مارالتاي رايىمبەكوۆ, اقىن, قر پرەزيدەنتى گرانتىنىڭ لاۋرەاتى: ءسوزدIڭ كيەسI سIڭبەيIنشە, ولەڭدI جازبايمىن

مەن ولەڭ جازبايمىن, مەن ولەڭ جاسايمىن

– «ونەر الدى – قىزىل تiل» بولعالى, ولەڭ ولەڭ بولعالى, ولەڭدi ەرمەك ءۇشiن جازباۋعا بەكiنگەن ابايدان باستاپ, ولەڭ تۋراسىندا وتە كوپ ايتىلدى. ءبارi ءوتiمدi, ءبارi ۇتىمدى. بiراق, «كۇپi كي­گەن قازاقتىڭ قارا ولەڭiن شا­پان جاۋىپ وزiنە قايتاراتىن» مۇقاعاليدىڭ ءسوزi كوكەيگە كوبiرەك قونادى. بiر اقىن پەگاس كۇتiپ, بiر اقىن ەلەس قۋىپ, ال, ەندi بiرiن شا­بىت قىسىپ, ولەڭنiڭ و جاعىنان بiر شىعادى, بۇ جاعىنان بiر شىعادى. شىعىس پەن باتىس كەزiپ, ونەر ازابىن كەشiپ, ءبارiنiڭ iزدەگەنi – بiر جاڭالىق, ەشكiم كەزiكپەگەن توسىن قۇبىلىس. قاراتاۋ مەن جايىقتىڭ, ەدiل مەن ەسiلدiڭ اراسىنا جەتi سۋدان ءوتiپ ءجۇرiپ الاتاۋدان استاناعا حوش كەلدiڭ! Iز قۋىپ, ءسوز سۇرايتىن سالتىمىز بار. ال, ەندi, ءوزiڭ ايتشى, ولەڭ شوپتەي ولەڭ ءسوزدi قامشىنىڭ ورiمiندەي شامىرقانتقان ونەردەگi سەنiڭ سەرتiڭ نە, مارالتاي؟

– پۋشكين ءوزiنiڭ بiر زامانداسى تۋ­رالى «ول اقىن ەمەس. ويتكەنi, ونىڭ باسى قاسiرەت شەگiپ كورمەگەن» دەگەنi بار. قاسiرەت شەر بولىپ كوكiرەككە بايلانادى. ال, ونەر سول شەردi قوزعايدى. جالپى, ونەرگە تاريح دەپ قاراۋ كەرەك. قانداي دا بiر ونەردiڭ ءون بويىنا حالىقتىڭ باسىنان وتكەن اششىسى دا, تۇششىسى دا, ارما­نى دا, مۇڭى دا, سىرى دا, ادەت-سالتى جينالعان. تاريح جiكتەلە كەلە, ەك­شەلە كەلە, بەلگiلi بiر قالىپقا, ياعني ونەرگە كوشەدi. ادام بالاسىنىڭ وتكەنi مەن كەتكەنi ءسوز نەمەسە سازدى اۋەن بولىپ تۇرلەنەدi. نەمەسە بەلگiلi بiر كەزەڭدەگi تۇرمىستىڭ نىشانىن تانىتاتىن قولدانبالى تۋىندى رەتiندە بەينەلi زاتقا اينالادى. ۋاقىت ءوتiپ, ءداۋiر الماسقان سايىن زامان وزگەرەدi, قوعام قۇبىلادى. سونىڭ ىقپالىمەن ادامنىڭ دا تالعامى ءوستi. بiر زاتتان بiر دۇنيە تۋدىرىپ, جەتiلدiردiك, دامىتتىق. جەردەن كوتەرiلiپ, عارىشقا دا ۇشتىق. ال, ودان ءارi قايدا اسپاقپىز؟ جاراتقاننىڭ ادامعا بەرگەن شەكتi اۋقىمى بار. باسى جۇمىر پەندەگە ودان ءارi اتتاپ كەتۋ بۇيىرماعان. كiم بiلەدi, جەرگە بiزدەن كەيiن كەلەتiن ادامزاتتىڭ اسپانداعى ادىمى بiزدەن كەڭدەۋ بولار, ال, بالكiم, بiزگە دەيiن اتقارىلعان iس پە ەكەن, بiراق, بiز ءوز ماڭدايىمىزعا سىيعىزعاندى تانىدىق. ايدى اي­نالىپ كوردiك, سوسىن جەرگە تۇستiك. وسىدان بiز بiر نارسەنi تۇيسiندiك. دەمەك, دوڭگەلەنگەن دۇنيە شىر اينالىپ كەلiپ, ءاۋ باستاعى جاراتى­لىسىنا بiرتە-بiرتە ورالا باستايدى ەكەن. بۇل شارتتىلىق ونەرگە دە ءتان. بۇگiندە ونەر سينتەزدەلiپ, و باستاعى قاراپايىم كەيپiنە ەنiپ كەلەدi. مۇقاعالي سونى بارiمiزدەن ەرتەرەك تانىپ قويعان. بايقايسىز با, كوشەدە جۇيتكiپ جۇرگەن ماشينەلەر جۇمىرلانىپ, بالانىڭ ويىنشىعى سياقتى وڭايلانىپ كەلەدi. جانە زامان ءوزi سيمۆوليكاعا كوشە باستا­دى. سيمۆوليكا دەگەنiمiز – نۇسقا. قىسقا نۇسقا. سيمۆوليكا اتا-بابا­مىزدا ەرتەدەن بار نارسە. ماسەلەن, تاستاعى تاڭبالار. ول جەتiلە كەلiپ, رامiزگە اينالىپ, ەلتاڭبادان ورىن الدى. قازاق – رامiزگە, سيمۆوليكاعا باي حالىق. سيمۆوليكا تەك بەي­نەلەۋدە عانا ەمەس, تiلدە دە جەتiك دامىعان. استارلاپ سويلەۋ. ىم. يشارا. قاس پەن قاباقپەن ۇعىسۋ. ولەڭگە دە وسى قىسقا, نۇسقا جانە سيمۆولدىق شارتتىلىق ءتان. ال, بۇل – قاراپايىمدىلىقتىڭ بەلگiسi. ەندە­شە, ولەڭ, قازاق ولەڭi دە ءوز اۋماعىنا ءتان قاراپايىمدىلىقتان اسپاعانى ماقۇل. قازاقى قاراپايىمدىلىقتا فيلوسوفيا دا, پايىم دا, ەڭ باستى­سى حالىقتىڭ ەش ۇلتقا ۇقسامايتىن بولمىسى بار. وسى بولمىس, وسى حا­راكتەر قازاق ولەڭiن قالىڭ قاۋىمعا ءوز ەرەكشەلiگiمەن-اق تانىتادى. ونى الەمدiك سيپاتقا ولشەپ, شاقتاپ كەسiپ-پiشەمiن دەپ, الاسۇرماۋ كە­رەك. ولەڭنەن قازاقى جاراتىلىس, قانداعى, بويداعى بۇلقىنىس تانى­لىپ تۇرسا, الەمدiك پوەزياعا قوسقان ۇلەسiمiز بەن ءوزiمiزدiڭ ءسوز ونەرiمiزدi دامىتقانىمىز بولار ەدi.

