مۇلىكتى زاڭداستىرۋ – مەملەكەتكە دە, تۇرعىندارعا دا ءتيىمدى شارا

ەرجان بەكتىباەۆ, استانا قالالىق كىرىس دەپارتامەنتى ءبولىمىنىڭ باسشىسى

– مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بەس ينستيتۋتسيونالدىق رەفورماسىنا سايكەس قولعا الىنعان «100 ناقتى قادام» ۇلت جوس-پارى اياسىندا جۇرگىزىلىپ جاتقان مۇلىكتى زاڭداستىرۋ اكتسياسىنىڭ اياقتالۋىنا نەبارى ەكى ايعا جەتەر-جەتپەس ۋاقىت قالدى. بۇل ناۋقانعا استا­نالىقتار قالاي اتسالىسىپ جاتىر؟
– استانا قالاسىنىڭ تۇرعىن­دارى مۇلىكتى جاريا ەتۋ اكتسياسىنا وتە بەلسەندى قاتىسۋدا. وسى جولعى جاريا ەتۋ زاڭناما­سىنداعى وزگەرىستەردى بارىنشا پايدالانىپ قالۋعا تىرىسىپ جاتقان ەلوردا تۇرعىندارى كولەڭكەدەگى قارجىسىن جارىققا شىعارىپ, قول استىنداعى مۇلكىن تىزىمدەتىپ جاتىر. 31 تامىزعا دەيىن جەرگىلىكتى ورىنداۋ ورگاندارىندا جالپى سوماسى 96 865 385 مىڭ تەڭگە بولاتىن بارلىعى 7 665 ءوتىنىش كەلىپ تۇسكەن. قارجىنى زاڭداستىرۋ بويىنشا دا جۇمىس بەلسەندى جۇرگىزىلىپ جاتىر. بۇگىنگە دەيىن 439 322 947 مىڭ تەڭگە كولەمىندە اقشا زاڭداستىرىلدى. ۋاقىت وتكەن سايىن بۇل كورسەتكىش ۇلعايىپ كەلەدى. بيىلعى اكتسياعا ۇلگەرمەي قالعان ازاماتتاردىڭ مۇلكى نەمەسە قارجىسى انىق­تالسا, اكىمشىلىك جانە قىل­مىس­تىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى مۇمكىن. ازاماتتاردىڭ بەل­سەندىلىگىنە ءبىر جاعىنان وسى جاع­­دايلار دا اسەر ەتىپ وتىرۋى مۇمكىن.

– جاريا ەتۋ زاڭناماسىن­داعى وزگەرىستەر دەپ قالدىڭىز. بۇل قانداي وزگەرىستەر؟
– زاڭنامانىڭ سوڭعى رەداكتسيا-سىندا جاريا ەتۋ سۋبەكتىلەرىنە قويىلاتىن تالاپتار بارىنشا وڭايلاتىلعان, جاريا ەتۋ ۇدەرىسى وزگەرتىلگەن بولاتىن. ايتا كەتەيىك, جىل باسىنان ارنايى زاڭعا وزگەرىس ەنگىزۋ ناتيجەسىندە بۇگىندە اقشالاي قاراجاتتاردى زاڭداستىرۋ ءتارتىبى ءبىرشاما جەڭىلدەگەن. قارجىسى مەن مۇلكىن زاڭداستىرۋ ارقىلى ازاماتتار قىلمىستىق قۋدالاۋدان ساقتاندىرىلىپ قانا قويماي, اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلىپ, سالىق تولەۋدەن بوساتىلادى. ءارى بۇل جولعى اكتسيانىڭ الدىڭعى ەكى ناۋقانعا قاراعاندا ۇزاعىراق بولىپ وتىر.
سونىمەن قاتار, راقىمشىلىق اياسىنداعى جاريا ەتۋ سۋبەك­تىلەرى ءۇشىن بىرقاتار كەپىلدىكتەر بولىپ وتىرعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.

