قىتاي مەن اقش اراسىنداعى ارازدىق كۇن وتكەن سايىن اسقىنىپ بارادى. ەكى الپاۋىت ەلدىڭ اراسىنداعى بۇل تەكەتىرەستى «ەكىنشى قىرعيقاباق سوعىسى» دەپ سيپاتتاپ جاتقان ساراپشىلار دا بار. جاقىندا چەحياعا ساپارلاي بارعان اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو «قىتاي مەن اقش اراسىندا ەكىنشى كەزەكتى قىرعيقاباق سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان جوق. الايدا قازىر قىتاي قاۋىپ-قاتەرىنە قارسى تۇرۋدا ءبىز ويلاماعان قيىنشىلىقتارعا ءدوپ كەلدىك» دەپ اتاپ كورسەتتى.
ديپلوماتيالىق قاتىناستى ۇزۋگە شاق قالدى
شىلدەنىڭ سوڭىندا اقش بەيجىڭگە قىتايدىڭ حيۋستونداعى (تەحاس شتاتى) كونسۋلدىعىن جابۋدى بۇيىرىپ, كونسۋل قىزمەتكەرلەرىنىڭ 3 كۇن ىشىندە شىعىپ كەتۋىن تالاپ ەتتى. اقش-تىڭ اياقاستىنان شىعارعان بۇل شەشىمى بۇكىل دۇنيەنى دۇرلىكتىرگەن توسىن وقيعا بولدى. سەبەبى 1979 جىلى اشىلعان حيۋستون كونسۋلدىعى قىتايدىڭ اقش جەرىنەن ەڭ الدىمەن اشقان كونسۋلدىعى بولاتىن. ول تەحاس, وكلاحوما, اركانزاس, ميسسيسيپي, الاباما, دجوردجيا, فلوريدا جانە پۋەرتو-ريكو سەكىلدى سەگىز شتاتتىڭ كونسۋلدىق ماسەلەلەرىن شەشەدى. كونسۋلدىقتىڭ نە سەبەپتى جابىلعانىنا تۇسىنىك بەرگەن اقش مەملەكەتتىك دەپارتامەنتىنىڭ وكىلى مورگان امەريكالىق زياتكەرلىك مەنشىك پەن جەكە اقپاراتتى قورعاۋ ماقساتىندا وسىنداي قادام جاسالعانىن ايتىپ, ديپلوماتتاردىڭ وزدەرى ورنالاسقان ەلدىڭ ىشكى ىسىنە ارالاسۋىنا قۇقىعى جوق ەكەنىن ەسكە سالدى. دەپارتامەنت وكىلىنىڭ بۇل سوزىنە قاراعاندا, قىتاي كونسۋلدىعى اقش-تا تىڭشىلىق جاساپ, تەحاستاعى ءىرى ەمحانالاردىڭ كوروناۆيرۋس جايلى زەرتتەۋ ناتيجەلەرىن ۇرلاۋعا تىرىسقان بولۋى مۇمكىن.
اقش-تىڭ ارەكەتىنە جاۋاپ رەتىندە قىتاي بيلىگى دە اقش-تىڭ چەندۋ قالاسىنداعى كونسۋلدىعىن جاۋىپ, «اقش-تىڭ اتالعان قالاداعى كونسۋلدىقتى باسقارۋ قۇقىعى جويىلعانىن» رەسمي تۇردە حابارلادى. سول كۇنى كەشتە اقش ديپلوماتتارى ەلىنە قايتتى. بىرنەشە كۇننەن كەيىن اقش-تىڭ بەيجىڭدەگى كونسۋلدىعى دا ءوز مۇلىكتەرىن ارزان باعادا ساتاتىنى جونىندە حابارلاما شىعاردى. بۇل جاعدايعا الاڭداعان ساراپشىلار «ەكى ەل قاتىناسى ۋشىعا بەرسە, بەيجىڭ مەن ۆاشينگتون ديپلوماتيالىق قاتىناستى ءۇزۋى دە مۇمكىن» دەپ قاۋىپتەندى. ونىڭ ۇستىنە, اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپتىڭ بۇل جاعدايعا بايلانىستى «ءبارى دە مۇمكىن» دەگەن ەمەۋرىن تانىتۋى, شىنىمەن دە, اقش-قىتاي قاتىناسى قىل ۇستىندە تۇرعانىن انىق اڭعارتتى.
