2019 جىلى قىتايدان تاراعان COVID-19 ىندەتى بۇكىل الەمدى تۇرالاتىپ كەتۋگە شاق قالدى. دۇنيە جۇزىندەگى 200-دەن استام مەملەكەتكە جاپپاي تاراعان جۇقپالى دەرتتى 600 ميلليوننان استام ادام جۇقتىرىپ, 6,8 ميلليون ادام قايتىس بولدى. ورتتەي لاۋلاپ, سەلدەي جالماعان ىندەتتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن الەم ەلدەرى شۇعىل تۇردە ءارتۇرلى ۆاكتسينا جاساعانمەن, ونىڭ دا ءونىمى ايتارلىقتاي بولعان جوق. ەسەسىنە بۇگىنگە دەيىن COVID-پەن كۇرەس ءجۇرىپ جاتىر.
جاقىندا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى تەدروس ادحانوم گەبرەيسۋس قىتايدا كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعاندار سانىنىڭ ارتۋىنا الاڭداۋشىلىق ءبىلدىردى. سونداي-اق ددۇ ماماندارى قىتايدا نەمەسە كەز كەلگەن ەلدە جوعارى قاۋىپتەگى توپتاردىڭ ءتيىستى قورعانىسى جاقسى جاسالماسا, ىندەت جۇقتىرۋ سالىستىرماسى ارتىپ, ءولىم-ءجىتىم قايتا كوبەيەدى دەپ دابىل قاقتى.
ددۇ-نىڭ COVID-قا قارسى ءىس-قيمىل باعدارلاماسى تەحنيكالىق سالاسىنىڭ ديرەكتورى ماريا ۆان كەرحوفف COVID-تىڭ «وميكرون» نۇسقاسى بۇگىنگە دەيىن انىقتالعان ەڭ جۇقپالى نۇسقا ەكەنىن جانە ونىڭ 500-دەن استام تارالۋ سۋبلينيالارىنىڭ بارى وسى سيپاتتاماعا يە ەكەنىن اتاپ ءوتتى. ۆان كەرحوففتىڭ ايتۋىنشا, وتكەن ايدا جەر شارىندا COVID-تان كوز جۇمعاندار سانى 40000-نان اسقان.
باستاپقىدا الەم ەلدەرىنىڭ كوبى قاتاڭ كارانتين شارالارىن ەنگىزىپ, ىندەتتىڭ الدىن الۋعا تىرىستى. الايدا ۆاكتسينا سالۋدىڭ, حالىقتى قاراداي قاڭتارىپ, ۇيىندە قاماپ ۇستاۋدىڭ بۇل ىندەتكە توسقاۋىل بولا المايتىنىن, كەرىسىنشە, ۇجىمدىق يممۋنيتەتتى قالىپتاستىرۋ ارقىلى جۇعۋ سالىستىرماسىن تومەندەتىپ, ءولىم-ءجىتىم سانىن ازايتۋعا بولاتىنىن الەمدىك تاجىريبە دالەلدەدى. ەكىنشى تۇرعىدان العاندا, COVID-تىڭ كەسىرىنەن الەمدە كەدەيلىك كورسەتكىشى كۇرت ارتىپ, ەكونوميكا تۇرالاۋعا اينالدى. سول سەبەپتى الەم ەلدەرى 2021 جىلدان باستاپ شەكارالارىن اشىپ, تۋريستەردى قابىلداپ, قالىپتى تۇرمىسقا كوشە باستادى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا, ادامزات COVID-تى تۇماۋ سياقتى قابىلداپ, ونىمەن بىرگە جاساسۋعا ءماجبۇر بولدى. الايدا تابيعات زاڭدىلىعى ىسپەتتەس وسى قاعيداعا مويىنسال بولماي, كۇنى كەشەگە دەيىن شەكاراسىن تارس بەكىتىپ, ءوز ازاماتتارىن ەسىگىنەن شىعارماي, حالقىن قاماپ ۇستاعان ەلدەر دە بولدى. سونىڭ ءبىرى – قىتاي.
