«ەگەر الەم ءبىر مەملەكەت بولسا, ىستانبۇل سونىڭ استاناسى بولار ەدى» دەپتى ناپولەون بوناپارت. ەجەلگى ريم, ۆيزانتيا, وسمان يمپەريالارىنىڭ استاناسى بولعان تاريحي قالا قارا تەڭىز بەن ءمارمار تەڭىزىنىڭ جاعالاۋىندا ورىن تەپكەن. ادەمى كەلبەتىمەن الەمدى ءسۇيسىندىرىپ, تاريحي ورىندارىمەن تالايدى تاڭعالدىرعان ىستانبۇلدا 17 ميلليون ادام تۇرادى.
الەمدەگى ەڭ ۇلكەن اۋەجاي
ياعني ءبىر قالانىڭ وزىندە بارشا قازاقستان حالقى ءومىر ءسۇرىپ جاتىر دەگەن ءسوز. ازيا مەن ەۋروپانىڭ قاق ورتاسىندا ورنالاسقان ىستانبۇل – توعىز جولدىڭ تورابى. سوندىقتان دا شىعار, تۋريستەر كوپ كەلەتىن الەم قالالارىنىڭ ىشىندە ۇزدىك بەستىككە كىرەدى. ءبىز ەڭ اۋەلى وسىدان 3 جىل بۇرىن عانا اشىلعان ىستانبۇل اۋەجايىنا تاعى بىرنەشە ساعاتقا ايالدادىق. اۋەجاي ءىشى اتشاپتىرىم جەر. جىلىنا 200 ملن ادامعا دەيىن قابىلدايدى. بۇل ترافيك بۇعان دەيىن الەمدە ەڭ ۇلكەن اۋەجاي بولىپ سانالىپ كەلگەن اقش-تىڭ اتلانتاداعى اۋەجايدان ەكى ەسە اسادى. اۋدانى – 1,3 ملن شارشى مەتر, 3500 ۇشاقتى قابىلداۋعا قاۋقارى جەتەدى.
پايعامبارلار قالاسى
قاراشانىڭ قىسىنان قۇتىلىپ, شاڭلىۋرفانىڭ قارا توپىراعىنا تابانىمىز ءتيدى. ءبىزدى بۇل ولكەگە شاقىرعان تۇركيانىڭ مادەنيەت جانە تۋريزم مينيسترلىگى «قازاقتار تەك قانا انتاليا مەن انكارادا قىدىرا بەرمەي, تاريحي ورىندارىمىزدى دا كورسىن» دەسە كەرەك. ۇشاقتا بىرگە كەلگەن شاڭلىۋرفالىق ازامات قايدان, نە ءۇشىن كەلگەنىمىزدى سۇراپ تاڭعالدى. ايتۋىنشا, بۇل وڭىرگە شەتەلدىك تۋريستەر از كەلەدى ەكەن. وسىلايشا ىستانبۇلدىڭ الىپ اۋەجايىنان شاڭلىۋرفانىڭ شاعىن اۋەجايىنا توپ ەتە قالدىق. قالا ءبىز ويلاعاننان دا ۇلكەن بولىپ شىقتى. 2,5 ميلليون حالىق تۇرادى. اۋەجايدان شاڭلىۋرفانىڭ ورتالىعىنا دەيىن اپاراتىن جول بويى فيستاشكامەن, پالمامەن كومكەرىلگەن. ۋرفانىڭ فيشكاسى – فيستاشكا. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز, قاراپايىم حالىق ماقتا مەن فيستاشكا وسىرۋمەن اينالىسادى. ەڭ ءدامدىسى دە وسى جەردە. سيريا مەن تۇركيانىڭ شەكاراسىنان نەبارى 80 شاقىرىم جاتقان شاڭلىۋرفا – وڭتۇستىك-شىعىس انادولىنىڭ جان سانى ەڭ كوپ قالالارىنىڭ ءبىرى. ورتا عاسىرلاردا فرانكتەر قالانى ەدەسسا دەپ اتاسا, ال سيريا جازۋشىلارى ۋرحا/ورحو دەپ اتاعان. كەيىن قالا ۋرفا اتاندى. كۇرد تىلىندە قالا اتاۋى – ريحا. فرانتسۋز باسقىنشىلارىنا قارسى ازاتتىق ءۇشىن سوعىستا قالا تۇرعىندارىنىڭ كورسەتكەن ەرلىگىنە ۋرفا اتاۋىنا شاڭلى (قازاقشا داڭقتى) قوسىمشا اتاۋى جالعانادى.
