ءال-ءفارابيدى دۇنيەگە تانىتقان – مۋزىكا تەورياسىنا ارنالعان «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» اتتى ەڭبەگى. عۇلاما بۇل ەڭبەگىندە ماتەماتيكالىق تاسىلدەردى پايدالانۋ ارقىلى مۋزىكالىق دىبىستاردى تۇڭعىش رەت قاعاز بەتىنە ءتۇسىرىپ, نوتانى العاش دۇنيەگە كەلتىردى. ول تەك مۋزىكا تەورياسىن عانا ەمەس, مۋزىكالىق اسپاپتاردى دا قولدان جاساپ, سول اسپاپتاردا كەرەمەت ويناي دا بىلگەن ەكەن. ونىڭ شەبەر ورىنداۋشىلىعى جونىندە شىعىس حالىقتارى اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ايتىلىپ جۇرگەن كوپتەگەن اڭىزدار دا بار.
– ءفارابيدىڭ بۇل مۋزىكالىق دىبىستىڭ سيپاتى مەن قۇرىلىمىنان باستاپ, مۋزىكانىڭ پوەزياسىمەن بايلانىسىنا دەيىنگى «مۋزىكالىق عىلىمىنىڭ» ماسەلەلەرىنە عانا اينالماي, مۋزىكانىڭ ەستەتيكالىق-تەوريالىق پرينتسيپتەرىن شەشۋگە باعىتتالعان. ءال-ءفارابيدىڭ مۋزىكاسى, پوەزياسى, ەستەتيكالىق كوزقاراسى وسى كۇنگە دەيىن تولىق زەرتتەلىنبەي كەلەدى. سوندىقتان دا ءال-ءفارابيدىڭ مۋزىكا سالاسى بويىنشا جازىلعان ەڭبەگى تەوريالىق مۇرالاردى تەرەڭ ۇعىنۋعا مۇمكىندىك بەرەدى, – دەيدى م.بۋراباەۆ.
ءال-فارابي ەستەتيكالىق-مۋزىكالىق ىلىمدەرىن تانىپ-بىلۋدە پروفەسسور م.بۋراباەۆتىڭ جەتەكشىلىك ەتۋىمەن جارىق كورگەن ءال-ءفارابيدىڭ «تراكتاتى و مۋزىكە ي پوەزي» (1993), پروفەسسور ا.قاسىمجانوۆتىڭ «ەستەتيچەسكيە ۆزگليادى ال-فارابي» (ەكەۋى دە ورىس تىلىندە) دەگەن شىعارمالارىنىڭ العاشقى زەرتتەۋلەردىڭ ءبىرى رەتىندە ۇلكەن ءمانى بار دەپ ويلايمىز.
مۋزىكا سالاسىنداعى زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىندە فارابي مۋزىكانىڭ ەمدىك قاسيەتىن, جاعىمدى اسەرىن دالەلدەدى, سونداي-اق ونىڭ تاربيەلىك ءمانى زور ەكەنىن باسا ايتتى. ادامنىڭ مۋزىكا شىعارۋ قابىلەتى دارىندىلىعى دارەجەسىنىڭ ءارتۇرلى ساتىسىن كورسەتىپ, ادامنىڭ جان-جاقتى دۇنيەسىنە جاعىمدى, جاعىمسىز اسەر ەتەتىن مۋزىكالىق جانرلارعا تالداۋ جاسايدى.
«مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى»: مۋزىكا ونەرىنە كىرىسپە, مۋزىكا ونەرىنىڭ نەگىزدەرى, مۋزىكالىق كومپوزيتسيا دەگەن ۇلكەن-ۇلكەن ءتورت تاراۋدان تۇرادى.
ءفارابيدىڭ بۇل ەڭبەگى حV عاسىردا-اق لاتىن تىلىنە اۋدارىلىپ, ەۋروپا مۋزىكا عىلىمى مەن ونەرىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن اسەرىن تيگىزدى.