تارالۋ كوزى ايقىندالمادى
ەل اۋزىندا «ۋحان ۆيرۋسى» دەپ تە اتالاتىن بۇل ىندەتتىڭ قايدان, قالاي شىققانى ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباق. ددۇ ىندەتتىڭ شىعۋ تەگىن انىقتاۋ ءۇشىن ۋحان قالاسىنا بىرنەشە رەت تەكسەرۋ توبىن جىبەرىپ, جارقاناتتان جۇقتى ما, جوق الدە ابايسىزدا ادامعا جۇققان بيولوگيالىق ۆيرۋس پا دەگەن تۇيتكىلدى تاقىرىپتاردىڭ باسىن اشۋعا تىرىسقانمەن, ودان دا پالەندەي ناتيجە شىعا قويعان جوق. سەبەبى قىتاي بۇل جاعىنداعى ىزدەنىستەرگە بەلسەندىلىك تانىتپادى. كەرىسىنشە, «بۇل اقش-تىڭ قاسكۇنەمدىگى, ىندەتتى اقش قىتايعا ادەيى تاراتتى» دەگەن سياقتى داۋ-داماي ۇدەپ قويا بەردى دە, ىندەتتى ىندەتە تەكسەرۋ ماسەلەسى اياقسىز قالدى.
COVID-19 ىندەتىنەن قىتايدا قانشا ادام ولگەنى دە بەلگىسىز. 2019 جىلى قازان ايىندا تاراعان ىندەتتى 3 اي بويى جاسىرعان, ىندەت ابدەن اسقىنعاندا بارىپ جۇقپالى ىندەت تاراپ جاتقانىن ازەر مويىنداعان قىتاي بيلىگى قازىرگە دەيىن 5500 ادام COVID-تان كوز جۇمدى دەپ وتىر. الايدا سىرتقى الەم بۇعان كۇدىكپەن قارايدى. ويتكەنى اقش سياقتى دامىعان ەلدىڭ وزىندە وسى ىندەتتەن ءبىر ميلليون ادام كوز جۇمعانىن ەسكەرسەك, جان سانى اقش-تان بىرنەشە ەسە كوپ, حالقى تىعىز ورنالاسقان قىتايدا ءۇش جارىم جىل ىشىندە COVID-تان 5-6 مىڭ ادام ءولدى دەۋ اقىلعا سىيمايدى. بىراق رەسمي بەيجىڭ ونى ەلدىڭ قاتاڭ كارانتين تالاپتارىن ۇستاعانىمەن بايلانىستىرىپ كەلگەن.
شەكتەۋ شەرۋگە ۇلاستى
قىتاي بيلىگى ىندەتتىڭ الدىن الىپ, «جۇعۋ كورسەتكىشىن نولگە تۇسىرەمىز» دەگەن ۇرانمەن ەل كولەمىندە 3 جىل بويى قاتاڭ كارانتين تالاپتارىن ەنگىزدى. ىندەت بايقالعان ورىنداردى «قىزىل ايماق» دەپ تانىپ, ول وڭىرلەردە قاتاڭ شەكتەۋ ەنگىزدى. شەكتەۋ ەنگىزىلگەن قالا, اۋدان, اۋىل تۇرعىندارىنا ەسىگىنەن اتتاپ شىعۋعا قاتاڭ تىيىم سالىندى. كەرەك دەسەڭىز, تۇرعىنداردىڭ ەسىگىن سىرتىنان قۇلىپتاپ, قاقپالارىنا قاتاڭ كۇزەت قويىلدى. تالاپقا باعىنباعاندارىن تۇرمەگە توعىتىپ, ايىپپۇل سالدى. مۇنداي قاتاڭ شەكتەۋگە 26 ميلليون حالقى بار شانحاي سياقتى ءىرى قالالار دا ۇشىراپ, تۇرعىنداردىڭ ايلاپ ەسىگىنەن شىعا الماي جاتقان كەزدەرى دە بولدى. وسىنىڭ كەسىرىنەن قىتايدا ءوندىرىس ۇلكەن سوققىعا ۇشىراپ, ەكونوميكالىق جاعداي كەرى شەگىنە باستاعانىن بىلاي قويعاندا, ادامدار ىندەت جۇقتىرماعانمەن, رۋحاني جاقتان كۇيزەلىسكە ۇشىراپ, وزىنە-ءوزى قول سالعاندار, تەرەزەدەن سەكىرىپ ولگەندەر دە كوبەيدى.