– سيمۆوليكا – بەلگiلi بiر كەزەڭنiڭ اقپارى, مالiمەتi, سول داۋiردەگi ادامداردىڭ تانىمى. سەنiڭشە, سيمۆوليكا مەن ولەڭنiڭ اراقاتىناسى قانداي؟ جالپى, سيمۆوليكانى اۋىزعا الۋداعى ايتپاعىڭ نە؟

– انالارىمىز, اجەلەرiمiز باسقان تەكەمەت پەن سىرعان سىرماقتاعى ويۋ-ورنەكتەردiڭ ءوزi ۋاقىتىندا بەلگiلi بiر مانگە يە بولعان. بالا كۇنiمiزدە «بوساعانى كەرمە», «تابالدىرىقتى باسپا» دەيدi, باسقا دا تولىپ جاتقان ىرىم-جىرىمدار بار. «نەگە؟» دەسەڭ, «جامان بولادى». بiتتi. نەگە جامان بولاتىنىن تاپ باسىپ ايتا المايدى. ويتكەنi, ەستە جوق ەسكi زامانداردا وسىناۋ ارەكەتتەردiڭ بەلگiلi بiر ءمانi بولعان. ۋاعىندا جامان بولعان نارسە ەسكiرە كەلە, بiزدiڭ زامانىمىزعا جەتكەندە ۇمىتىلعان نە ءمانi جويىلعان. سول سياقتى, ويۋ-ورنەكتەردi زەردەلەي تۇسسەڭ, استارىندا ءمانi بار. دەمەك, بۇل دا, سيمۆوليكا. سيمۆوليكانىڭ نەبiر ءتۇرiن الاشا, تەكەمەت, تۇسكيiز, سىرماق پەن كەستە, كەبەجە-ساندىقتان تانىپ, «وقۋعا» بولادى. كۇنi كەشە بiر زاۋىتتان, بiر قالىپتان شىققان بiروڭكەي جيھازدار مەن بۇيىمدار اۋەلدە تاڭسىق بولدى دا, كوپ بولسا, 30-50 جىل وتكەن جوق, سوناۋ عاسىرداعى تۇرمىستىق-ۇلتتىق ءمانi بار دۇنيەگە قايتادان ىقىلاسىمىز اۋدى. نەگە؟ سەبەبi, كەڭەس تۇسىندا شىققان زاتتاردىڭ ەشبiر سيمۆولدىق ءمانi, نىشانى جوق! وعان كيە قونباعان. كيە قانداي كەزدە قونادى؟ كيە ادامنىڭ, قوعامنىڭ ءون بويىنان پiسiپ, تولىپ, كەمەرiنەن اسقان بەلگiلi بiر قۋاتتان پايدا بولادى. سول قۋات كيەگە اينالادى. سويتەدi دە, قانشا ۇرپاق اۋىسسا دا, جاڭعىرعان ۇستiنە جاڭعىرا تۇسەدi. اتالارىمىزدىڭ كۇمiس شەگiپ, التىن­مەن اپتاعان ەر-تۇرمانى, قامشىسى مەن انالارىمىزدىڭ قولىنان شىققان سىرماق, تەكەمەت, الاشاسى زامان وتكەن سايىن قۇندىلىعى ارتىپ, قولدان قولعا تۇسپەيتiنi كيە دارىعاننان. ونىڭ سىرت كوزگە ادەمiلiگi ءوز الدىنا, ادامنىڭ جا­نارىن اربايتىن شەبەرلiكتiڭ استا­رىندا كيە جاتىر. كيە – ەنەرگيا, كيە – قۋات.

