مۇستافا شوقاي مۇراسى

نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى №51 مەكتەپ-گيمنازياسىنا مۇستافا شوقايدىڭ ەسىمى بەرىلۋىنە بايلانىستى مەكتەپتە م.شوقاي مۇرالارىن ناسيحاتتايتىن  تاريحي-تانىمدىق مۇراجاي  اشىلدى.

وتكەن عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ قۇرامىنداعى ءتۇر­كىستان مەن دالالىق ولكە – يدەيالار مەن قوزعالىستاردىڭ, ساياسي وقيعالار مەن داستۇرلەر قاقتىعىسىنىڭ جانە ولاردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلدارىنىڭ ورداسىنا اينالعانى بەلگىلى. 1917 جىلى تۇركىستاننىڭ پاتشالىق رەسەيدىڭ بۇعاۋىنان بوساۋى, رەسەيدە ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ بيلىك باسىنا كەلۋى حالىقتىڭ ساناسىنا ۇلكەن اسەر ەتتى. تۇركىستان تايتالاس الاڭىنا اينالدى. ءبىر جاعىنان, پاتشالىق رەسەي وكىلدەرى مەن ۋاقىتشا وكىمەت مۇشەلەرى, بولشەۆيكتەر تۇركىستاندا بيلىك قۇرۋدان ۇمىتكەر بولسا, ەكىنشى جاعىنان اۋعانستان پاتشالىق رەسەي جاۋلاپ العان جەرلەردى قايتارۋدى, ۇلىبريتانيا قول استىنداعى ءۇندىستان مەن مەسوپوتامياعا تۇركىستان تاراپىنان كەدەرگىلەر بولماۋىن كوزدەدى. گەرمانيا مەن تۇركيا دا باستى قارسىلاسى ۇلىبريتانيادان قالىسپاي تۇركىستان جەرىنە قىزىعۋشىلىقتارىن بايقاتتى.

حالىقتىڭ بولاشاعىنا الاڭداۋشىلىق بىلدىرگەن, الاش ارداقتىلارىنان ءاليحان بوكەيحانوۆ, احمەت بايتۇرسىنوۆ, مىرجاقىپ دۋلاتوۆ, مۇستافا شوقاي جانە تاعى باسقا ۇلت تاۋەلسىزدىگىن اڭساعان تۇلعالار ەل-جۇرتىنىڭ رۋحىن وياتىپ, ساياسي وي-سانانى ورنىقتىرۋعا بارىنشا كۇش سالىپ باقتى.

مۇستافا شوقاي مىنە, وسىنداي كۇردەلى, قاراما-قايشىلىعى مول كەزەڭدە تۇركى حالىقتارىن ءبىر جەرگە شوعىرلاندىرىپ, ءبىرتۇتاس تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتتى. سول ماقساتىنا ءومىر بويى ادال بولىپ ءوتتى. بۇل ءۇشىن ءتىپتى, ول ەلىنەن جىراققا كەتىپ, تۇركىستاننىڭ ازاتتىعى مەن تۇتاستىعى ءۇشىن حالىققا قىزمەت ەتۋدىڭ جارقىن ۇلگىسىن كورسەتە ءبىلدى. ونىڭ ەسىمى ەل تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە ورالدى. ازاتتىق اڭساعان الىستاعى ارىستىڭ ارمان-ويى وسىلايشا اراعا قانشاما جىلدار سالىپ شىندىققا اينالعانى سول ەرلەردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ەش كەتپەۋىنىڭ, كەشەگى الاش رۋحىنىڭ ولمەۋىنىڭ تاعى ءبىر ايعاعى ىسپەتتى.