كونسۋلدىقتار جابىلعان سوڭ, اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو ۆاشينگتونداعى نيكسون پرەزيدەنتتىك كىتاپحاناسىندا «كوممۋنيستىك قىتاي جانە ەركىن الەمنىڭ بولاشاعى» دەگەن تاقىرىپتا ءسوز سويلەپ, امەريكانىڭ وداقتاس ەلدەرىن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ عالامدىق «گەگەمونيالىق» ەكپىنىنە بىرىگىپ قارسى تۇرۋعا شاقىردى. اقش-تىڭ ونداعان جىلدار بويى بەيجىڭمەن ىنتىماقتاستىعىنان ويداعىداي ناتيجە شىقپاعانىن, قىتايدىڭ دەموكراتياعا قاراي بەت بۇرماعانىن, كەرىسىنشە, الەمدىك كىسىلىك قۇقىق ەركىندىگىنە زور قاتەر توندىرگەنىن اشىپ ايتقان ول ءسوزىنىڭ سوڭىن «قىتايدى وزگەرتۋ كەرەك» دەپ تۇيىندەدى.
قارسىلىق سانكتسياعا ۇلاستى
اقش پرەزيدەنتى ترامپ شىڭجاڭداعى قىسىم ءۇشىن قىتايعا سانكتسيا سالاتىن زاڭعا قول قويۋى دا بىقسىپ جاتقان وتقا ماي قۇيعانمەن بىردەي بولدى. سونىمەن قاتار, اقش قىتاي كوممۋنيستەرىنە ۆيزا بەرۋدى توقتاتتى, شىڭجاڭداعى ۇيعىر, قازاق جانە وزگە دە مۇسىلمانداردى قۋدالاۋعا اتسالىسقان 11 قىتايلىق كومپانياعا سانكتسيا سالىپ, گونكونگتى اقش-پەن ساۋدا قاتىناسىنداعى ەرەكشە مارتەبەسىنەن ايىردى. ترامپ اقش-تىڭ مۇنداي قادامعا قىتايدى جازالاۋ ماقساتىندا بارعانىن ايتىپ, بەيجىڭ بريتانيانىڭ بۇرىنعى كولونياسى – گونكونگتا «باسىپ-جانشۋ ارەكەتتەرىن» جاسادى دەپ ايىپتادى.
Reuters اگەنتتىگىنىڭ جازۋىنشا, اقش-تىڭ بۇل قادامى وزىنە دە سوققى بولىپ ءتيۋى مۇمكىن. سەبەبى اقش-تىڭ ەڭ ۇلكەن وڭ سالدوسى گونكونگپەن ساۋدا قاتىناسىندا بايقالىپ وتىر. اقش Census Bureau-دىڭ مالىمەتىنشە, وتكەن جىلى گونكونگپەن ساۋدا قاتىناسىنداعى سالدو 26,1 ميلليارد دوللاردى قۇراعان. سونداي-اق گونكونگتا اقش-تىڭ 85 مىڭ ازاماتى تۇرادى جانە 1300 كومپانياسى جۇمىس ىستەيدى.
اقش-تىڭ گونكونگ ماسەلەسىنە شۇيلىگۋىنە قىتايدىڭ «قاۋىپسىزدىك تۋرالى جاڭا زاڭىن» قابىلداۋى سەبەپ بولدى. اتالعان زاڭدى سىناۋشىلار «بۇل زاڭ گونكونگ 1997 جىلى قىتايعا وتكەندە بەيجىڭ ۋادە ەتكەن ەركىندىكتەردى جويادى» دەپ الاڭداسا, زاڭدى جاقتاۋشىلار ۇكىمەتكە قارسى نارازىلىق شارالارى ءبىر جىلعا جالعاسقان گونكونگتا تۇراقتىلىق ورناتۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەپ ەسەپتەيدى.