– ەندى وسى كەپىلدىكتەرگە توقتالا كەتسەڭىز. ءوتىنىش بەرۋ­شىلەردىڭ قىلمىستىق نەمەسە باسقا دا جاۋاپقا تارتىلماۋىنا, سالىق ورگاندارى تاراپىنان قۋدالاۋعا ۇشىراماۋىنا قانداي كەپىلدىكتەر بار؟
– قۇزىرلى ورگاندار مۇلكىن زاڭداستىرۋشى ازامات جايلى اقپاراتتاردىڭ قۇپيالىلىعىن قامتاماسىز ەتۋگە دە كەپىلدىك بەرەدى. جاريالانعان سۋبەك­تىلەر قۇقىق قورعاۋ جانە باس­قا دا مەملەكەتتىك ورگاندار تاراپىنان بولۋى مۇمكىن زاڭ­سىز ءىس-ارەكەتتەردەن تولىق­تاي قورعالعان. سونىمەن, قىل­مىستىق ءىس جۇرگىزۋ نەمەسە مۇلىكتى جانە اقشانى جاريالاۋدى ىستە دالەل رەتىندە قولدانۋعا تىيىم سالىنادى. سونىمەن قاتار, جاريالانعان مۇلىك تاركىلەنبەيدى.
قۇقىق قورعاۋ جانە باسقا دا مەملەكەتتىك ورگاندار, بانكتەر مەن وزگە ۇيىمدار قىزمەتكەرلەرى تاراپىنان تەكسەرۋلەر مەن تەرگەۋلەر جۇرگىزىلمەيدى. ەكىنشىدەن, ەرەجەگە سايكەس, بارلىق اقپا­رات­تار قۇپيا ساقتالادى. بۇل ەرەجە 2016 جىلدىڭ 11 اقپا­نىندا قازاقستان رەسپۋب­ليكاسى قارجى مينيسترلىگى مەملەكەتتىك كىرىستەر كوميتەتى توراعاسىمەن بەكىتىلگەن. ەرەجە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىنا, ورالماندارعا جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا تۇرۋعا ىقتيارحاتى بار ادامدارعا ولاردىڭ مۇلىكتى جاريا ەتۋىنە بايلانىستى راقىم­شىلىق جاساۋ تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىن بىركەل­كى قولدانۋ ماقسا­تىندا ازىرلەنگەن.

– جالپى كولەڭكەدەگى ءمۇ­لىكتى زاڭ­داستىرۋدىڭ قانداي پايداسى بار؟ زاڭسىز جولمەن تابىس تاۋىپ ءجۇر­گەن ازاماتتارعا ءمۇم­كىندىك جا­ساپ بەرىپ وتىرعان جوقپىز با؟
– بۇل – ازاماتتارعا دا, مەملەكەتكە دە ءتيىمدى شارا. اكتسيانىڭ نەگىزگى ماقساتى – كىرىس كوزدەرىن جاسىرىپ, زاڭدى ەكونوميكا اينالىمىنان تىس, ياعني كولەڭكەلى جولمەن اينالىمدا جۇرگەن مۇلىكتى زاڭداستىرۋ بولىپ تابىلادى. 2014 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگىنە دەيىنگى ۋاقىت ارالىعىندا زاڭسىز جولمەن كەلگەن بارلىق تۇسىمدەردەن پايدا تاپقان بولساڭىز, اعىمداعى جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن ونى ەش الاڭسىز زاڭداستىرىپ الۋعا مۇمكىنشىلىگىڭىز بار.