شاڭلىۋرفا ەسكى داۋىرلەردە قۇرىلعان جانە ءۇش ۇلكەن دىندە اتى كەزدەسەتىن پايعامبارلاردىڭ وسى جەردە ءومىر ءسۇرۋى سەبەپتى «پايعامبارلار قالاسى» دەپ اتالعان. تانىمال اراب تاريحشىسى ءابۋل فاراجدىڭ ايتۋىنشا, شاڭلىۋرفا توپان سۋدان كەيىن جەر بەتىندە قۇرىلعان جەتى ەلدى مەكەننىڭ العاشقىسى جانە ەڭ ماڭىزدىسى بولعان. شاڭلىۋرفا وڭىرىندە ازىرەتى ادامنىڭ ەگىنشىلىكپەن اينالىسقانىنا, ازىرەتى يبراحيم, ازىرەتى ايۋپ, ازىرەتى شۋايپ, ازىرەتى يلياس, ازىرەتى لۋت سياقتى پايعامبارلاردىڭ ءومىر سۇرگەنىنە دە سەنىم كۇشتى. ازىرەتى يسانىڭ قول ورامالى شاڭلىۋرفادان تابىلعاندىقتان, حريستياندار بۇل جەردى «دير-مەسيح» (حريستوس مەكەنى) دەپ اتاعان.
باقىتتى بالىقتار
ءبىز تۇركىستاندى قانداي كيەلى ساناساق, تۇرىكتەر دە شاڭلىۋرفانى «رۋحاني استانا» سانايدى. سول سەبەپتى يبراحيم پايعامبار دۇنيەگە كەلگەن ۇڭگىرگە زيارات ەتىپ كەلۋشىلەر قاراسى قالىڭ. ولار ەڭ ءبىرىنشى «بالىقتى كولگە» بارىپ, بالىقتارعا جەم بەرەدى. جەرگىلىكتى تۇرعىندار بۇل كولدىڭ بالىقتارىن جەمەيدى. ويتكەنى يبراحيم الەيھيسسالامنىڭ وتقا تاستالۋى قۇران كارىمنىڭ «ساففات» جانە «ءانبيا» سۇرەلەرىندە جازىلعان. «ساففات» سۇرەسىنىڭ 97-اياتىندا: «كاپىرلەر ارنايى ءبىر عيماراتتىڭ ىشىندە وت جاعىپ, ءيبراحيمدى ىشىنە تاستاڭدار دەدى» دەلىنگەن. بىراق ول وتقا تاستالعان كەزدە وت گۇل باقشاسىنا اينالادى. ءبىر اڭىزدا «ىشىندە وت جانعان عيمارات سۋ ايدىنىنا اينالعان» دەپ كورسەتىلگەن. وسىلايشا وتىندار دا بالىقتارعا اينالىپتى-مىس.