قازاقستانمەن ىرگەلەس جاتقان شىڭجاڭ وڭىرىندە دە حالىق 100 كۇن كارانتينگە جابىلىپ, ونىڭ سوڭى ءۇرىمجى قالاسىنداعى قايعىلى جاعدايمەن اياقتالدى. 25 قاراشا كۇنى اتالعان قالاداعى ءبىر تۇرعىن ءۇي عيماراتىندا ءورت شىقتى. كارانتين كەزىندە تۇرعىنداردى ەسىكتەن شىعارماۋ ءۇشىن سىرتىنان قۇلىپتاپ تاستاعاندىقتان, ونىڭ ۇستىنە, ءورت شىققان كەزدە ۇيلەرىندە قوزعالماي وتىرۋعا بۇيرىق بەرگەندىكتەن, ءبىر كىرەبەرىستەگى تۇرعىندار تۇگەلگە جۋىق قازا تاپقان. ءورت سوندىرۋشىلەر ءورت شىققان ورىنعا تىزگىن ۇشىمەن جەتكەنمەن, قاقپالارعا قويعان توسقاۋ مەن ءۇي اراسىنداعى جولداردى بەكىتكەن قورشاۋلاردى الىپ, جانىپ جاتقان عيماراتقا جەتكەنشە بىرەر ساعات ۋاقىت ءوتىپ كەتكەن. جەرگىلىكتى بيلىك الاپات ورتتەن 10 ادام قازا تاپتى دەپ جاريالاعانمەن, كەيبىر اقپارات كوزدەرى 44 ادام قازا تاپقانىن العا تارتادى.
بۇل جاعداي تۇتاس قىتايدا عانا ەمەس, بۇكىل الەمدە زور ءدۇمپۋ تۋدىردى. وسىدان كەيىن «بيلىك ىندەتتى ساياسي قۇرال رەتىندە پايدالانىپ وتىر» دەگەن نارازىلىق كۇشەيىپ, ول قىتاي حالقىنىڭ تولقۋىنا ۇلاستى. «اق پاراق رەۆوليۋتسياسى» (نارازىلىققا شىققاندار قولدارىنا اق پاراق الىپ شىققان) دەپ اتالعان بۇل شەرۋ كەزىندە باستاپقىدا حالىق كارانتين تالاپتارىن جەڭىلدەتۋدى تالاپ ەتسە, كەيىن كەلە «سي تسزينپين بيلىكتەن كەتسىن» دەگەن تالاپتى دا ايتا باستادى. سونىمەن بيلىك قاتاڭ كارانتين تالاپتارىنىڭ كۇشىن جويۋعا ءماجبۇر بولدى.
قاتەر قايتا كۇشەيدى
7 جەلتوقساننان باستاپ قىتاي بيلىگى قاتاڭ كارانتين تالاپتارىن كۇرت جەڭىلدەتىپ, 3 جىلعا سوزىلعان كارانتين شارالارىن توقتاتىپ, شەكارانى اشىپ, ەل ءتۋريزمىن قايتا جانداندىرۋعا پارمەن بەردى. سونداي-اق بۇدان بىلاي قانشا ادامنىڭ ىندەت جۇقتىرعانىن, قانشا ادامنىڭ قايتىس بولعانىن دا جاريالامايتىن بولدى. COVID جاعدايىنان كۇندەلىكتى حابار بەرىپ تۇراتىن الەۋمەتتىك جەلىدەگى پاراقشالار دا جابىلدى. دەمەك, «بارار جەرىڭ بالقان تاۋ» دەگەندەي, قازىر قىتاي دا ىندەتتى تىزگىندەۋدىڭ الەمدىك بەتالىسىنا باعىندى. «نولگە تۇسىرەمىز» دەگەن جالعان ۇراننىڭ كۇلى كوككە ۇشتى.