1930-35 جىلدارى فرانتسۋزدىڭ بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى گ.ەرلانجە فرانتسۋز تىلىنە «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابىن» اۋدارعان. ول «ء…فارابيدىڭ بۇل سالادا كەيىننەن اراب تىلىندە جازعان اۆتورلاردان ارتىقشىلىعى جەر مەن كوكتەي» دەپ جازسا, اعىلشىننىڭ قازىرگى ۇلكەن ءبىر مۋزىكا زەرتتەۋشىسى گ.فارمەر: «فارابي ورتا عاسىرداعى مۋزىكا جازعان ەڭ ۇلكەن اۆتورلاردىڭ ءبىرى بولدى» دەپ جازدى.
ءال-ءفارابيدىڭ «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» (كيتاب ءال-مۋسيكي ءال-كابير) اتتى عىلىمي-تەوريالىق تاجىريبەلىك ەڭبەگى جايىندا كوپتەگەن شەتەل عالىمدارى دا زەرتتەۋلەر جازعان. تراكتات 1967 جىلى كايردە ماحمۋد احماز ءحافيدىڭ رەداكتسياسىنان جارىق كورگەن.
«مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» قازاقستان عالىمدارىنىڭ تاراپىنان دا زەرتتەلۋدە. «مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابىندا» تەك مۋزىكا عانا ەمەس, فيلوسوفيا, ماتەماتيكا, تاريح, ەتنوگرافيا, ت. ب. عىلىم ماسەلەلەرى مولىنان ۇشىرايدى.
ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي ءوز ەڭبەكتەرىندە ءبىر عانا شىعىس (اراب) مۋزىكاسىنىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك ماسەلەلەرى ەمەس, اريستوتەل, پلاتون, پتولەمەي نەگىزىن قالاعان ەجەلگى گرەك (ريم) مادەنيەتى, تاياۋ شىعىستاعى سوعدى, حوراسان, ساسانيد, كۋشان, ودان قالدى ورتا ازيا مەن قازاقستان جەرىن مەكەندەگەن كوشپەلى تايپالاردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى تۋرالى دا كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر كەلتىرەدى. بۇل ەلدەردىڭ ءوزارا مادەني-رۋحاني بايلانىستارى تۋرالى ايتا كەلىپ ءال-فارابي: «بۇل حالىقتاردا اس-اۋقات, نان-سۋ, ءومىر تابيعي قۇبىلىس بولىپ سانالادى. ولاردىڭ وڭتۇستىك قاپتالىندا الىستا جاتقان (ەفيوپيا مەن سۋدان ەلدەرى سياقتى) حالىقتار, شىعىستاعى سولتۇستىككە قاراي سوزىلعان كوشپەلى تۇركى تايپالارى, باتىستاعى سولتۇستىككە قاراي ورنالاسقان سلاۆيان (ساكاليبا) ەلدەرى دە بۇل داستۇرگە جاقىن جاتادى.
بۇلاردىڭ ءتۇر-ءتۇسى, اس-سۋى, ءۇي-تۇرمىسى, مۋزىكالىق اسپاپتار مەن اۋەندەرى وتە ۇقساس حالىقتار» دەپ جازىپ, كوپ حالىقتار جايلى ولاردىڭ مادەني بايلانىستارى تۋرالى اسا باعالى دەرەكتەر كەلتىرگەن.
ءال-ءفارابيدىڭ «عىلىمدار كلاسسيفيكاتسياسى» اتتى ەڭبەگىندە مۋزىكا ءىلىمى تۋرالى نەگىزگى ويلارى ايقىن كورىنەدى. مۇندا فارابي مۋزىكا تەورياسىن بەس سالاعا بولەدى:
1. مۋزىكا تۋرالى ءىلىم, نەگىزگى, زەرتتەۋ وبەكتىسى, تاسىلدەرى.
2. مۋزىكا تۋرالى ءىلىمنىڭ نەگىزدەرى, تونداردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن قاتىناسى.
3. مۋزىكا تەورياسىنىڭ نەگىزدەرىن, زەرتتەۋ تاسىلدەرىن قولدانا ءبىلۋ (تاجىريبە).
4. تونداردىڭ نەگىزىن قۇرايتىن مۋزىكالىق ىرعاقتار تابيعاتى.
5. مۋزىكالىق اۋەن, ونى شىعارۋ جولدارى (كومپوزيتسيا).