تەلەكوممۋنيكاتسيا قىزمەتتەرى دە قۇرساۋلاندى
اقش پرەزيدەنتى دونالد ترامپ 7 تامىزدا قىتايلىق Tiktok جانە WeChat قوسىمشالارىنىڭ يەلەرىمەن كەز كەلگەن دارەجەدە كەلىسىم جاساۋعا تىيىم سالاتىن جارلىققا قول قويدى. قۇجات 45 كۇننەن كەيىن كۇشىنە ەنەدى. جارلىقتا Tiktok-تىڭ قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن جالعان اقپارات تاراتۋ كومپانيالارىن جۇرگىزەتىن قۇرال رەتىندە قولدانىلۋى مۇمكىن ەكەنى جازىلعان. وسىدان بۇرىن, ياعني 5 تامىز كۇنى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسى مايك پومپەو اقش-تىڭ قىتايلىق ءموبيلدى قوسىمشالار مەن تەلەكوممۋنيكاتسيالىق قىزمەتتەردى تىيۋعا, ولاردى قولدانۋدى شەكتەۋگە تالپىنىس جاسايتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن.
Tiktok بەيجىڭدەگى Bytedance كومپانياسىنا تيەسىلى. ءتۇرلى ەففەكتىلەرمەن ارلەنگەن 15-60 سەكۋندتىق شاعىن ۆيدەونى بولىسۋگە ارنالعان Tiktok الەۋمەتتىك جەلىسى العاش 2016 جىلى Douyin دەگەن اتاۋمەن قىتايدا تارالعان. كەيىننەن سىرتقى نارىققا شىقتى. 2018 جىلى Muscial.ly كومپانياسىمەن قوسىلعان سوڭ الەمدە جىلدام تارالا باستادى. قازىر ونىڭ 1,5 ميللياردقا جۋىق قولدانۋشىسى بار.
الايدا ينتەرنەت قولدانۋشىسى Tiktok جەلىسىنە تىركەلەردە جەكە باسىنىڭ مالىمەتىن ەنگىزۋى كەرەك. اقش-تىڭ مالىمەتىنشە, قىتاي وسى اقپاراتتاردى پايدالانىپ, شەتەلدە تىڭشىلىق جۇمىستارىمەن اينالىسقان. وسى جاعدايعا بايلانىستى ترامپ شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا تانىمالدىعى كۇن سايىن ارتىپ بارا جاتقان Tiktok قوسىمشاسىنا تىيىم سالۋعا شاقىردى.
سونىمەن قاتار, اقش قىتايلىق WeChat مەسسەندجەرىن قولدانۋشىلار تۋرالى كوپ مالىمەتتى اۆتوماتتى تۇردە جيناقتادى دەپ ايىپتاپ وتىر. بۇل دەرەك قورى قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسىنا امەريكالىقتاردىڭ جەكە دەرەكتەرى مەن مەنشىك قۇقىعىمەن قورعالعان مالىمەتتەرگە قول جەتكىزۋىنە مۇمكىندىك بەرۋى ىقتيمال. ساراپشىلار اقش-تىڭ Tiktok پەن WeChat-قا بولعان شەكتەۋى كۇشەيسە, امەريكالىق كومپانيالار تەلە بايلانىس قۇرالدارى قوسىمشاسىنان Tiktok, WeChat, Weibo-لاردى تولىق الىپ تاستاۋى مۇمكىن.
امەريكا قۇراما شتاتتارى قىتايلىق ءموبيلدى قوسىمشالاردى بۇعاتتاعان العاشقى ەل ەمەس. سوڭعى ەكى ايدا قىتاي مەن ءۇندىستان اراسىنداعى شەكاراداعى قاقتىعىستارعا جاۋاپ رەتىندە ءۇندى ۇكىمەتى 106 قىتاي قوسىمشاسىن, سونىڭ ىشىندە Tiktok, WeChat, Weibo, Baidu Maps جانە QQ قوسىمشالارىن جاۋىپ, ءۇندىستاندا قولدانۋدى بۇكىلدەي شەكتەگەن بولاتىن.