سول سياقتى, سوزدە دە كيە بار. ءسوزدiڭ كيەسi بارىن ەلدiڭ ءبارi بiلەدi. ال بiراق, ول كيەنiڭ قالاي سiڭiپ, ءسوزدiڭ ولمەس قۇدىرەتكە قالاي اي­نالاتىنىن ەشكiم تاپ باسىپ تiلمەن ايتىپ جەتكiزە المايدى. ولەڭنiڭ سيمۆوليكاعا جاقىن تۇراتىن تۇسى كوپ. ماسەلەن, بiر احۋالدى ايتا وتىرعان بولىپ باسقا جايتتى يشارالايدى, نۇسقايدى, استارلاپ, جۇمباقتاپ جەتكiزەدi. مەن, ادەتتە ولەڭدi وتە از جازامىن. بiر جىلدا, ءارi كەتسە, بەس-التى ولەڭ تۋادى.

– ادەيiلەپ پە؟

– دۇرىس ايتاسىڭ, ادەيiلەپ. مەن ءوزiمدi ولەڭنiڭ الدىندا اركەز قىسىپ ۇستايمىن. ءوزiمدi ادەيi قىشتاپ تۇرىپ قىسىپ ۇستايمىن. ويتكەنi, سوزدە كيە, ەنەرگيا بار. سول ەنەر­گيا ولەڭنiڭ بويىنا ءوتۋi تيiس. ونى ادام جان-دۇنيەسiمەن, بار بولمى­سىمەن سەزiنۋ كەرەك, اقىن سونى جاساۋعا مiندەتتi. مەن سونى جاساي الامىن. بiلمەيتiن كiسiلەرگە, سىرت كوزگە ارتىق, اسىلىق ايتىپ وتىرعان سياقتى بولۋىم مۇمكiن. بiراق, مەنiڭ سوزگە كيە سiڭiرە الاتىنىم انىق. كيە سiڭگەن ولەڭ ءجۇز جىلدان كەيiن دە, مىڭ جىلدان كەيiن دە وقىلادى. سوزگە كيە سiڭبەيiنشە مەن ولەڭ جازبايمىن. ونداي ادامدار بiزدiڭ الدىمىزدا وتكەن. جىراۋلاردىڭ ءسوزi وسى كۇنگە دەيiن قۇلاعىمىزعا داۋىلداتىپ, نوسەرلەتiپ كەلەدi. ولار – ولەڭگە كيە سiڭiرە العان ابىزدار. سولاردان ونەگە العان, ۇلگi العان, جولىن ۇستاعان مەن دە ولەڭدi جاسايمىن! ولەڭ قولعا ۇستاۋعا كەلەتiن, تiرi زات سەكiلدi, جان­دى زات بولۋى كەرەك!

– ال, تiرi زات سەكiلدi ولەڭiڭدi بولە–جارا ايتىپ ءوتشi?

– 1993 جىلى ءساۋiردiڭ 13-i كۇنi مولا ارالاپ جۇرگەندە تۋعان «ءاديلا» دە­گەن ولەڭiم. الماتىنىڭ اقساي دەگەن شاعىناۋداننىڭ جانىندا «التىن بەسiك» اۋىلى بار. «التىن بەسiكتە» قالىڭ زيرات بار. زيراتتى ارالاپ كەلە جاتىپ قۇلپىتاستان 15 جاسار قىزدىڭ فوتوسۋرەتiن كوردiم. بiر وتباسىنىڭ جالعىز پەرزەنتi ەكەن, «ۇلىمنىڭ ور­نىنا ۇل بولعان, قىزىمنىڭ ورنىنا قىز بولعان جالعىزىم» دەپ جازىپ­تى. سول ارادا وزiمە دە, قۇدايعا دا قالعان كوڭiلiم ءدۇر سiلكiندi. ولەڭدi جۇرەگiمە جازدىم… ءيا… جۇرەگiمە! ويتكەنi, ولiلەر قالاسى تiرiلەردiڭ شاھارىنداي ەمەس, قالام-قاعاز جوق. ول جەردە جۇرەگi باردىڭ جۇرەگi سويلەيدi. جۇرەگiممەن سويلەپ, جۇرەگiمە جازعان سوڭ سونشاما شى­نايى شىققان بولۋى كەرەك, تالايدىڭ جۇرەگiن تەربەپ, مارالتاي دەگەندە «ءاديلا» مەنiڭ تولقۇجاتىما اي­نالدى.