قۇم ۇيلەر نەمەسە حارران
تۇرىك جۇرتىنىڭ بايىرعى وركەنيەتى مەن ءومىرىن كورگىڭىز كەلسە حاررانعا بارىڭىز. بۇل جاقتىڭ حالقى ۋاقىتقا باعىنبايدى. ەجەلگى داستۇرلەرىن ساقتاپ, ەگىنشىلىكپەن اينالىسىپ كەلە جاتقاندارىنا مىڭداعان جىلدار بولعان. اتادان قالعان حارران ۇيلەردى قايتا جاڭعىرتقانىمەن دە, ۇلتتىق كيىمدەرىن تاستاماي جۇرگەندەرىمەن دە تۋريستەرگە قىزىق. حارران دەپ وتىرعانىمىز – كادىمگى اۋىل مەن بۇگىنگى وركەنيەتتىڭ توعىسقان جەرى. بۇل جەردە شوشاق توبەلى ۇيلەر ساقتالعان. تۇرعىنداردىڭ سوڭعىلارى وسىدان قىرىق جىل بۇرىن تۇرىپتى. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستارىندا تابىلعان سىنا جازۋلارعا قاراعاندا, «حارران» دەگەن اتاۋ 4 مىڭ جىلدان بەرى وزگەرىسكە ۇشىراماي كەلەدى. شۋمەر جانە اككاد تىلىندە «ساياحات, كەرۋەن» نەمەسە «توعىسقان جولدار» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. اتىنا سايكەس حارران ماڭىزدى ساۋدا جولدارى توعىسقان ءبىر ايماقتا ورنالاسقان. انادولى مەن مەسوپوتاميا اراسىنداعى ساۋدا كەرۋەندەرى مىڭداعان جىل بويى حارران ارقىلى ءجۇرىپ, وسى تاريحي قالادا باي ءبىر مادەنيەت تاجىريبەسىن قالىپتاستىرعان. عىلىمدا, ونەردە, اسىرەسە ءپالساپا سالاسىندا جەتىلگەن قالا بولعان. قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ 3 ۇلكەن ءپالساپا اعىمىنىڭ ءبىرى «حارران اعىمى» دەپ اتالادى. العاشقى عاسىرلاردان بەرى بولمىسىن ساقتاعان حارران ۋنيۆەرسيتەتىندە الەمگە تانىمال كوپتەگەن عالىم ءبىلىم العان. ءبىز بارعان كونۋس ءپىشىندى كۇمبەزدى ۇيلەرىمەن اتاعى شىققان حارراندا تۇڭعىش يسلام ۋنيۆەرسيتەتى مەن ەمەۆيلەر كەزىنەن قالعان ۇلى مەشىت بولعان. تۇرىك-يسلام مەملەكەتتەرىنە مەكەن بولعان حارران 1260 جىلدارى موڭعول شاپقىنشىلىعىنان كەيىن ءسان-سالتاناتى مەن جارقىن كۇندەرىنەن ايىرىلىپتى. ءدال وسىنداي حارران الەمدە تەك ءۇش جەردە بار. يتاليادا, سيريادا جانە سيريادان 15 مينۋتتىق جەردە ورنالاسقان شاڭلىۋرفادا.