قايراتكەردىڭ قالىڭ مۇراسى ەلىنە ورالدى, شەتەلدەردەن جيناستىرىلدى. مۇستافا شوقاي مۇرالارى تاعدىر جازۋىمەن ءوز وتانىنان جىراقتا جينالدى. ونىڭ جەكە مۇراعاتىن «جاڭا سوربوننا – پاريج III» ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ۋنيۆەرسيتەتارالىق شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتى ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىنا جارى ماريا 1953 جىلى وتكىزگەن. وسىناۋ مۇراعاتتىق قور جونىندە العاش «تۇركىستان» جۋرنالىندا ءا.وقتايدىڭ «م.شوقايدىڭ مۇراعاتى مەن كىتاپتارى» دەگەن ماقالا جارىق كوردى. بۇدان سوڭ 1980 جىلى اراعا ءبىراز جىل سالىپ نيۋ-ورلەان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ (اقش) پروفەسسورى ە.لاززەريني م.شوقاي قورىن مازمۇنىنا قاراي ون قوراپقا جۇيەلەپ سالعانى ءمالىم.

مۇستافا شوقاي مۇرالارى تاعدىر جازۋىمەن ءوز وتانىنان جىراقتا جينالدى. ونىڭ جەكە مۇراعاتىن «جاڭا سوربوننا – پاريج III» ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ۋنيۆەرسيتەتارالىق شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتى ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىنا جارى ماريا 1953 جىلى وتكىزگەن. وسىناۋ مۇراعاتتىق قور جونىندە العاش «تۇركىستان» جۋرنالىندا ءا.وقتايدىڭ «م.شوقايدىڭ مۇراعاتى مەن كىتاپتارى» دەگەن ماقالا جارىق كوردى.

2001 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەمەر-ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى, حالىقارالىق يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ قازاقستانداعى ىستەرى جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيانىڭ سول كەزدەگى توراعاسى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ وسى ۇيىمنىڭ اتقارۋشى كەڭەسىنىڭ كەزەكتى وتىرىسىنا قاتىسۋ ءۇشىن پاريجگە بارعان ساپارىندا فرانتسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتى ۇلتتىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى جيل دەلۋشپەن جولىعىپ, سونداعى «جاڭا سوربوننا – پاريج III» ۋنيۆەرسيتەتى جانىنداعى ۋنيۆەرسيتەتارالىق شىعىس تىلدەرى جانە وركەنيەتى ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحاناسىندا ساقتاۋلى تۇرعان م.شوقاي مۇرالارىن ەلگە قايتارۋ جونىندە كەلىسسوزدەر جۇرگىزدى.

ۇكىمەتارالىق كەلىسىمشارتتان كەيىن ىلە-شالا مۇستافا شوقاي ارحيۆىندەگى قۇجاتتاردى رەتتەس­تىرىپ, كوشىرمەسىنە تاپسىرىس جاساۋ ءۇشىن ساراپشى مامان رەتىندە ماعان جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلدى. 2001 جىلى شىلدەدە پاريجگە اتتاندىم. كەزىندە ماريا شوقاي كىتاپحاناعا تاپسىرعان ون پاپكاداعى قۇجاتتاردى حرونولوگيالىق, تاقىرىپتىق جاعىنان جۇيە­لەپ شىقتىم. مۇنان كەيىن ءوز تاراپىمىزدان تاپسىرىس بەرىلىپ, ميكروفيلمگە ءتۇسىرىلدى. تاۋەل­سىزدىكتىڭ ون جىلدىعىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى-ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوز قولىمەن وسى جۇمىستى ارحيۆ قىزمەتى باسشىسىنىڭ قولىنا تاپسىردى.

پاريجدەگى ۋنيۆەرسيتەتارالىق كىتاپحانادا م.شوقايدىڭ مىناداي قۇجاتتارى ساقتالعان:

1) مۇستافا شوقايدىڭ «يەڭي تۇركىستان», «ياش تۇركىستان» جۋرنالدارىندا, «گورەتس», «ۆولنىي گورەتس» جانە پاريجدە شىعىپ تۇرعان ورىس ەميگرانتتارىنىڭ «دني», «پوسلەدنيە نوۆوستي» گازەتتەرىندە, ت.ب. ءباسپاسوز بەتتەرىندە, شەتەل باسىلىمدارىندا فرانتسۋز, پولياك, تۇرىك ت.ب. تىلدەردە جاريالانعان ماقالالارى مەن ەڭبەكتەرى (گازەت قيىندىلارى, كەيبىرىنىڭ قولجازبالارى دا بار), ءۇش ولەڭىنىڭ قولجازباسى (1919-1940);