– نەگە قالا ارالامايسىڭ, نەگە مولا ارالايسىڭ؟

– مەن العاش كەلگەن كەزدە الماتىداعى ونەر ادامدارىنىڭ ءبارi الماتىنىڭ الىپ تاۋلارى سياقتى, اسقار, اسقاق شىعار دەپ ويلاۋشى ەدiم. قالانى تاني كەلە, ولاردىڭ ءبارi ءوزiم سياقتى توبەشiك ەكەنiن بايقادىم دا, ادامداردان, ادامداردىڭ ەكiجۇزدiلiگiنەن جەرiدiم. جانىم مازا تاپپاي, «كەڭسايعا» باردىم. باۋكەڭنiڭ الدىندا «تiرi بولساڭىز, مەن سiزگە كەلەر ەدiم عوي. سىرىمدى ايتار ەدiم عوي» دەپ جىلاعان كەزiم بولدى. تiرi بولسا, قابىلدار-قابىلداماس, بiراق, مەنi ءور باۋىرجان اسقاق قالپى تىڭدادى. سو­لايشا, مەنi تەك ولiلەر عانا تىڭدادى, ولiلەر عانا قابىلدادى. سودان, مولا كورسەم, iشiنە كiرمەي كەتپەيتiن ادەت تاپتىم. بiزدەن بۇرىنعىلاردىڭ دا, بiزدەن كەيiنگiلەردiڭ دە بارار جاعى سول جاق. ءتۇپتiڭ تۇبiندە ءبارiمiزدiڭ توعىساتىن جەرiمiز سول ارا.

… ولەڭ جازعاندا ماعان قالام-قاعازدىڭ دا بارى-جوعى, ءولi مەن تiرiنiڭ دە ايىرماشىلىعى جوققا اينالدى. ويتكەنi, مەنi ولەڭ بۋعان كەزدە قالام-قاعاز باپتايتىن كۇيدەن اسىپ كەتەمiن. ولەڭ توپەلەپ كەلiپ قالعان ساتتە ايتىپ وتىرعان سوزدەرiمە يە بولا المايمىن. سانام ولەڭدi باسقارا الماي قالادى. ءوزiم دە كەيدە نە ايتىپ وتىرعانىمدى يگەرۋ­دەن قالامىن. ەركiمدi تۇيسiك بيلەيدi. تۇيسiكپەن جازامىن. ايتەۋiر, ولەڭنiڭ قيسىنى كەلiپ تۇرادى. قيسىنىنا ءمان بەرەمiن. ۇيقاستار دەيتiن مەنiڭ الدىمدا تiزiلiپ تۇرادى. كەرەك بولسا iشiنەن «سەن كەل», «سەن, كەل» دەپ شاقىرىپ الامىن. ولەڭ جازۋ ءۇشiن ۇيقاس قيىندىق تۋدىرماي­دى. نەگiزگi ايتار ويىمدى جەتكiزۋگە ءمان بەرەمiن. ارادا اپتا, اي وتكەن سوڭ قاراسام, ولەڭiمدە تىلسىم بار ەكەنiن سەزiنەمiن. تىلسىم كيەدە … جانە مولادا بار. تىلسىم وتكەن ءھام كەلەر زامانداردا.

بۇرىندارى مەنiڭ بiر جانا­شىر اعام, ءوزi ادەبيەتتەن تىسقارى بولسا دا, ادەبيەتتi سونشا جاقسى كورەتiن بiر اعام «مارالتاي, سەن جۇزجىلدىقتارعا, مىڭجىلدىقتارعا كەتەتiن ولەڭ جازساڭشى» دەيدi. كەيiن سول اعامىزعا قارسى وق اتىلدى, ءويتتi, ءبۇيتتi, ايتەۋiر, iستi بولدى. سول كiسi كەيiن «سەنi باياعىدا بەكەر قيناي بەرiپپiن, وقىپ وتىرسام, سەن ونسىز دا ۇزاق مەرزiمگە جازىپ تاستاعان ەكەنسiڭ عوي», – دەپ كۇلەدi.

… بiزدiڭ مويىنىمىزدا ەكi ەسە جۇك بار. «سەن اقىن ەكەنسiڭ» دەپ, بالا-شاعامدى ەشكiم اسىراپ بەرمەيدi. ول ءۇشiن قوسىمشا جۇمىس iستەپ, ءارi قۇداي بەرگەن قاسيەتتiڭ ارقاسىندا, ارىمنىڭ الدىندا, ولەڭ تۋدىرۋىم كەرەك. ونى كوپ ادام تۇسiنبەيدi. «اقىن بولساڭ, قايتەيiن؟» دەيدi. ولاردىن ارتىقپىن دەمەيمiن, بiراق, ماعان قۇداي سونداي مۇمكiنشiلiك بەردi. دەمەك, ەكەۋiن قاتار الىپ ءجۇرۋiم كەرەك. جۇمىسقا كەشiگiپ قالسام, ارiپتەستەرiم «سەن نەمە­نە, اۋليەسiڭ بە؟» دەپ رەنجيدi. ال, كiم بiلەدi, قۇداي سول ۋاقىتتا ءالi ەشكiمنiڭ قالامىنان تۋماعان ولەڭ جازدىرىپ جاتقان شىعار. ول – قايتالانبايتىن ساتتەر. دە­مەك, بiزدiڭ ەلدە كەز كەلگەن ونەردiڭ تالانتتى وكiلدەرiنە قامقورلىق جاسالۋى كەرەك!