اسپان استىنداعى مۋزەي
تىرشىلىكتى تيگر مەن ەۆفرات وزەندەرىنەن باستالدى دەسەك, ءبىز جۇرگەن شاڭلىۋرفا ءدال سول جەردە ورنالاسقان. تاسىن تۇرتسەڭ, تاريح سىر شەرتەدى. ادامزات العاشقى عيباداتحانانىڭ قابىرعاسىن تۇرعىزعان كەزدە جەر بەتى قالىڭ مۇز قۇرساۋىندا بولعان. تۇركياداعى كوبەكتى توبە (گيوبەكلي-تەپە) عيباداتحاناسى وسىدان 12 مىڭ جىل بۇرىن كوتەرىلگەن. تۇركيا يۋنەسكو-نىڭ الەمدىك جادىگەرلەرىنىڭ قاتارىنا ەنگەن كوبەكتى توبە كەشەنىن ساقتاپ, كەلەر ۇرپاققا جەتكىزۋ ءۇشىن بارلىق جاعدايدى جاساپتى. ءبىرىنشى مۋزەيدەگى جادىگەرلەرمەن تانىسىپ, ەرتەڭى الىس بولسا دا سول جەرلەردى كوزىمىزبەن كورىپ قايتتىق. كوبەكتى توبە ماڭايىنداعى قازبا جۇمىستارى شيرەك عاسىردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتىر. دەگەنمەن ءالى كۇنگە دەيىن جۇمباعى شەشىلەر ەمەس. سەبەبى ادامزات تاريحىنداعى العاشقى عيباداتحانا وبسەرۆاتوريا بولۋى دا مۇمكىن. العاش رەت 1963 جىلى ىستانبۇل جانە چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ ماماندارى زەرتتەگەن. 1995 جىلى نەمىس ارحەولوگيالىق ينستيتۋتى مەن شاڭلىۋرفا مۋزەيىنىڭ بىرلەسىپ جۇرگىزگەن قازبا جۇمىستارى كەزىندە بيىكتىگى 3-6 مەتر بولاتىن ت-تارىزدەس ستەلالار تابىلعان. ولاردا نەوليت داۋىرىنە جاتاتىن جىرتقىش اڭدار بەينەلەنگەن.
وسى دالاعا قاراپ ءبىزدىڭ بەرەل مەن شىلىكتى قورعاندارى ەسىمە ءتۇستى. تۇرىكتەر اسپان استىنان مۋزەي اشىپ, تۋريستەردى تارتىپ جاتىر. ال ءبىز سونداي قورىمداردى قاراۋسىز قالدىرا سالامىز. ەڭ لايىقتى دەگەن بەرەلدىڭ مۋزەيلەنۋ پروتسەسىن كوبەكتى توبەمەن سالىستىرساق, اراسى جەر مەن كوكتەي. تۇرىكتەر كىشىگىرىم ەكسپو-عا اينالدىرىپ, 3D ەكرانداردا بۇكىل تاريحىن سويلەتىپتى.
ءبىزدى ەرتىپ جۇرگەن جولسەرىكتەر تاۋ-تاستى الاڭسىز ارالاتتى. وسىلايشا تۇرىكتىڭ قالاسىنان شىعىپ, دالاسىن دا كەزدىك. تۇسكە دەيىن كوبەكتى توبەدە بولساق, تۇستەن كەيىن قاراحان توبەگە (قاراحانتەپە) كەلدىك. شاڭلىۋرفا – پروۆينتسياداعى ەڭ كونە جەرلەردىڭ ءبىرى. تاريحي ورىندى زەرتتەۋ ءۇش جىل بۇرىن عانا باستالعان. ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتىڭ سىرى ءالى اشىلماعان. عالىمدار بولجام ايتۋعا دا اسىعار ەمەس. بىراق قازبا كەزىندە شىققان دۇنيەلەر وتە قىزىق. ادام كەسكىنىنە قاراساق, موڭعولدى ەسكە تۇسىرەدى. ونى عالىمدار دا جوققا شىعارمايدى. زامانىندا يت تۇمسىعى وتپەس ورمان بولعان وڭىردە قازىر جۇرت تەك مال باعادى. بىراق سۋ ماسەلەسى وتە قيىن. ءومىر ءنارىن تابۋ ءۇشىن 20-25 شاقىرىم جەر جۇرۋگە ءماجبۇر. الايدا جاقىن ۋاقىتتا قازبا ورنى اشىق اسپان استىنداعى مۋزەيگە اينالادى. سول كەزدە تۋريستەر اعىلادى دەپ وتىر. ول نەگىزسىز ەمەس. تۇرىك مەملەكەتى قاجەتتى ينفراقۇرىلىمدى رەتكە كەلتىرۋدى باستاپ كەتكەن.