2) قازاقستان, وزبەكستان, قىرعىزستان, تۇركىمەنستان, تاجىكستان رەسپۋبليكالارىنىڭ گازەت-جۋرنالدارى مەن «يزۆەس­تيا», «پراۆدا» گازەتتەرىنەن جيناعان اقپارات-كونسپەكت (1930-1939) داپتەرلەرى جانە كەڭەس وداعى مەن جوعارىدا اتالعان رەسپۋبليكالاردىڭ ورتالىق رەسمي باسىلىمدارىنان الىنعان گازەت قيىندىلارى;

3) اسكەري تۇتقىنداردىڭ ءتىزىمى, ءتىلحاتتارى, م.شوقايدىڭ ۆالي كايۋمحانعا تۇتقىنداردىڭ ءحالى, تۇركىستاندىقتارمەن كەزدەسۋى جونىندە جازعان حاتى (1941);

4) كەڭەس وداعىنان كەتكەن ەميگرانتتاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىنە قاتىستى ەميگراتسياداعى ءتۇرلى پارتيالار مەن ۇيىمدار تۋرالى ماتەريالدار (1920-1940);

5) ۋكراينا, كاۆكاز, ەدىل-ورال جانە تۇركىستان حالىقتارىنىڭ ۇلتتى قۇتقارۋ كۇرەسىنە قاتىستى ماتەريالدار (1920-1940 جج.);

6) م.شوقايعا م.مۇحيتي, ت.شاعاتاي, ا.وقتاي, ­ا.يسحاكي, ۆ.كايۋم, س.باحتيار, م.يبراگيموۆ, يسكاندەر, م.شامسۋللاح, ج.اكشورا, ا.توپشىباشى, ­ي.اكۋنين, ۆ.ا.چايكين, ­ە.پ.گەگەچكوري, م.ۆەكيللي ت.ب. كەلگەن حاتتار, ءىشىنارا جاۋاپ حاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى ساقتالعان (1923-1941);

7) كەڭەستىك بيلىك, ونىڭ قىز­مەتى, ونداعى بولىپ جاتقان رەفورمالار جونىندە جەر-جەردەن تۇسكەن مالىمەتتەر, ءباسپاسوز بەتتەرىندە اراب, ۋردۋ, پولياك, اعىلشىن, تۇرىك ت.ب. تىلدەردە جاريالانعان ماتەريالدار;

8) ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باستالۋى, سول كەزدەگى جەر-جەردەگى ساياسي احۋال, قالىپتاسقان كوزقاراستار جونىندەگى ماتەريالدار (1939-1941);

9) م.شوقاي جانە ونىڭ قىز­مەتى, شىققان كىتابى جونىندە جازىلعان پىكىرلەر, ماقالالار, ەستەلىكتەر.

قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ارحيۆ قورىنا م.شوقايدىڭ فرانتسيا ارحيۆىمەن قاتار, 2003-2005 جىلدارى رەسەي, وزبەكستان, باشقۇرتستان مەملەكەتتىك ارحيۆتەرىندەگى دەرەكتەر دە جيناقتالدى.

سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنىڭ تاريحي ارحيۆىندەگى سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قورىندا م.شوقايدىڭ جەكە ءىسى ساقتالعان. ونىڭ العاشقى پاراعى مۇستافانىڭ ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى اتىنا وقۋعا قابىلداۋدى سۇراعان وتىنىشپەن باستالادى. قۇجات جيەگىنە 1910 جىلدىڭ 30 ماۋسىمىندا قۇجات قارالعانىن, وسى جىلدىڭ 6 شىلدەسىندە ستۋدەنت قاتارىنا قابىلدانعانى تۋرالى جازىلعان. ىسكە م.شوقايدىڭ سىناق كىتاپشاسى, ۋنيۆەرسيتەتتە وقىعان كەزدەگى تولەگەن جارنالارىنىڭ تۇبىرتەكتەرى قوسا جالعانعان. 1914 جىلعى 15 قىركۇيەكتەگى زاڭ فاكۋلتەتى دەكانىنا سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تولىق كۋرسىن اياقتاعانى, سوعان بايلانىستى وقۋ بىتىرگەنى تۋرالى كۋالىكتى سۇراعان وتىنىشىندە ءوزى تۇراتىن مەكەنجايىن كورسەتەدى – «پەتروگراد. پروۆيانتسكايا 10, كۆ. 25». ءوتىنىش ارنايى بلانكىدە جازىلعان, وندا وقۋ بىتىرگەنى جونىندەگى كۋالىكتى ارىز بەرگەن سوڭ ەكى اپتا ىشىندە الۋ كەرەكتىگى جانە كۋالىك العان سوڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا تۇرۋعا بەرىلگەن رۇقسات قاعازدى قايتارۋ تيىستىگى ەسكەرتىلگەن. سونداي-اق بۇل ىستە تاشكەنت ەرلەر گيمنازياسىن بىتىرگەنى تۋرالى كامەلەتتىك اتتەستات, سول قالادا تۇسىرىلگەن م.شوقايدىڭ ەكى فوتوسۋرەتى ساقتالعان.

ماسكەۋدەگى رەسەيدىڭ اسكەري تاريحي ارحيۆىنەن دە تۇركىستان ۇلتتىق بىرلىگىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ءبىرشاما تىڭ ماعلۇماتتار تابىلىپ, جەكەلەگەن قۇجاتتاردىڭ كوشىرمەلەرى ەلىمىزگە ورالدى. م.شوقاي مۇراعاتىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا سول كەزەڭدەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى اقپارات جانە مۇراعات كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن 2004 جىلى دەمەۋشىلەر قارجىسىنا ۇلىبريتانيالىق كوللەكتسيونەر م.باسحانوۆتان «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ 1931-1936 جىلدار ارالىعىنداعى 67 تۇپنۇسقا ءنومىرى ساتىپ الىنسا, تۇركيالىق وتانداسىمىز, تاريحشى عالىم ابدۋاقاپ قارا 1927-1931 جىلدار ارالىعىنداعى «يەڭي تۇركىستان» جۋرنالىنىڭ تولىق نۇسقاسىنىڭ كوشىرمەلەرىن سىيلادى.

2005-2007 جىلدارى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا گەرمانيا مۇراعاتتارىنداعى دەرەكتەردىڭ ءبىرشاماسى انىقتالدى. پولشانىڭ جاڭا اكتىلەر مۇراعاتىنان «پرومەتەي» ليگاسىنىڭ جەكەلەگەن قۇجاتتارىنىڭ كوشىرمەسى الىندى.

تۇركسويدىڭ قولداۋ كورسەتۋىمەن 2010 جىلى مۇستافا حاتتارىنىڭ تۇركيادان تابىلعان تۇپنۇسقالارى, تاحير شاعاتايدىڭ جەكە ارحيۆىنەن الىنعان 84 حاتى مەن بىرنەشە قولجازبالارىن مۇزافار اقشورا دەگەن ازامات قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ارحيۆ قورىنا تاپسىردى.

بۇل قۇجاتتار م.شوقايدىڭ شاكىرتى تاحير شاعاتايدىڭ قولىندا ساقتالعان, 1978 جىلى وسى مۇزافەر اقشورانىڭ قولىنا تۇسكەن ەكەن. بۇل حاتتاردىڭ ىشىندە م.شوقايدىڭ گرۋزيانىڭ ءبىرىنشى پرەمەر-ءمينيسترى نوي ۆيسساريونوۆيچ راميشۆيليمەن, سانكت-پەتەربۋرگتە قاتار وقىعان وسەتين, فرانتسياداعى سولتۇستىك كاۆكاز كوميتەتىنىڭ وكىلەتتىگىنىڭ باسشىسى, ماكسيم گوركيدىڭ جاقىن دوسى تامبي-بەي ەلەكحوتيمەن, گرۋزين سوتسيال-دەموكراتتارىنىڭ جەتەكشىسى نوي نيكولاەۆيچ جوردانيا, ۋكراينا حالىق رەس­پۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ىستەر ءمينيسترى (1917, ناۋرىز – 1918, ءساۋىر) الەكساندر ياكوۆلەۆيچ شۋلگين, پولشا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شىعىس ءبولىمىنىڭ باستىعى تادەۋش گولۋۆكو, گرۋزين ۇلتتىق-دەموكراتيالىق پارتياسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى, «پرومەتەي» جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى (1926-1938) گەورگي بەجانوۆيچ گۆازاۆا, ازەربايجان ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى مير-ياكۋب مەحتيەۆ جانە ت.ب. جازىسقان حاتتارى بار.

