 جىلدارى قازاقستاننىڭ پارتيا­لىق-اكىمشىلىك اپپاراتىنىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتتى. ول ساياسي-اكىمشىلىك قۇرىلىمداردىڭ, ەكونوميكانىڭ, مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جارقىن جانە ەرەكشە باسشىلار توبىن ءوسىردى. شاياحمەتوۆ ۇلتتىق باسقارۋشى كادرلاردىڭ قالىپتاسۋىنا زور كوڭىل ءبولدى

2022 جىلعى 30 قىركۇيەكتە قر عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ گرانتى بويىنشا «كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنەن بەلگىسىز بەتتەر» دەگەن جوبانى ىسكە اسىرۋ اياسىندا ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ  ۇيىمداستىرۋىمەن «جۇماباي شاياحمەتوۆ جانە قازاقستاننىڭ 1940-1960 جىلدارىنداعى قوعامدىق-ساياسي ءومىرى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا ءوتتى.

كونفەرەنتسيانىڭ جۇمىسى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ قازاقستان تاريحى كەڭەستىك ءداۋىرىنىڭ بەلگىلى تۇلعاسى جانە مەملەكەت قايراتكەرى رەتىندەگى  ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ نەگىزگى كەزەڭدەرىن تالقىلاۋعا ارنالدى. قاتىسۋشىلار اتاپ كورسەتكەندەي, ­ج.شاياحمەتوۆتىڭ ءومىرىنىڭ كوپ بولىگى ي.ۆ.ستالين مەن ­ن.س.حرۋششەۆتىڭ ءامىرشىل-اكىمشىلدىك جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ورنىعىنۋىنا بايلانىستى اسا كۇردەلى جانە قايشىلىقتى كەزەڭىنە تۇسپا-تۇس كەلدى.

كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلاردىڭ پايىمداۋىنشا, مەملەكەت پەن ۇلت قۇرىلىسىنىڭ جاڭا كەزەڭى جاعدايىندا ساياسي-اكىمشىلىك باسقارۋدىڭ سىناقتان وتكەن ۇلگىلەرى مەن تۇلا بويىندا ءوز وتانىنىڭ شىنايى پاتريوتى, مىقتى ۇيىمداستىرۋشى جانە باسقارۋشى قاسيەتتەرى جيناقتالعان مەملەكەتشىل-اكىمشى تۇلعا بولۋعا لايىقتى باسشىلار سۇرانىسقا يە بولۋدا, ولار ەلىمىزدى جاڭعىرتۋ جوبالارىن العا تارتۋعا جانە رەسپۋبليكامىزدى ساياسي-ەكونوميكالىق داعدارىستان شىعارۋعا مۇددەلى بولۋعا ءتيىس.

قازاقستاننىڭ تاريح عىلىمى قاتاڭ سىرتقى قىسىم جاعدايىندا بايانداۋدىڭ فورماتتارىن, بايانداۋدىڭ ءنارراتيۆىن جانە كەڭەس كەزەڭىندەگى ەل مەن حالىق تاريحىنداعى نەعۇرلىم سىندارلى كەزەڭدەردى ءتۇسىندىرۋ قاعيداتتارىن تۇجىرىمداۋعا ارنالعان.

تاريح جانە تاريحي جاد جاڭا گەوساياسي ءتارتىپتىڭ قالىپتاسۋى جاعدايىندا مەملەكەتتەر مەن حالىقارالىق اۆتورلاردىڭ مۇددەلەرىنىڭ قاقتىعىسۋ ورىستەرىنىڭ بىرىنە اينالدى, ولار وقيعالاردى, تۇلعالاردىڭ رولدەرىن ءتۇسىندىرۋدىڭ پوليارلىق نۇسقالارىن ۇسىنىپ قانا قويماي, سول تۇجىرىمدارىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسادى. سوندىقتان تاريحشىلاردىڭ الدىندا مەملەكەتتەر شەڭبەرىندە ازاماتتىق بەيبىتشىلىككە جانە حالىقارالىق ارەنادا ءوزارا ءىس-قيمىل جاساۋعا ىقپال ەتەتىن ۆەريفيكاتسيالاناتىن تاريحي ءبىلىمدى قالىپتاستىرۋ مىندەتتەرى تۇر.