سۋ استىندا قالعان قالا
مەكتەپتە تاريحتان وقىعان ەۆفرات وزەنىمەن ءجۇرىپ كەلەمىز. ءۇش ەلدى كەسىپ وتەتىن وزەننىڭ جان-جاعىن تاۋ قورشاپتى. ءبىز سياقتى كەمەمەن جۇرگەن حالىق تا كوپ. تاريحى باي حالفەتي قالاسى دۇنيە جۇزىنە قارا راۋشان وسەتىن جالعىز قالا رەتىندە تانىمال. دەگەنمەن قارا راۋشان قالاعا قايعى بولىپ جابىسقانداي. 1990 جىلدان بەرى تۇرىك ۇكىمەتى وزەننىڭ وسى ارالىعىن بوگەپ, بىرنەشە سۋ قويماسىن سالعان. تومەنگى جاعىنا سەس كوتەرگەن. ناتيجەسىندە بيرەجيك ەلدى مەكەنى سۋ استىندا قالدى. مۇندايدى تۇرىكتەر قالت جىبەرۋشى مە ەدى؟! تۋريستىك مارشرۋت جاساپ, كىرىس كوزىنە اينالدىرىپ الىپتى. سۋ استىنا باتقان قالا مەن مۇناراسى عانا شىعىپ تۇرعان مەشىتتى كورۋگە قانشاما تۋريست كەلۋدە. سۋ قويماسىن جاعالاي ەجەلگى قونىستاردى كورۋگە بولادى. انتيكالىق بانك, قونىس رەتىندە پايدالانعان ۇڭگىرلەر ساقتالعان. تۇركياداعى ءتۇرلى دىندەر بىرگە تۇرىپ, جاساعان جەر.
سيمۆولعا اينالعان سىعان قىزى
گازيانتەپتەگى الەمگە ايگىلى زەۋگما موزايكا مۇراجايى جايلى ەستۋىڭىز بار ما؟ 2011 جىلى اشىلعانىنا قاراماستان, دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى موزايكا مۇراجايى وڭتۇستىك-شىعىس تۇركيانىڭ باستى مادەني ورىندارىنىڭ بىرىنە اينالۋدا. مۇندا ەۆفرات وزەنىنەن قازىلىپ الىنعان كونە ءداۋىر موزايكالارى كوپشىلىك نازارىنا ۇسىنىلعان. اۋماعى – 1700 شارشى مەتر. ءبىر ەرەكشەلىگى, ادەتتە, بوزعىلت تارتىپ تۇراتىن سۋرەتتەرگە سۋ تيسە ءتۇسى قانىعىپ, عاجاپ كارتيناعا اينالىپ شىعادى. ىشىندەگى ەڭ عاجابى – سىعان قىزىنىڭ كەلبەتى. بۇگىندە بۇل مۇراجاي شەتەلدىك عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعىن تۋدىرىپ وتىر. ال سىعان قىزى گازيانتەپ قالاسىنىڭ سيمۆولىنا اينالعان.
وسىلايشا تۇركيانىڭ ءمالىم دە بەيمالىم قىرلارىن كورىپ قايتتىق. بايقاعانىمىز, ۋرفادا بولسىن, ىستانبۇلدا بولسىن ءار بۇرىشىنان اسپانعا قول سوزعان بيىك مۇنارالار مەن كۇمبەزدەر بىردەن كوز تارتادى. ال قالادا تۇرىك تاعامدارىن ازىرلەيتىن مەيرامحانالار مەن شاعىن كافەلەر وتە كوپ. بۇل جەردەن تۇرىكتىڭ «ەسكەندىر كەباب», «ادانا كەباب», «كوفتە» سىندى ۇلتتىق تاعامدارىنان ءدام تاتا الاسىز. قاسىمىزدا جۇرگەن قىرعىز اعايىننىڭ ءجۋرناليسى: «كوز تۇرعاندا سوزگە ورىن جوق» دەپ ەدى. اڭگىمەمىزدى وسى جەردەن قايىرىپ, سۋرەتتەردى سويلەتۋدى ءجون كوردىك…
