اتاقتى سۋرەتكەر, ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعانىنا 125 جىل تولسا, «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە – 85 جىل. وسىنداي قۇرمەتتى كۇنپاراقتاردىڭ اتالۋىنا بايلانىستى ەلىمىزدە ءىس-شارالار اتالىپ وتىلۋدە.
سونىڭ ءبىرى, بىرەگەيى دەسەك تە بولاتىن اباي ءمۇسىنىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى قازاقستان كينەماتوگرافيستەر وداعىنىڭ حاتشىسى, ۇلتتىق كينونىڭ «قۇلاگەر» سىيلىعىنىڭ يەگەرى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا ەڭبەگى سىڭگەن قايراتكەر, كينورەجيسسەر بولات ءشارىپۇلى مەن مەملەكەتتىك تاريحي ءارحيۆتىڭ مەڭگەرۋشىسى گۇلنار قاراتايقىزىنىڭ «برونزوۆىي اباي» اتتى ستسەناريى بويىنشا ءتۇسىرىلىپ جاتقان دوكۋمەنتالدى ءفيلمى جايلى حاباردار ەتپەكپىز.
العاش قالانى كورىكتەندىرۋ ماقساتىندا تاريحي تۇلعالارعا ارنايى ەسكەرتكىشتەردىڭ بوي كوتەرۋىن قولعا الىپ, ماسەلە كوتەرگەن قوعام قايراتكەرى, قازاق كسر جوعارعى كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى, قازاقستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى رەتىندە, مادەنيەت ماسەلەلەرىنە جاۋاپتى بولعاندىقتان, نۇرتاس وڭداسىنوۆ بولدى.
«26 يانۆاريا. پريكاز №31 پو ۋپراۆلەنيۋ پو دەلام يسكۋسستۆ پري سنك كسسر 26 يانۆاريا 1938 گودا. دليا سوستاۆلەنيا تەماتيچەسكوگو پلانا پو پروەكتيروۆانيۋ پامياتنيكوۆ; ابايۋ, امانگەلدى, چاپاەۆۋ – سوزدات كوميسسيۋ ۆ سوستاۆە; ت. ت. اۋەزوۆا, پانكوۆا, فيتريح, مارتىنوۆا, مۋسرەپوۆا, كاراتاەۆا, نەناشەۆا, چەرنومسكوۆا, كاستەەۆا.
ناچالنيك ۋپراۆلەنيا پ/د يسكۋسستۆ پري سنك كسسر – پودپيس (مۋسرەپوۆ)».
اباي ەسكەرتكىشىن ورناتۋ جايلى شىققان بۇيرىقتىڭ قاۋلىسى 1938 جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا قابىلدانادى. ول كەزدە ەلىمىزدە بىردە-ءبىر ءمۇسىنشى بولماعاندىقتان, ماسكەۋلىك مۇسىنشىلەرگە كونكۋرس جاريالانىپ, ابايدىڭ ءمۇسىنىنىڭ ەسكيزدەرى تالقىعا تۇسەدى. كوميسسيانىڭ توراعاسى ن.د.وڭداسىنوۆ ءوزى قابىلداپ, مۇسىنشىلەردىڭ ۇسىنعان ەسكيزدەرى تالدانعان جۇمىستاردىڭ ناتيجەسى جايلى حاتتامالارداعى پىكىرلەرگە سۇيەنسەك, ابايدى سومداعان ەڭبەكتەر بىرجاقتى, اقىن وبرازىن, بەينەسىن اشۋعا جاراماعانداعى ايتىلادى.
1938 جىلدىڭ اياق كەزىندە جاريالانعان ەكىنشى تۋردا تاپسىرىلعان مۇسىنشىلەر ەسكيزىن قاراپ شىققان وڭداسىنوۆ «ابايداعى ۇلتتىق ناقىش, ۇلى ويشىل اقىننىڭ بەينەسىن بەرە الماعاندىعىن, بارلىق مۇسىنشىلەر العاشقى دەكاداداعى (1936 ج.) جامبىل اتامىزدىڭ بەينەسىنە ۇقساتىپ قولدا دومبىرا, باسىنا بورىك كيگىزگەنى اقىن ابايعا مۇلدە ۇقساماعانىن ايتىپ, قابىلداماي تاستايدى. بىراق اباي وبرازىنا ءبىرشاما كەلەدى-اۋ دەگەن ءمۇسىنشى نيكولاي يۆانوۆيچ شيلنيكوۆتىڭ ەسكيزىن ۇسىنادى. مۇسىنشىگە اباي بەينەسىن جاقىنىراق اشۋ ءۇشىن قازاقستانعا بارىپ, اقىن ومىرىمەن, شىعارماشىلىعىمەن تانىسۋىنا كەڭەس بەرەدى. بىراق بۇل جوبا ۇلى وتان سوعىسى باستالىپ كەتىپ, اياقسىز قالادى.