2011 جىلى پولشا رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس مينيس­ترلىگىنە قاراستى بولەسلاۆ ۆاليگوري اتىنداعى ورتالىق اسكەري ارحيۆتەن «پرومەتەي» ليگاسىنىڭ قىزمەتى, جەكەلەگەن ۇلتتىق ەميگرانتتىق ۇيىمدار شىعارعان گازەت-جۋرنالدار تۋرالى, سونداي-اق مۇستافا شوقايدىڭ ەميگراتسياداعى قىزمەتىنە بايلانىستى تىڭ دەرەكتەر تابىلدى. بۇل ارحيۆتەن الىنعان 600 پاراق قۇجات قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ورتالىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ قورىنا تاپسىرىلدى.

فرانتسيا, گەرمانيا, تۇركيا, ۇلىبريتانيا, پولشا, رەسەي فەدەراتسياسى, وزبەكستان مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنىڭ قورلارىنداعى م.شوقاي مۇرالارى ورىس, اعىلشىن, فرانتسۋز, نەمىس, پولياك, تۇرىك, ازەربايجان, قازاق, وزبەك جانە ت.ب. تىلدەردە ساقتاۋلى.

ەجەلگى داۋىردەن قازىرگى زامانعا دەيىنگى كەزەڭدى قامتيتىن بارلىق وتاندىق جانە شەتەلدىك مۇراعاتتار دۇنيەسىنە ەلەۋلى ىرگەلى زەرتتەۋلەر جۇرگىزۋگە باعىتتالعان «ارحيۆ – 2025» جەتى جىلدىق باعدارلاماسى اياسىندا مەملەكەتتىك ارحيۆ قىزمەتكەرلەرى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ «ۇلى دالا تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى شەتەلدىك مۇراعاتتار مەن قورلارداعى ارحەو­لوگيالىق جۇمىستار (انىقتاۋ, تالداۋ, تسيفرلاندىرۋ)» جوباسى اياسىندا جۇمىس بارىسىندا دا م.شوقايدىڭ ءومىر تاريحىنا قاتىستى ماتەريالدار الىپ كەلگەنى بەلگىلى.

فرانتسيا, گەرمانيا, تۇركيا, ۇلىبريتانيا, پولشا, رەسەي فەدەراتسياسى, وزبەكستان مۇراعاتتارى مەن كىتاپحانالارىنىڭ قورلارىنداعى م.شوقاي مۇرالارى ورىس, اعىلشىن, فرانتسۋز, نەمىس, پولياك, تۇرىك, ازەربايجان, قازاق, وزبەك جانە ت.ب. تىلدەردە ساقتاۋلى. ونىڭ ومىرىنە, ساياسي تۇلعاسى مەن ەڭبەكتەرىنە قاتىستى عىلىمي زەرتتەۋلەر جازىلىپ, شىعارمالارىنىڭ جارىق كورۋى تاريح قاتپارلارىنان كوپ سىر اقتارادى.

مۇستافا شوقاي تۇلعاسى تۋرالى قالىپتاسقان ءتۇرلى جاڭساق پىكىرلەر مەن بۇرمالاۋ­شىلىقتارعا توسقاۋىل قويىلىپ, ناقتى دەرەكتەر نەگىزىندە قۇجاتتار جيناقتارى شىقتى, قۇندى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جازىلدى. بەلگىلى عالىمدار, جازۋشىلار ءانۋار ءالىمجانوۆ, قالداربەك نايمانباەۆ, مىرزاتاي ­جولداسبەكوۆ, ورازبەك سارسەنباەۆ, حاسان ورالتاي, مامبەت قويگەلديەۆ, تالاس وماربەكوۆ, بۇركىت اياعان, بەيبىت قويشىباەۆ, ءابۋ تاكەنوۆ, ايتان ءنۇسىپحان, حامزا ابدۋللين جانە ت.ب. مۇستافا شوقاي تۇلعاسىن تانىتۋعا العاشقىلاردىڭ قاتارىندا ەڭبەكتەندى.