پايعامباردى راستاعاندار – اقىندار

– بۇرىن اقىنداردىڭ كەلگەنiن ولەڭدەرiنەن, وزدەرiنەن بايقالاتىن. ال, سەندەر قالامدارىڭنان بۇرىن قادامدارىڭدى قاداي كەلدiڭدەر.

– ءيا, بiز كەلگەنiمiزدi جارياعا جار سالىپ ايتا كەلۋگە ءماجبۇر بولدىق. ويتكەنi, ول – «بالاپان – باسىنا, تۇرىمتاي – تۇسىنا كەتكەن» كەز. بiزدiڭ كەلگەنiمiزدi ءوزiمiز ايتپاساق, ەشكiم اڭعارمادى. بiزدi اڭداۋ ءۇشiن ايعايلاي كiرمەسكە شارا جوق ەدi. بiز كوپ بولىپ كەلگەنبiز. ادەبيەتتە تۇلعا تۇتىپ جۇرگەن اعا-اپالارىمىزدىڭ كوبi بيلiككە اۋىسىپ, «باس جاققا» كەتتi. بiز قاڭىراپ قالعان ۇيگە كiرگەن جەتiم بالانىڭ كۇيiن كەشتiك. بiز ءسويتiپ ءجۇرiپ ادەبيەتتi بiر عاسىردان بiر عاسىرعا وتكiزiپ كەلدiك. كازiر ساناۋلى, ادەبيەتكە شىن بەرiلگەن قاداۋ-قاداۋ جiگiتتەر قالدى. «باسىڭا نە كۇن تۋدى» دەرسiزدەر, قونارعا جەر تاپپاي, جەۋگە نان تاپپاي قالعان كۇنiمiز كوپ. مەنiڭ اقسايدان گورi, «كەڭساي» ارالاپ كەتەتiن كەزiم سول تۇس. باسقا-باسقا, ماعان ول «الەم» تاڭسىق ەمەس.

– مۇنى ەستiگەن اعا جازۋشىلاردىڭ بiرi «سەندەردەن بۇرىنعىلاردىڭ باسىنان التىن قۇيعان ەشكiم جوق. بiز دە قيىندىقسىز بولعان جوقپىز» دەۋi كادiك قوي؟..

– ايتەۋiر, قالام ۇستاعانداردىڭ ماڭدايىنا جەل بولىپ تيگەن جوق قوي. بiراق, سولاردىڭ ءبارi بiردەي قازاق ادەبيەتiنە «توعىز بالدىق» سiلكiنiس جاساعان جوق. اۋمالى-توكپەلi وتپەلi كەزەڭ ەشكiمگە وڭاي تيگەن جوق. ولاردى زاماننىڭ «جەلi شايقاعان تۇيە» دەسەك, بiزدi قايدان iزدەگiسi كەلەدi? شەرحان اعامىزدىڭ افسانالارعا سۇيەنiپ «باياعىدا ساراي اقىندارىنىڭ ولەڭدەرi ۇناسا, اۋزى تولعانشا التىن اساتادى ەكەن, ال ولەڭi ۇناماسا, ەسەكتiڭ قيىن اساتادى ەكەن دەيدi. سونداي ءتاسiل قولدانىلسا, بiزدiڭ كوپ اقىندار قالامىن تاستاپ كەتەر ەدi» دەپ ايتاتاتىنى بار ەدi. بiز تۋرالى ەشكiم ۇندەمەي قويدى. ءوزiمiز تۋرالى ءوزiمiز ورنىمىزدان تۇرەگەپ تۇرىپ سويلەۋگە ءماجبۇر بولدىق.

– نەگە مۇلدەم ەسكەرۋسiز قالدىق دەي بەرەسiڭ؟ ارقيلى قورلار ارقىلى كiتاپتارىڭدى باستى­رىپ, ءارتۇرلi جانر بويىنشا ءتۇرلi دارەجەلi بايقاۋلار جاريالاپ, ماراپاتتادى. سولاردىڭ باسى-قاسىندا الدىڭعى تولقىن اعا جازۋشىلار ءجۇردi. وداقتا وتكەن جيىنداردا جاقسىلى–جاماندى وي–پiكiر دە ايتىلعان شىعار, مiندەتتi تۇردە ماقتاۋ ەستۋلەرiڭ كەرەك پە؟ تەمiرحان مەدەتبەكوۆ وزدەرiڭە ارناعان ماقالادا «التىن كوپiرلiك» دەگەن ات بەردi.