«مۋزىكانىڭ ۇلكەن كىتابى» ونىڭ ءبىرىنشى تاراۋى – «مۋزىكا ونەرىنە كىرىسپە». بۇل ءبولىم ەكى تاراۋدان قۇرالادى. ونىڭ العاشقىسىندا «مۋزىكا» اتاۋى, ونىڭ ەتيمولوگياسى مەن سەمانتيكالىق نەگىزدەرى, مۋزىكا ءىلىمىنىڭ سان الۋان ماسەلەلەرى اۋەنىنىڭ شىعۋ تەگى, ونى شىعارۋ, ورىنداۋ, سونداي-اق مۋزىكالىق تەورياسى تۋرالى ۇعىمدار بولادى.
فارابي جالپى مۋزىكا جايلى پىكىرلەر ايتا وتىرىپ, مۋزىكا اۋەنىمەن ونىڭ قوعامدىق قىزمەتى تۋرالى توقتالا كەلىپ ادامدى لاززاتقا بولەيتىن اۋەن, ەموتسيالىق اسەر تۋدىراتىن اۋەن جانە ادەبي تەكستپەن (ولشەم) بايلانىستى اۋەن دەپ ۇشكە بولەدى.
بۇل كىتاپتىڭ ەكىنشى ءبولىمىندە ادام قۇلاعىنا جاعىمدى اۋەندەر, دىبىستىڭ تابيعي سەزىلۋى, گارمونيا جانە ۇندەستىك, مۋزىكالىق تونداردىڭ ارقانداي ەرەكشەلىكتەرى ءسوز بولادى. مۇندا دىبىستاردىڭ تابيعي ەرەكشەلىكتەرى, مۋزىكالىق اۋەندەرى كەمەلدەندىرۋدىڭ جولدارى مەن پرينتسيپتەرى, مۋزىكا تەورياسىنا بايلانىستى كوپتەگەن قۇندى تەوريالىق ماعلۇماتتار كەلتىرىلەدى. تاعى ءبىر كوڭىل بولەتىن جايت, ءال-فارابي مۋزىكا مەن پوەزيا اراسىنداعى تابيعي بىرلىكتى مويىندايدى. مۇنىڭ ءوزى ءفارابيدىڭ اندەردىڭ سينكرەتتىك سيپاتىنان حاباردار بولعاندىعىن دالەلدەسە كەرەك. بۇل بىزدەر ءۇشىن وتە قۇندى دەرەكتەردىڭ ءبىرى بولماق. ياعني بىزدەر ءفارابيدىڭ پوەزيا ونەرىمەن دە شۇعىلدانعاندىعى تۋرالى مالىمەت الامىز.
«مۋزىكا ونەرىنىڭ نەگىزدەرى» دەپ اتالاتىن ەكىنشى تاراۋ دا ەكى بولىكتەن تۇرادى. ءبىرىنشى بولىكتە ونىڭ فيزيكالىق انىقتاماسى, دىبىس شىعاراتىن دەنەلەر, جوعارى جانە تومەن دىبىستاردىڭ سەبەپتەرى, مۋزىكالىق ينتەرۆالدار – قوس وكتاۆا, كۆارتا, تون, ۇندەستىك جانە ديسسونانس قاتىناستارى ۇلكەن, ورتا, كىشى ينتەرۆالدار جاساۋدىڭ تاسىلدەرىن, تەوريالىق نەگىزدەرىن كورسەتۋ.
تاراۋدىڭ ەكىنشى بولىمىندە فارابي كۆارتادان نەمەسە ارالىقتا پايدا بولاتىن ينتەرۆالدار تۋرالى تەوريالىق ماسەلەلەردى قوزعايدى.
تراكتاتتىڭ ءۇشىنشى – «مۋزىكالىق اسپاپتار» تاراۋى دا ەكى بولىكتەن تۇرادى. العاشقىسى − «كەڭ تارالعان مۋزىكالىق اسپاپتارداعى تونداردىڭ قالىپتاسۋ جولدارى». مۇندا فارابي, ەڭ الدىمەن, ۋد اسپابىنىڭ قۇرىلىسى, اشىق پەرنەلەرى, وعان ورىنداۋشى ساۋساقتارىنىڭ ورنالاسۋى, ءتورت ىشەكتى ۋد, سونىڭ بويىندا جاسالاتىن ينتەرۆالداردىڭ اراقاتىناسى, دىبىس قاتارى, جاعىمدى توندار. ۋد اسپابىن كۇيگە كەلتىرۋدىڭ قاراپايىم جانە كۇردەلى تۇرلەرى, ولاردى قولدانۋدىڭ تاسىلدەرىن قاراستىرادى.