1929 جىلدان 1939 جىلعا دەيىن گەرمانيادا باسىلعان «ياش تۇركىستان» جۋرنالىنداعى ماقالالارى جيناقتالىپ, العاش رەت 1998-1999 جىلدارى م.شوقايدىڭ ەكى تومدىق شىعارمالارى جيناعىنا ەندى. 2007 جىلى وسى باسىلىم تولىقتىرىلىپ ءۇش تومدىق بولىپ قايتا باسىلدى.

وسى جولدار اۆتورىنىڭ قۇراس­تىرۋىمەن «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا 2006 جىلى 2-تومدىق «مۇستافا شوقاي. ەپيستوليارلىق مۇراسى» (عىلىمي جەتەكشى ك.ەسماعامبەتوۆ), 2011 جىلى «م.شوكاي. تۋركەستان – ناشا وبششايا كولىبەل», 2021 جىلى «ۆ ەميگراتسي: ەپيستوليارنوە ناسلەديە مۋستافى شوكايا. 1919-1941» (عىلىمي رەداكتورى گ.ك.كوكەباەۆا) جيناقتارى جاريالاندى. 2012-2014 جىلدارى ­ك.ەس­ماعامبەتوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن مۇستافا شوقاي شىعارمالارىنىڭ 12 تومدىق تولىق جيناعى جارىق كوردى.

مۇستافا شوقايدىڭ ءومىرى, سايا­سي قىزمەتى مەن شىعارماشىلىق مۇراسىنا قاتىستى ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر 2002 جىلى باقىت سادىقوۆانىڭ «يستوريا تۋركەستانسكوگو لەگيونا ۆ دوكۋمەنتاح» جانە 2009 جىلى ­«مۋستافا شوكاي ۆ ەميگراتسي», 2004 جىلى ابدۋاقاپ قارانىڭ قازاق تىلىندە «مۇستافا شوقاي: ءومىرى, قىزمەتى, شىعارماشىلىعى», 2007 جىلى دارحان قىدىراليەۆتىڭ «مۇستافا شوقاي», ت.ب. كىتاپ, مونوگرافيالار وقىرماندار قولىنا ءتيدى.

ك.ل.ەسماعامبەتوۆتىڭ 2008 جىلى شىققان «الەم تانىعان تۇلعا» اتتى مونوگرافياسى مۇستافا شوقاي بولمىسىن, تۇلعاسىن تانىتا بىلگەن ىرگەلى ەڭبەك بولدى. وسىلايشا بۇگىندە شوقايتانۋ عىلىمى قالىپتاستى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا ­م.شوقاي تۋرالى كوركەم شىعارمالار, كينوفيلمدەر دۇنيەگە كەلدى, ەسكەرتكىشتەر ورناتىلىپ, كوشەلەرگە, ەندى, مىنە, مەكتەپكە اتى بەرىلىپ جاتىر.

تالاي ەلدىڭ ءتىلىن بىلگەن, تەلەگەي تەڭىز ءبىلىم يەسى, ءارى قالامى قولىنان تۇسپەي كۇن سايىن ءونىمدى ەڭبەك ەتكەن مۇستافا شوقايدىڭ جەكە قۇجاتتارى تاريحىمىزدىڭ تالاي اقتاڭداقتارىن قايتا قاراۋعا, تانىم-تۇسىنىگىمىزگە تاعى دا تىڭنان ارنالار سالۋعا كومەكتەسەرى انىق. ونىڭ مۇراسى – تەك قازاق حالقىنىڭ عانا ەمەس, بۇكىل تۇركى حالىقتارىنا ورتاق قۇندىلىق.

عازيزا يساحان,

ارحيۆتانۋشى,

شوقايتانۋشى