– ءيا, سول ماقالانىڭ ەڭ باسىندا مەنiڭ اتىم تۇردى. ويتكەنi, «ال­تىن كوپiرلiك» دەگەن تەرميندi ەڭ العاش پايدالانعان مەن بولاتىن­مىن. بiزدi «التىن كوپiرلiكتەر» دەيدi. ونداعى سەبەپ بiزگە نازار سالدىرتقىمىز كەلدi. مۇقاعالي «ءتوسiڭدi اش, كەڭ دالا, مەن كەلەمiن! الىنباعان اقىم بار سەندە مەنiڭ» دەيدi. ماياكوۆسكيلەردiڭ «ەي, دۇنيە, قالپاعىڭدى ال, ماعان سالەم بەر» دەگەندەي ءار كەزەڭنiڭ ءوزiنiڭ بiر تولقىندارى, كوپiرلiكتەرi بولادى.

– ءوز قاتارىڭنىڭ مۇقاعاليلارى مەن ماياكوۆسكيلەرiن ايتشى؟

– ءامiرحان بالقىبەكتiڭ بiلiمi دە, ورەسi دە, بولمىسى دا بولەكشە. تاماق iشپەسە iشپەي كەتسiن, جالاقىسىن العان سايىن سول جالاقىسىنىڭ ۇشتەن بiرiنە مiندەتتi تۇردە كiتاپ الادى. ادامزاتتىڭ قۇندىلىقتارىن بiلسەم دەپ تالپىنۋمەن كەلە جاتقان ازامات. جاقىندا «قاسقىر قۇداي بولعان كۇن» دەگەن كiتابى شىقتى. زەرتتەۋ, تانىمدىق ماقالالارى بار. دۇنيەتانىم, ۇلتتىڭ تەگi تۋرالى لوگيكالىق تۇرعىداعى عالامات ەڭبەك. بiراق, ول تاعى باعالانباي وتىر دەسەڭ, رەنجيسiڭدەر. سەبەبi, بۇل كiتاپقا دەگەن سەلت ەتكەن ادام, سەلت ەتكiزگەن سىنشى جوق. باعاسىن تانىت­سا, بiزدiڭ عانا ەمەس, باسقا ۇلتتاردىڭ دا تورiندە تۇرۋعا تيiس كiتاپ. بۇدان كەيiن مىنا كيiزقۇلاق قوعامعا اقىن اشىنباعاندا, قايتەدi? اقىننىڭ ءرولiن پايعامبار دا تانىتىپ كەتكەن.

«كەنتاۆر» دەگەن كiتابىمنىڭ بiرiنشi بەتiندە مىناداي ولەڭ بار. «مەن تۋعانمىن ەر مۇحاممەد ولگەن كۇن. مەن بولماسام, جۇرەگiڭدi ەمدەر كiم؟ حاق مۇحاممەد ايتىپ كەتكەن كەشەگi «كەلەدi» دەپ, سول كەلگەن اقىن – مەنمiن» دەپ. سوندا دiني حاديستەردەن تىڭداعانىمىزداي, پايعامبار «مەنەن كەيiن پايعامبار كەلمەيدi, مەنەن كەيiن اقىندار كەلەدi» دەگەن. مەن وسى ءسوزدi نەگiزگە الىپ, «مۇحاممەدتi راستاۋ» دەيتiن ءۇش شۋماق ولەڭ جازعانمىن. سوندا مۇحاممەد (س. ا. ۋ.) اقىندارعا سەنiم ارتىپ وتىر. بiراق, اقىندار تۋرا­لى «اقىندارعا سەنبەڭدەر» دەپ قۇراندا ايتىلاتىن تۇسى بار.

– «يمان كەلتiرگەندەرiنە ەمەس» دەي مە؟..

– ءيا, «يمانى بار اقىندارعا سەنiڭدەر» دەگەنi عوي. دەمەك, اقىندار باعىت-باعدار بەرەدi دەيدi. ۇلگiنi اقىنداردان الىڭدار دەپ وتىر. ادەتتە, ادامزاتتىڭ جانى اۋىرسا, اقىننىڭ جۇرەگi سىزداي­دى, باسقانىڭ بالتىرى سىزداسا, اقىننىڭ باسى اۋىرادى. تولەگەن ايبەرگەنوۆتiڭ «اقىن بولىپ ءومiر ءسۇرۋ وڭاي دەيمiسiڭ, قاراعىم, اقىن بولۋ – اۋزىندا بولۋ سىزداعان بارلىق جارانىڭ» دەگەنiن اقىن دا, وقىرمان دا تۇگەل بiلەدi. ماعجان دا «اقىندار بiر بالا عوي ايعا ۇمتىلعان. ەركiمەن ءوزi-اق وتقا بارادى دا» دەيدi. ومiرزاق قوجامۇراتوۆ دەگەن اقىن «ولەڭ جازىپ وتىرعاندا قۇداي دا بiر, مەن دە بiر, قۇمىرىسقا دا بiر سەن دە بiر. ولەڭ جازىپ بولعان سوڭ قۇداي دا بiر سەن دە بiر, قۇمىرسقا دا بiر مەن دە بiر» دەيتiن. ولەڭ جازعان كەزدە ايدا, اسپان دا اقىننىڭ قۇزىرىندا. ونداي كەزدە اسىرىپ, اسىپ سويلەۋگە حاقى بار, دەمەك…

– دەسەك تە, اقىن –ادامزاتتىڭ ءناسiلi. ون سەگiز مىڭ عالامنىڭ يەسi ادام اتادان بۇرىن جەردi جاراتقان. بالكiم, ءسوز دە زاما­نىنا, زاڭىنا قاراي تiلگە ورا­لاتىن شىعار. ولجاس كەزiندە اي­تىلىپ قالعان «ادامعا تابىن, جەر ەندi» دەگەن سوزiنەن قايتتى. «اقىندارعا سەنبەڭدەردiڭ» بiر ۇشى وسىندا جاتقان جوق پا؟

– ولجاس دۇرىس ايتتى دەپ ويلاي­مىن.