تاراۋدىڭ ەكىنشى بولىگى تامبۋر اسپابىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە ارنالعان. باعدات تامبۋرى, تۇراقتى جانە اينالىمى بار پەرنەلەر, ءارتۇرلى اككوردتار جايىندا ايتىلادى. سودان سوڭ فارابي حوراسان تامبۋرىنا توقتالادى. ونىڭ دا سان الۋان نازىك ەرەكشەلىكتەرىنە ءۇڭىلىپ, تەوريالىق ماسەلەلەرىن ءسوز ەتەدى.
كىتاپتىڭ سوڭعى تاراۋى «مۋزىكالىق كومپوزيتسيا» دەپ اتالادى. سوڭعى تاراۋ دا ەكى بولىكتەن تۇرادى. 1-بولىكتە مەلوديانىڭ انىقتاماسى, تولىق جانە تولىق ەمەس توپتار, توپتاردىڭ كەستەلەرى, ۇندەستىك جانە ديسسونانس, ەۆوليۋتسيا, ىرعاق – نەگىزگى ىرعاق, سوعۋلار, قوسىلۋشى ىرعاقتار, ارابتاردىڭ ءداستۇرلى ىرعاقتارى, مەلوديالار شىعارۋ ءسوز بولادى.
ەكىنشى بولىگىندە داۋىس مەلوديالارى, ادام داۋىسى, فونەما جانە فريزالار, ءسوزدىڭ مەلودياعا بەيىمدەلۋى, بوس جانە تولتىرىلعان توندار, بوس جانە تولتىرىلعان توپتاردى ايتۋ, ارالاس ايتۋ, قوسىلۋشى جانە اجىراتۋشى ايتىستىڭ تۇرلەرى, داۋىس مەلوديالارىن شىعارىپ (كومپوزيتسيا) ايتۋدىڭ باستالۋى مەن سوڭى مەلوديانىڭ تيىمدىلىگى (اسەرى), مەلوديالاردى اشەكەيلەۋ جانە ولاردىڭ ادام سەزىمىنە قاتىسى جايلى ايتىلادى. بۇل تۇستا دا بىزدەر ءال-ءفارابيدىڭ پوەزيادان حابارى بار ەكەنىن جاقسى اڭعارامىز. سەبەبى ءال-ءفارابيدىڭ پوەزيا جانە ادەبيەت تەورياسىمەن اينالىسقان, زەرتتەلگەن عىلىمي ەڭبەكتەرى جايلى ماعلۇماتتار وتە از.
ءال-ءفارابيدىڭ بىرنەشە مۋزىكالىق دىبىستاردىڭ ءبىر مەزگىلدە الىنۋى تۋرالى تەورياسى دا كوڭىل اۋدارارلىقتاي: «ءوزارا كەمەل بايلانىسقا تۇسكەن نوتالاردى, اككورد, تۋىستىق ۇندەستىك (گارمونيا) دەپ ايتامىز» دەگەن جەرلەرى بۇگىنگى مۋزىكالىق تەوريالارمەن, انىقتامالارمەن ۇندەسىپ جاتىر.