كارانتين تالاپتارى كۇرت جەڭىلدەتىلگەننەن كەيىن قىتايدا ىندەت قايتا ءورشىدى. چجەتسزيان پروۆينتسياسىنىڭ ۇكىمەتى جەكسەنبى كۇنى شانحاي ماڭىنداعى ءىرى ونەركاسىپ ورتالىعىندا كۇنىنە شامامەن 1 ميلليون ادام ىندەت جۇقتىرعانىن, بۇل كورسەتكىش الداعى كۇندەرى ەكى ەسە ارتۋى مۇمكىن دەپ مالىمدەدى. ىندەتتىڭ اسقىنعانى سونشالىق, ەمحانالاردا توسەك-ورىن جەتىسپەي, كەيبىر ناۋقاستار جەردە جاتىر دەلىنسە, ءمايىت قوياتىن, ونى ورتەيتىن ورىندار تۇگەل تولىپ, ۇزىن-سونار كەزەك پايدا بولعان. كەيبىر دەرەكتەردە بەيجىڭ سياقتى حالىق تىعىز ورنالاسقان ءىرى قالالاردا كۇنىنە 100 مىڭ ادام كوز جۇمۋدا دەگەن مالىمەت تە ايتىلادى. بىراق ىندەت جاعدايىنان اقپارات بەرۋدى توقتاتقان قىتاي بيلىگى بۇل جونىندە ناقتى ەشتەڭە ايتقان جوق.
قىتايداعى ىندەتتىڭ اسقىنۋىنا بايلانىستى عالىمدار دا الاڭداۋشىلىق تانىتا باستادى. ساراپشىلار 1,4 ميلليارد حالقى بار قىتاي ەلى الداعى ايلاردا قيىن جاعدايعا تاپ بولادى دەسە, كەيبىر ماماندار كەلەسى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن بۇل ەلدە كوروناۆيرۋستان 1 ميلليوننان 2 ميلليونعا دەيىن ادام قايتىس بولادى دەگەن بولجام جاساپ وتىر. سيەتلدەگى ۆاشينگتون ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەنساۋلىق كورسەتكىشتەرى جانە باعالاۋ ينستيتۋتى «ەگەر ۆيرۋس باقىلاۋسىز تارالسا, ءولىم سانى 2023 جىلدىڭ سوڭىنا قاراي 1 ميلليونعا جەتۋى مۇمكىن» دەپ بولجايدى. بىراق ينستيتۋت پروفەسسورى الي موكداد ۇكىمەت الەۋمەتتىك قاشىقتىقتى ساقتاۋ شارالارىن قايتا قولعا الۋ ارقىلى ءولىم سانىن ازايتۋى مۇمكىن دەدى. گونكونگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زەرتتەۋشىلەرى دە «ەگەر ۆيرۋس بۇكىل قىتايعا تارالسا جانە بيلىك قايتالاي ۆاكتسيناتسيالاۋ مەن ۆيرۋسقا قارسى ەمدەۋدى قامتاماسىز ەتە الماسا, ميلليونعا جۋىق ادام ولەدى» دەپ سانايدى. ال گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتى قوعامدىق دەنساۋلىق ساقتاۋ ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى بيلل حانەدج بولسا كەمىندە 2 ميلليون ادام قايتىس بولادى دەپ ەسەپتەيدى. اقش-تاعى ماسساچۋسەتس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرى دجەرەمي ليۋبان ينفەكتسيالاردىڭ كۇرت ءوسۋى قاۋىپتى مۋتانتتى شتامداردىڭ ىقتيمالىن ارتتىردى دەپ مالىمدەدى.
ال عالىمدار ءۇمىت ارتىپ وتىرعان ۆاكتسينا جاعدايىنا كەلسەك, قىتاي حالقىنىڭ 90 پايىزى ۆاكتسينا العانمەن, حالىقتىڭ شامامەن 60 پايىزى عانا رەۆاكتسيناتسيادان وتكەن. سينحۋا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا ەلدە 80 جاستان اسقان 9 ميلليوننان استام ادام ۆاكتسينانىڭ ءۇشىنشى دوزاسىن الماعان.