– سوڭعى جەكەشەلەندىرۋ ناۋ­قانى بۇرىنعى ەكى اكتسيادان نەسىمەن ەرەكشەلەنىپ وتىر؟
– جالپى, مۇنداي اكتسيا ەلىمىزدە وسى­مەن ءۇشىنشى رەت وتكىزىلىپ وتىر. ونىڭ العاشقىسى 2001 جىلدىڭ 14 شىلدە مەن 14 تامىز ارالىعىندا جۇرگىزىلگەن بولاتىن. ءبىر رەتتىك زاڭداستىرۋ ناۋقانى رەتىندە وتكىزىلگەن بۇل شاراعا 3 مىڭعا جۋىق ادام ءوتىنىش بەرىپ, بارلىعى 480 ملن دوللار كولەمىندەگى قاراجات زاڭداستىرىلدى. 2006-2007 جىلدارى ارالىعىندا ەكىنشى رەت وتكىزىلگەن زاڭداستىرۋدا تەك اقشا عانا ەمەس, سونىمەن قاتار, جىلجىمايتىن جانە جىلجىمالى مۇلىكتەرگە دە مۇمكىندىك بەرىلدى. ناۋقان ءبىر جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلىپ, جالپى كولەمى 844,7 ملرد تەڭگەنىڭ مۇلكى زاڭداستىرىلعان بولاتىن.
بۇل جولى بولجالدى مەجەدەن الدەقايدا كوپ كورسەتكىشكە قول جەتكىزەتىن ءتۇرىمىز بار. ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگى وتە جاقسى بولىپ وتىر. ويتكەنى, 2015 جىلدىڭ 13 قاراشاسىندا مۇلىكتى جاريالاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا كەيبىر زاڭنامالىق اكتىلەرىنە وزگەرىستەر مەن قوسىمشالار ەنگىزىلۋ تۋرالى زاڭنامادا وسى جولى ەل ازاماتتارى مۇلىكتى از ۋاقىتتىڭ ىشىندە باسى ارتىق ماتەريالدىق شىعىنسىز زاڭداستىرىپ الۋىنا بارىنشا مۇمكىندىك جاسالعان. ياعني, باسقا تۇلعاعا نەمەسە جاريالاۋ سۋبەكتىسىنە راسىمدەلگەن قازاقستان اۋماعىنداعى مۇلىكتى زاڭداستىرۋ بويىنشا جاريالاۋ پروتسەدۋراسى جەڭىلدەتىلدى. اقشا, باعالى قاعازدار, زاڭدى تۇلعانىڭ جارعىلىق كاپيتالىنا قاتىسۋ ۇلەسى جانە باسقا ادامنىڭ اتىنا راسىمدەلگەن مۇلىك پەن ەل اۋماعىنان تىس ورنالاسقان مۇلىكتەردى زاڭداستىرىپ الۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر. اتاپ ايتقاندا, جاريا ەتۋ پروتسەدۋراسى بۇرىن تىركەلمەگەن مۇلىكتى مەملەكەتتىك كىرىستەر ورگاندارىنا دەكلاراتسيالار بەرۋ ارقىلى جەڭىلدەتىلگەن تارتىپتە تىركەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. زاڭداستىرىلعان مۇلىك پەن اقشا سالىق الۋ ماقساتىندا كىرىس بولىپ ەسەپتەلمەگەندىكتەن, تابىس سالىعى سالىنبايدى. تەك قازاقستاننان تىس جەرلەردەگى مۇلىكتى جاريا ەتۋ ءۇشىن 10 پايىزدىق الىم الىنادى.
قارجىنى ەكى تاسىلمەن زاڭداس­تىرۋعا بولادى. اقشا قاراجاتتى بانك شوتتارى ارقىلى راسىمدەي الاسىز. بۇل قاراجاتتى ازاماتتار قالاۋىنشا بيزنەسكە, جىلجىمايتىن مۇلىك ساتىپ الۋ سەكىلدى وپەراتسيالارعا جۇمساي الادى. بۇل جاعدايدا اقشانىڭ 10 پايىزى الىم رەتىندە الىنادى. سونىمەن قاتار, شەتەلدە نەمەسە قولما-قول اينالىمداعى اقشانى بانك شوتتارىندا كورسەتپەي, ءوتىنىش جازۋ ارقىلى جاريا ەتۋگە بولادى. بۇل رەتتە بيۋدجەتكە 10 پايىزدىق الىم تولەنەدى. ەڭ دۇرىسى, اقشا قاراجاتىنان باسقا مۇلىكتى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاننىڭ جانىنداعى كوميسسياعا ءوتىنىش ءتۇسىرۋ جانە ءتيىستى قۇجاتتاردى بەرۋ ارقىلى زاڭداستىرۋعا بولادى. بۇل رەتتە الىم الىنبايدى. تەك مۇلىكتى زاڭداستىرعان ادام ونى تىركەۋ, سونىڭ ىشىندە قۇجاتتاردى دايىنداۋ مەن جاساۋ بويىنشا شىعىندارىن تولەيدى
سونىمەن قاتار, مۇلىكتى جاريالاۋ مەرزىمى 2016 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنا دەيىن ۇزارتىلدى.

– مۇلىكتىڭ قاي ءتۇرى كوبىرەك زاڭداستىرىلىپ جاتىر؟
– نەگىزگى جاريالانىپ جاتقان مۇلىك­تىڭ باسىم بولىگى جىلجىماي­تىن مۇلىك بولىپ وتىر. ودان كەيىن­گى ورىندا اقشا قاراجاتتارى تۇر.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن:
بۇركىت نۇراسىل