– كەزiندە وعان «اناسى بالا­سىنا قالاي تابىنباق؟» دەگەنiن بiلەسiڭ بە؟

– جوق بىلاي عوي… ادامزات بالاسى جەردi انا دەيتiنi وتiرiك! جالعان! سەنبەۋ كەرەك! انا دەيتiن بولساق, وندا ادامدار نەگە جەرگە تۇكiرەدi? جەردi نەگە ايامايدى؟ بۇگiندە جەردiڭ نەسi قالدى؟ تۇگi قالعان جوق! جەر انشەيiن كۇندi اينالىپ ءجۇر باسقا تۇك تە ەمەس! جەردi ەشكiم ايامايدى. انا دەپ وتiرiك ايارلانادى. ادامزات بالاسى جەرلiك ەمەس جال­پى. ادام اتا حاۋا انانىڭ جەرگە جۇماقتان قۋىلىپ كەلگەنiن دiن دە راستايدى عوي. مiنە, سوندىقتان ادامزات بالاسىنىڭ مىنا جەر وزiنiكi ەمەس ەكەنi تۇيسiگiندە قالىپ قالعان.

– اللا تاعالانىڭ ميكايل پەرiشتە مەن يسرافيل پەرiشتەنi ادامدى جاراتۋ ءۇشiن جەردەن توپىراق الىپ كەلۋگە جۇمساعانى, ادامدى اللانىڭ مۇنشا كiر–قوقىس جەردەن جاراتام دەگەنiنە قيماي, توپىراق الماي اسپانعا قايتا كوتەرiلەتiنi, سودان كەيiن ازiرەيiل پەرiشتەنiڭ اللانىڭ ءسوزiن ەكi ەتۋگە بولمايدى دەپ, جەردەن اق, قىزىل جانە سارى توپىراقتى الىپ كوككە ۇشاتىنى, سودان ادام بالاسى قىزىل, سارى, اق بولىپ تۋاتىنى قايدا؟

– توپىراقتان جارالعان دەپ ايتا­دى, ءيا. ادامنىڭ بويىندا جەردەگi ەلەمەنتتەردiڭ ءبارi بار. بiراق, ادام بالاسى ءبارiبiر جەرلiك ەمەس. دiني ءافسانالاردا سولاي. ادام جۇماقتا جاراتىلعان.

قاراشى, قىزدى, ارۋدى گۇلگە بiرiنشi بولىپ تەڭەگەن اقىن اقىن دا, گۇلدi ارۋعا تەڭەگەن ەكiنشi اقىن تۋرا­لى ويلانۋ كەرەك دەيدi. سول سياقتى, مىناۋ جەردi انا دەپ ايتقاننان كەيiنگi «ادامعا تابىن, جەر, ەندi» دەگەنi قۇلاققا تۇرپiدەي تيiپ وتىر. دەمەك, ادام ءوزiن ءوزi الداپ, ءوزiن بiر نارسەگە سەندiرۋ ارقىلى ءومiرiن سۇرەدi.

– ەشنارسە جوقتان بار جا­سالمايدى. ءسوز باسىندا ءوزiڭ ايتقانداي, «ەستە جوق ەسكi زا­مانداردا وسىناۋ ارەكەتتەردiڭ بەلگiلi بiر ءمانi بولعان. ۋاعىندا جامان بولعان نارسە ەسكiرە كەلە, بiزدiڭ زامانىمىزعا جەتكەندە ۇمىتىلعان نە ءمانi جويىلعان». دەمەك, بiز كازiر «ءوزiمiزدi ءوزiمiز الدادىق» دەگەنiمiز – ىقىلىم زا­مانداردان قالعان اقيقات شىعار, ءا؟ قالاي ويلايسىڭ؟

– ەندi… ادامنىڭ تۇيسiگiندەگi زەرت­تەلمەگەن نارسەلەر كوپ قوي. سونىڭ بiرi – وسى نارسە…