2022 جىلى قازاقستان جۇرتشىلىعى مەن اكادەميا­لىق قوعامداستىق 1938-1954 جىلدار ارالىعىندا قازاق كسر-ءىنىڭ باسشىسى بولعان, قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى, ەكىنشى جانە ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتتەرىن اتقارعان, 1954-1955 جىلدارى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىستىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى جۇماباي شاياحمەتوۆ­تىڭ 120 جىلدىعىن اتاپ وتۋدە. ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا ج.شاياحمەتوۆ جەڭىس ءۇشىن ادامي جانە ماتەريالدىق رەسۋرستاردى جۇمىلدىرۋ بويىنشا قازاق كسر باسشىلىعىنىڭ شتابىن باسقاردى, كسرو-نىڭ باتىس اۋماقتارىنان ەۆاكۋاتسيالانعان ونەركاسىپتىك كاسىپورىندار مەن حالىقتى قابىلداۋعا جاۋاپ بەردى, قازاقستاننىڭ مايدان ارسەنالىنا اينالۋىنا ىقپال ەتتى. ونىڭ تىكەلەي باسشىلىعىمەن رەسپۋبليكا سوعىستان كەيىنگى ەكونوميكانى قالپىنا كەلتىرۋ جانە كەيىنگى جاڭعىرتۋ, سونداي-اق قازىرگى زامانعى قازاقستاننىڭ يندۋستريالىق, اگرارلىق, عىلىمي-تەحنيكالىق جانە رۋحاني الەۋەتى سۇيەنەتىن ىرگەتاسىن قۇرۋ جانە نىعايتۋ ساتىلارىنا كوتەرىلدى.

جۇماباي شاياحمەتوۆ 1940-1950 جىلدارى قازاقستاننىڭ پارتيالىق-اكىمشىلىك اپپاراتىنىڭ قۇرىلۋىنا ىقپال ەتتى. ول ساياسي-اكىمشىلىك قۇرىلىمداردىڭ, ەكونوميكانىڭ, مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋدىڭ دامۋىنا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جارقىن جانە ەرەكشە باسشىلار توبىن ءوسىردى. شاياحمەتوۆ ۇلتتىق باسقارۋشى كادرلاردىڭ قالىپتاسۋىنا زور كوڭىل ءبولدى, ­د.قوناەۆ, ­ج.تاشەنەۆ, ­ق.ساتباەۆ, ­ي.وماروۆ, ­م.سۋجيكوۆ, ە.تايبەكوۆ, ا.قويشىعۇلوۆ, د.كەرىمباەۆ, م.بۋتين, ­ا.داۋىلباەۆ, ا.سەمباەۆ, م.سالين, س.جانباەۆ, د.جانعوزين, گ.قارجاۋباەۆ, ح.ارىستانبەكوۆ, م.بەيسەنباەۆ, ر.يلياشەۆ جانە ت.ب. دارىندى قايراتكەرلەردىڭ ۇلكەن لەگىن باسشىلىق ورىندارعا ۇسىنۋعا ءوز ۇلەسىن قوستى.

ونىڭ بەلسەندى قاتىسۋىمەن فابريكالار, زاۋىتتار, قازاق تەاترلارى, مەكتەپتەر, تەحنيكۋمدار, ينستيتۋتتار, قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى اشىلدى, قازاق ستۋدەنتتەرى ءۇشىن كەڭەس وداعىنىڭ جەتەكشى جوعارى وقۋ ورىندارىنا كۆوتالار ءبولىندى. 1950-1954 جىلدارى جۇماباي شاياحمەتوۆ كسرو جوعارعى كەڭەسى ۇلتتار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ سايلانادى. 1946-1954 جىلدارى رەسپۋبليكا جۇماباي شاياحمەتوۆ تۇسىندا, اسىرەسە الەۋمەتتىك جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋدا, اۋىل شارۋاشىلىعىندا, ونەركاسىپتە, ءبىلىم بەرۋدە, عىلىم مەن مادەنيەتتە جوعارى جەتىستىكتەرگە جەتتى. جۇزەگە اسىرىلۋى قازاقستاندى كسرو شەڭبەرىندە ساياساتتىڭ, ەكونوميكانىڭ, مادەنيەت پەن ءبىلىم بەرۋدىڭ بارلىق سالالارىندا جەتەكشى ورىنعا شىعارعان جوبالارعا شاياحمەتوۆ جەكە ءوزى باستاماشىلىق جاسادى. 1940-50 جىلدارى قازاقستان اۋماعىندا كەڭەس وداعىنىڭ اسكەري-ستراتەگيالىق جوبالارىن ىسكە اسىرۋعا بايلانىستى رەسپۋبليكانىڭ ءرولى ەداۋىر ءوستى.

وسى جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قازاق كسر باسشىلارى بارلىق دەڭگەيلەردە شەشىمدەر قابىلداۋعا جانە ولاردى جۇزەگە اسىرۋعا قاتىسىپ قانا قويماي, ساياسي-اكىمشىلىك باسقارۋدىڭ قۇندى ساباقتارىن الىپ, قازاقستاندىق باسقارۋشىلاردىڭ وزىندىك مەكتەبىن قالىپتاستىردى. قازاق كسر-ءنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى لاۋازىمىندا ج.شاياحمەتوۆ حالىقتىڭ مۇددەسى مەن مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىنا جاۋاپ بەرەتىن ساياسات جۇرگىزدى.