ءبىرشاما ۋاقىت وتكەندە, ۇلى ويشىل, اقىنىمىز – اباي وبرازىن جاساۋشى ءوز ءمۇسىنشىمىزدى وڭداسىنوۆ قوستاناي وبلىسى ۇزىنكول اۋدانىنداعى نان ءونىمىن دايارلايتىن كومبيناتقا ىسساپارمەن كەلگەن تۇستا كەزدەستىرەدى. قايراتكەر رايسپولكومنىڭ كابينەتىندەگى ستول ۇستىندە ساز بالشىقتان جاسالعان بىرنەشە مۇسىنگە كوزى تۇسەدى. وندا ءۇي جانۋارلارىمەن قوسا, م.گوركي مەن جامبىلدىڭ ءمۇسىنى تۇرعان بولاتىن.
مۇسىندەردى سۋرەتكە قاراپ, ساز بالشىقتان جاساعان ءجاسوسپىرىم, ون ەكى جاستاعى بالا حاكىمجان ناۋرىزباەۆ ەكەنىن بىلەدى. وڭداسىنوۆ الماتى قالاسىنداعى كوركەمسۋرەت ۋچيليششەسىنىڭ مۇسىنشىلەر دايارلايتىن ءبولىمىن باسقاراتىن حاركوۆتەن سوعىس جىلدارى قونىس اۋدارعان اتاقتى ءمۇسىنشى ولگا كۋدرياۆتسەۆاعا تابىستايدى.
قوستانايدان كەلگەن جەتكىنشەك, بولاشاق ءمۇسىنشى حاكىمجان ناۋرىزباەۆ جايلى «…ۆوكزالدان ءبىر قولىندا ءوزىنىڭ مۇسىندەرى سالىنعان قوبديشا, ءبىر قولىنا بوتينكاسىن ۇستاعان جالاڭ اياق بالا كەلگەندىگىن» باياندايتىن ەستەلىگىندە ولگا كۋدرياۆتسەۆا «ەتوت مالچيك ۋجە زناەۆ ۆسە, چەمۋ نا داننىي مومەنت موگۋت ناۋچيت ۆ الما-اتە. ون دولجەن ەحات ۆ موسكۆۋ ۆ ارحيتەكتۋرنىي ينستيتۋت» دەپ وڭداسىنوۆقا حات جازادى. وسىلاي ءمۇسىنشى ناۋرىزباەۆ اباي بەينەسىن جاساۋ باقىتىنا يە بولادى.
وڭداسىنوۆ, سوعىس جىلدارىنداعى اۋىرتپالىققا قاراماستان, ابايدىڭ 95 جانە 100 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي ۇلى اقىننىڭ تويىن بيىك دارەجەدە اتاپ ءوتۋ ءۇشىن ارنايى ۇكىمەت قاۋلىسىن شىعارىپ, كوميسسيانىڭ توراعاسى ءوزى بولادى. سول تۇستا نۇرتاس وڭداسىنوۆ – مۇعالىمدەر دايارلايتىن كۋرستار, ۇلتتىق كونسەرۆاتوريا, مەديتسينا, شەت تىلدەر, قازاقتىڭ مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى, وپەرا جانە بالەت تەاترى قۇرىلىسىنىڭ جىلجۋىنا, ت.ب. تولىپ جاتقان حالىققا كەرەكتى دۇنيەلەردىڭ اشىلۋىنا مۇرىندىق بولعان قايراتكەر.
1945 جىلى رەسپۋبليكا باسشىلىقتارى ەكىنشى رەت اباي ءمۇسىنىن, ت.ب. اقىندار مەن قوعام قايراتكەرلەرى, باتىرلاردىڭ ءمۇسىنىن دە جاساۋدى قولعا الادى. بىراق ەسكەرتكىشتى ورناتۋ ءتۇرلى كەدەرگىلەرگە ۇشىراپ, كەيىنگە قالادى.