– «وسى نارسە» نە نارسە؟

– جاد, تۇيسiكتi ايتامىن. ءيا, ادامنىڭ تۇيسiگi سول سياقتى. ماسەلەن, ادام بiر زاتقا ات قويادى. وعان ات قويماساق, ونىڭ نە ەكەنiن, نە نارسەگە قاجەتتiگiن بiلە المايمىز. گابريەل گارسيا ماركەستiڭ «ءجۇز جىلدىق جالدىعىزدىعىنداعى» ادامداردىڭ جادى جوعالعانى, ماسەلەن, بiزدiڭ ءشاي iشiپ وتىرعان وسى پيالامىزدىڭ اتىن, ونى نە ماقساتقا تۇتىناتىمىزدى جازىپ قويماساق, ۇمىتىپ قالامىز دا, ونى قايتادان قالپىنا كەلتiرۋ دەگەن بار. سول سياقتى, ادامزاتتىڭ و باستاعى جادى, ەسi ءوشiرiلدi. بiراق, تۇيسiكتە قالىپ قويعان نارسەلەر بار. ماسەلەن, مەن «قوبىز سارى­نى» دەگەن ولەڭ جازدىم. ونى قالاي جازدىم؟ 1994 جىلدارى بiز الما­تىدا الما اراسان جاقتا جالدانىپ بايلاردىڭ ءۇيiن سالىپ جاتتىق. سول كەزدە تۇستە تىنىعىپ جاتسام, قۇلاعىمنان بiر قوبىزدىڭ سارىنى كەتپەي قويدى. بىلاي دوڭبەكشيمiن, ولاي دوڭبەكشيمiن. كەتپەيدi. جاز­باسا, بولمايتىن بولدى. تاس-كiرپiش, لاي-باتپاقتىڭ اراسىنان قالام-قاعازدى قايدان تابامىن؟ امالىن تاپتىم. كۇيگەن كiرپiشتiڭ جىلتىر جاعىنا شەگەمەن ويىپ «قوبىز سا­رىنىن» جازدىم.

ال, بۇل نەدەن؟ بۇل مەنiڭ اتا-بابامنىڭ سوناۋ زامانداردا كوشiپ-قونىپ ءجۇرiپ جايىقتان قاراتاۋ اسىپ كەتكەندەگi مۇڭ-شەرi مەنiڭ قانىمدا, تەگiمدە قالىپ قويعانىنان! دەمەك, مەن جەر تۋراسىندا ولجاسقا قوسىلامىن. جەر بiرەۋ بولعانىمەن, اتا-بابانىڭ كiندiگi بايلانعان جەردiڭ ءجونi ءبارiبiر بولەك بولادى ەكەن.

اقىنداردى مەنشىكتەۋگە بولمايدى

– قاراتاۋدا قارايساڭ دا, جايىققا قاراپ جىر جازاتىنىڭ وسى ەكەن عوي, جارقىنىم؟

– قاراتاۋ – بار قازاقتىڭ قازىعى. بiراق, تۋعان جەر, اتاڭ وسكەن جەر ادامنىڭ كوكەيiندە جۇرەتiن اڭسار عوي. بiراق, «ورمانعا قاراپ ۇلۋ» بiر بولەك تە, ادامنىڭ اڭسارى باسقا. باياعىدا اتا-بابام تابانىنىڭ توپىراعى تيگەن جەر. جاۋمەن سوعىسقان جەر. نەگە ول جەرگە بارىپ ءتاۋ ەتپەسكە؟ ول – مەنiڭ ءوزiمنiڭ تا­ريحىم. ءوز تاريحىمنان باس تارتىپ قايدا بارىپ وڭامىن؟ ءوزiنiڭ تەگiن, ءتۇبiن بiلۋ دەگەن كەز كەلگەن ادامعا مەرەي, سالتانات.

– ال, اقىنىم, وندا جىرعا قوسقان سىرىڭدى ايت؟

بەۋ, جايىق, قاراشىعى جانارىمنىڭ!
مەن دە بiر ماڭىپ كەتكەن مارالىڭمىن.
باتىسقا iشiم كۇيiپ قاراي بەرەم
شىعىستان شىققان سايىن اعارىپ كۇن.
اھ ۇرىپ ارۋاعىم ارقا تۇتىپ,
باسىنا تال–داراقتىڭ شارقات iلiپ.
اقجايىق اتامىزدىڭ بەلبەۋi ەدi,
بەلبەۋi ءتۇسiپ قالعان تارقاتىلىپ.
بەلiڭنەن مەن دە كەتكەم تارقاتىلىپ…

ءوز باسىم جەرگە بولگەننەن, جۇزگە بولگەننەن پايدا كورگەن جوقپىن. اقىندار جەر مەن ءجۇزدiڭ اۋقىمىنان شىعىپ كەتەدi. باعىنبايدى. باتىس, شىعىستى ايتاسىڭ, بۇكiل جەر شا­رىن ءوزiنiڭ مەنشiگi سياقى سەزiنەتiن ساتتەرi بولادى اقىنداردىڭ. سوندىقتان, اقىندىردى مەنشiكتەۋگە بولمايدى. مىسالى ءۇشiن, مۇقاعالي تەك قانا ۇلى ءجۇزدىڭ اقىنى, ما­حامبەت جالعىز كiشi ءجۇزدiڭ اقىنى دەيتiندەردi ولەڭنiڭ كيەسi ۇرادى, اقىنداردى جiكتەۋگە بولمايدى!

اڭگiمەلەسكەن راۋشان تولەنقىزى