قازاقستانعا دا قىراعىلىق قاجەت
قازىر قىتايدا ءدارى-دارمەك جەتىسپەي جاتىر. جەدەل جاردەم قىزمەتىنىڭ, ەمحانالاردىڭ قىزمەت كورسەتە الماي تۇرالاپ قالۋ مۇمكىندىگى دە كۇشەيدى. مىنە, ءدال وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە قىتاي شەكارانى جاپپاي اشىپ جىبەردى. ەندى شەتەلگە اعىلعان قىتاي ازاماتتارىمەن قاتار ىندەتتىڭ دە كوپ ەلدە قايتا ءورشۋ مۇمكىندىگى جوق ەمەس. بۇل اسىرەسە قىتايمەن ىرگەلەس وتىرعان ەلدەر ءۇشىن ۇلكەن قاۋىپ. وسى جاعدايعا بايلانىستى ءۇندىستان اۋرۋدىڭ الدىن الۋ, كەدەندىك باقىلاۋدى كۇشەيتۋ شارالارىن قولعا الدى. وسى ساقتىق بىزگە دە كەرەك. ويتكەنى قىتاي شەكارانى اشقاننان كەيىن ەلىمىزگە كەلەتىن قىتاي ازاماتتارى كۇرت كوبەيەدى. ولارمەن بىرگە ىندەتتىڭ جاڭا شتامدارى دا ەرە كەلۋى ىقتيمال. بۇل – ءبىر.
ەكىنشىدەن, ءدارى-دارمەك سالاسىنا باقىلاۋدى كۇشەيتۋ كەرەك. اسىرەسە ۆيرۋسقا قارسى قولدانىلاتىن, ىستىق تۇسىرەتىن, جوتەل باساتىن دارىلەردىڭ زاڭدى جانە كولەڭكەلى جولمەن قىتاي اسۋىنىڭ الدىن الۋىمىز كەرەك. 2020 جىلى قىتايدا ىندەت ورشىگەن ساتتە بەتتۇمشالارىمىز بەن ىستىق تۇسىرەتىن دارىلەرىمىز قىتاي اسىپ كەتىپ, قازاقستاندا دا ىندەت ورشىگەن كەزدە ماسكا تاپپاي قينالعانىمىز سياقتى جۇرت ەندى دارىدەن تارىعىپ جۇرمەسىن.
ونىڭ ۇستىنە, ەلىمىزدە جەلتوقساندا وتكەن ايمەن سالىستىرعاندا كوروناۆيرۋسپەن اۋىرعاندار سانى شامامەن 2,5 ەسە كوبەيگەن. بۇل تۋرالى بۇگىن دەنساۋلىق ساقتاۋ ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ايجان ەسماعامبەتوۆا مالىمدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا, تاۋلىگىنە بۇل ينفەكتسيا 300-گە جۋىق ادامنىڭ اعزاسىندا انىقتالىپ جاتىر.
«ازىرگە ەلىمىزدىڭ بارلىق ءوڭىرى «جاسىل ايماقتا» بولعانمەن, كەيبىر ايماقتا سىرقاتتانۋ كورسەتكىشى كۇرت ءوسىپ بارا جاتىر. بالالار اراسىندا دا كوروناۆيرۋس جۇقتىرعاندار از ەمەس. جىل باسىنان بەرى كامەلەتكە تولماعان 61 مىڭ قازاقستاندىققا وسى دياگنوز قويىلدى. ولار جالپى ناۋقاس سانىنىڭ 15 پايىزىن قۇرايدى» دەدى ۆيتسە-مينيستر.
دەمەك, قازىر ەلىمىزدە ىندەت پەن تۇماۋ ءورشىپ تۇر. ەكىنشى تۇرعىدان, حالىقتىڭ ىندەتكە دە ەتى ۇيرەنىپ قالعاندىقتان, اۋىرىپ-سىرقاسا دا, ۋاقىتىندا ەمدەلمەي جۇرە بەرەتىن جاعداي قالىپتاستى. حالىق اماندىعى تۇرعىسىنان العاندا, بۇل دا قاتەرلى.