ءۇشىنشى رەت – 1954 جىلى ۇكىمەت باسشىلىعى ابايدىڭ ەسكەرتكىشىن جاساۋ ءۇشىن ەڭ ۇزدىك دەگەن ەسكيزگە كونكۋرس جاريالاعانى تۋرالى «كاز. پراۆدا» گازەتىنىڭ 10 ماۋسىمداعى نومىرىندە حابارلاندىۋ شىققانى تۋرالى مالىمەت جاريالانادى. وعان وداق كولەمىندەگى, سونىمەن قاتار قازاق سۋرەتشىلەرى مەن مۇسىنشىلەرى قاتىساتىنى ايتىلادى. ول كەزدە حاكىمجان ناۋرىزباەۆ وسكەمەندەگى قورعاسىن-مىرىش كومبيناتىنىڭ مادەنيەت ۇيىنە ارناپ مۇسىندەر جاساپ جۇرگەن بولاتىن. ءوزىنىڭ ابايعا جاساعان مۇسىندەرىنىڭ ەسكيزىن كورمەگە ۇسىنادى. تالقىلاۋدىڭ ناتيجەسىن ەستىگەن ءمۇسىنشى مۇحاڭنىڭ «ءتۇبى ەسكەرتكىش بولارلىق دۇنيە ەكەن» دەپ باعالاعانى «باستاپقى ەڭبەگىمنىڭ مۇحاڭنىڭ نازارىنا ىلىگۋى مەنىڭ كوڭىلىمدى ءوسىرىپ, قۋانتىپ تاستاعانى راس».
ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە, مۇحتار اۋەزوۆ حاكىمجانعا «ەسكيزدەرىڭدى الىپ, ءبىزدىڭ ۇيگە كەل. ابايدىڭ ەسكەرتكىشى جونىندە اڭگىمەلەسەيىك» دەپ شاقىرادى.
جازۋشى اباي جايىنان كوپتەگەن مالىمەت بەرە وتىرىپ, ابايدىڭ ەلىنە بارۋىن, شىعارمالارىمەن كوبىرەك تانىسۋىنا, اقىن جونىندە مولىراق مالىمەت الۋىنا كەڭەس بەرە وتىرىپ, «اباي – جارتاستىڭ اراسىنان شىققان جالعىز شىنار» دەگەن سوزىنە تەرەڭ ۇڭىلگەن سايىن بولاشاق اباي ەسكەرتكىشىن كوزىمە ەلەستەتكەندەي, ويىما تۇرتكى بوپ, مازالاي بەردى» دەپ ەسىنە الادى. مۇحاڭنىڭ اقىل-كەڭەسىن ەسىنە الا وتىرىپ, ەسكەرتكىش جاساۋعا كىرىسەدى.
ەسكەرتكىش جاساۋ ءۇشىن ارنايى شەبەرحانا جوق بولعاندىقتان, سەلحوز ينستيتۋتىنىڭ شارۋاشىلىق ءبولىمى ورنالاسقان مەحانيكالىق شەبەرحاناسى جۇمىس ورنى بولىپ بەكىتىلەدى. ءارى اۋەزوۆتىڭ ۇيىنە جاقىن, اقىلداسۋعا تاپتىرمايتىن ورىن بولىپ شىعادى.
ەسكەرتكىشتى جاساي وتىرىپ, ونى قايدا ورنالاستىرۋ جاعىن دا ەسكەرۋ كەرەك بولدى. ونى ورنالاستىراتىن تۇعىرىنىڭ قالاي بولۋى كەرەگىنە دە مۇحاڭنىڭ اقىل-كەڭەسى تيگەن-ءدى. تۇعىردى قوردايدىڭ ساپاسى جوعارى ءمارمار قىزىل تاسىنان كىرپىش سياقتى كەرتىلىپ قولدانىلۋىنىڭ ءوزى ۇلى اقىننىڭ «سەن دە ءبىر كىرپىش دۇنيەگە, كەتىگىن تاپ تا, بار قالان…» دەگەن ولەڭ جولدارىنان پايدا بولعاندىعى انىق كورىنەدى.
ەسكەرتكىش ءبىتىپ, قولادان قۇيىلۋ كەزەڭى كۇتىپ تۇرعان تۇستا مۇحاڭا ءتىپتى دە ۇناماي قالادى, ءالى دە جوندەي, ساراپقا سالا ءتۇسۋىن ەسكەرتەدى. ءمۇسىنشى ويلانا كەلە, جازۋشىنىڭ پىكىرى دۇرىس ەكەنىن ۇعىپ, قايتا وڭدەپ, مۇحتار اۋەزوۆكە كورسەتكەن تۇستا «مىنە, ناعىز اباي» دەيدى كورگەن بەتتە.
ساناگۇل مايلىباي, «اۋەزوۆ ءۇيى» عىلىمي-مادەني ورتالىعىنىڭ اعا عىلىمي
قىزمەتكەرى