ءابۋ-ناسىر ءال-فارابي مۋزىكالىق دىبىستاردىڭ ءۇندەستىگى جايلى ويلارىن دامىتا ايتا كەلىپ, ولاردىڭ سانىن وڭعا جەتكىزەدى:
1. كومپوزيتسياعا قوسىلىپ ونى كوركەمدەي تۇسەتىن نەمەسە ءمانىن تومەندەتەتىن گارمونيا;
2. ۋاقىت گارمونياسى نەمەسە ىرعاق ماسەلەسى;
3. بەلگىلى ءبىر اۋەن قۇرايتىن نوتالاردى توپتاستىرۋ گارمونياسى;
4. مۋزىكالىق اۋەن قۇرايتىن باسقىشتاردى توپتاستىرۋ گارمونياسى;
5. بەلگىلى ءبىر مۋزىكالىق اۋەن قۇرۋ ءۇشىن نوتالاردىڭ ءوزارا الماسۋىنىڭ ەرەكشە گارمونياسى;
6. بىرتەكتەس ۇندەس نوتالاردى قوسۋ گارمونياسى;
7. مۋزىكالىق اۋەن قۇرايتىن باسقىشتار گارمونياسى;
8. ينتەرۆالدار گارمونياسى;
9. ءارتۇرلى تونالدىقتار نەگىزىندە الىناتىن قۇرىلىسى ورتاق گارمونيالار;
10. نوتالاردىڭ بيىكتىگى مەن تومەندىگى جايلى گارمونيا.
بۇدان ءبىزدىڭ پايىمدايتىنىمىز, فارابي مۋزىكا تەورياسىنا قاتىستى بارلىق ماسەلەلەردى گارمونيا دەپ اتاسا دا, ولاردىڭ ىشكى ءمانىن ءوزىنىڭ دۇرىس ماعىناسىندا تۇسىنگەن.
ءال-ءفارابيدىڭ مۋزىكا جايلى ويلارىن ايتا كەلىپ, «مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتابى» 2008 جىلى اكادەميك ءا.نىسانباەۆتىڭ عىلىمي رەداكتورلىعىمەن «ءال-فارابي جانە سۇلتان بەيبارىس قوعامدىق قايىرىمدىلىق قورىنىڭ» پرەزيدەنتى, كورنەكتى كاسىپكەر, قازاق مادەنيەتىنىڭ جاناشىرى ساپار ىسقاقوۆ مىرزانىڭ قارجىلىق قولداۋىمەن تۇڭعىش رەت تولىققاندى اراب تىلىنەن قازاق تىلىنە ج.ساندىباەۆتىڭ اۋدارماسىمەن جارىق كوردى. سوندىقتان دا ءفارابيدىڭ بۇل ەڭبەگى ءوز تىلىمىزگە تولىق اۋدارىلىپ, كوپشىلىك وقىرمان قاۋىمعا ۇسىنىلۋى – بىزدەر ءۇشىن ۇلكەن قۋانىش ءارى جەتىستىك.
ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ «مۋزىكا تۋرالى ۇلكەن كىتابىنا» ماحمۋد احماد ءال-ءحافنيدىڭ العى سوزىندە «داۋسىز, ءال-فارابي مۋزىكا ونەرىنىڭ قولدانبالى سالاسىنىڭ جەتىك بىلگىرى ءارى وسى ونەردىڭ تەوريالىق نەگىزدەرىنىڭ بارلىق مالىمەتتەرىن بىلگەن. ونىڭ وسى عىلىمداعى كىتابى ۇلكەن سالماققا يە بولدى, سەبەبى يسلام الەمى ورناعالى بەرى اراب دۇنيەسىندە مۇنداي وراسان ەڭبەك بۇرىن دا, كەيىن دە جازىلماعان».
ءال-فارابي بۇل ەڭبەكتى ءوز زامانداستارىنىڭ ءوتىنىشى بويىنشا, دالىرەك ايتقاندا, ءابۋ جاعفار مۇحاممەد يبن ءال-قاسىم ءال-كيرحي ءۋازىردىڭ ءوتىنىشى بويىنشا جازعان ەكەن. بىزدەر ءۇشىن ءال-ءفارابيدىڭ بۇل ەڭبەگى – مۋزىكا سالاسى بويىنشا جازىلعان اسا قىمبات تاريحي جانە مادەني مۇرا.
سوندىقتان ءال-فارابي سىندى تاماشا دا ەرەكشە تۇلعا تۋرالى, ونىڭ دۇنيەجۇزىلىك مادەنيەتكە قالدىرعان مۇراسى تۋرالى جاستارعا قاشاندا ايتىپ, ونى زەرتتەۋ نىساناسىنا اينالدىرىپ وتىرۋ – بىزدەردىڭ پارىزىمىز.
جاقىپبەك التاەۆ,
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
فيلوسوفيا كافەدراسىنىڭ پروفەسسورى,
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