ءسويتىپ, عىلىمي كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار باياندامالارىندا جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنىڭ باستى اسپەكتىلەرىنە جان-جاقتى سيپاتتاما بەردى. سونىمەن بىرگە ولار ءوز سوزدەرىندە قازاقستان تاريحىنىڭ كەڭەستىك ءداۋىرىن زەرتتەۋدە جانە ءارتۇرلى ۇلتقا جاتاتىن سول كەزەڭدە باسشى قىزمەتتەردە بولعان دارىندى تۇلعالاردىڭ, ءارتۇرلى باعىتتاعى قوعامدىق-ساياسي قايراتكەرلەردىڭ ءرولىن كورسەتۋدە جاڭا عىلىمي تاسىلدەر مەن تەوريا­لىق-ادىستەمەلىك نەگىزدەمەلەر ازىرلەۋ قاجەتتىگىن اتاپ كورسەتتى. اكىمشىل-امىرشىلدىك جۇيەسىنىڭ قالىپتاسقان جانە ورنىققان كەزەڭىندەگى تۇلعالاردىڭ ءرولىن زەرتتەۋدىڭ قازىرگى قازاقستاندىق قوعام مەن عىلىمعا ەرەكشە ماڭىزى بار, ويتكەنى بۇل يدەولوگياسىزداندىرۋ, توتاليتارلىق رەجيمنىڭ مۇراسىن بۇزۋ جانە ودان باس تارتۋ, وتارشىلدىقتان كەيىنگى كەڭەستىك سيپاتتاعى سيندرومدى ەڭسەرۋ, سونداي-اق كەڭەستىك جانە كەڭەستەن كەيىنگى قوعامداردى زەرتتەۋ پروتسەستەرىنە تىعىز بايلانىستى بولىپ وتىر.

سول باس قوسۋدا كوتەرىلگەن پىكىرلەردىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرە وتىرىپ, كەڭەستىك قازاقستانداعى ءامىرشىل-اكىمشىلدىك جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋى مەن ورنىعۋ كەزەڭىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى ماسەلەلەر كەشەنىنىڭ كۇردەلىلىگىن نازارعا الا كەلە, جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ قازاقستان تاريحىنىڭ  اسا كۇردەلى كەزەڭىندەگى قازاق كسر-ءىنىڭ باسشىسى بولعان ەرەكشە تۇلعا رەتىندەگى ورنىنىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتە وتىرىپ, سونداي-اق قازاقستان تاريحىنىڭ جالپى بەينەسى مەن قازاقستان حالقىنىڭ ۇجىمدىق زەردەسىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ستاليندىك جانە ستاليندىكتەن كەيىنگى كەزەڭدەر تاريحىنىڭ كۇڭگىرت بەتتەرىن تولىقتىرۋ جانە ءتۇسىندىرۋ قاجەتتىگىن العا تارتا وتىرىپ, مىناداي ۇسىنىستار جاساعىم كەلەدى. قازاق كسر-ءىنىڭ كورنەكتى باسشىسى جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ تۋعانىنا 120-جىل تولعانىن ەسكەرە وتىرىپ, كەڭەستىك كەزەڭدەگى باسقارۋ اپپاراتىن قالىپتاستىرۋ تاريحى جانە ج.شاياحمەتوۆتىڭ ۇلتتىق كادرلاردى دايارلاۋداعى ءرولى بويىنشا رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدە ءتيىستى ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى جالعاستىرۋ – دەرەكتى فيلم­دەر شىعارۋ, تاقىرىپتىق حابارلار ۇيىمداستىرۋ, تاريحشىلارمەن سۇحباتتار وتكىزۋ; ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنا كەڭەستىك ءداۋىردى, اسىرەسە 1930-1960 جىلدارىن (ج.شاياحمەتوۆ بەلسەندى قىزمەت اتقارعان كەزەڭ) زەرتتەۋ بويىنشا دۇنيەجۇزىلىك جەتەكشى ورتالىقتارمەن بىرلەسكەن عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى كۇشەيتۋ; عىلىمي قوعامداستىققا ج.شاياحمەتوۆتىڭ كەڭەستىك قازاقستان تاريحىنداعى ءرولى تۋرالى وتاندىق باسىلىمداردا, سونداي-اق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالىمدار ازىرلەۋدى جالعاستىرۋ قاجەت دەپ ويلايمىن.

جۇماباي شاياحمەتوۆتىڭ «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقان «ۇلى دالانىڭ ۇلى ەسىمدەرى» جوباسى نەگىزىندە ماڭگى ەستە قالدىرۋعا ارنالعان ۇلى تاريحي قايراتكەرلەر تىزىمىنە ەنگىزىلگەنىن ەسكەرە وتىرىپ, كونفەرەنتسياعا قاتىسۋشىلار ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندارعا ونىڭ ەسىمىن رەسپۋبليكانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ بىرىنە (كەزىندە اشىلۋىنا ءوزى ىقپال ەتكەن, قازاق مەملەكەتتىك قىزدار ۋنيۆەرسيتەتىنە نەمەسە باسقاسىنا), سونداي-اق استانا, الماتى, شىمكەنت جانە پەتروپاۆلداعى ورتالىق كوشەلەردىڭ بىرىنە بەرۋ تۋرالى ءوتىنىش جاساۋ قاجەتتىگىن ايتتى.

تالعاتبەك ءامينوۆ, 

مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ  جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى,

 پروفەسسور