ورتا ازيا مەن رەسەيدى جالعاستىراتىن ەسكى كەرۋەن جولى ەسىل وزەنى ارقىلى وتەدى. 1830 جىلى اقمولا بەكىنىسى دە وسى ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنا سالىنادى.
1866-67 جىلدارى اقمولا وكرۋگتىك قالاسىنىڭ ستاتيستيكالىق سيپاتتاماسىندا «ەسىل وزەنى مۇز قۇرساۋىنان ۇنەمى ءساۋىردىڭ 10-15-ءىنەن قالماي ارىلادى, سول ۋاقىتتا سۋ تاسقىنى شابىندىق القاپتى ەنى 1-3 شاقىرىمعا دەيىن باسىپ قالادى, ءتىپتى سولدات سلوبودكاسىنا جانە اقمولا ستانيتساسىنداعى قالا قۇرىلىسىنا جايىلىپ كەتەدى, سۋ جايىلىمى جوعارى دەڭگەيگە كوتەرىلۋى سيرەك جانە كوپكە سوزىلمايدى, سوندىقتان دا قالا تۇرعىندارى قانداي دا ءبىر اپاتتار نە قيىنشىلىقتارعا شاعىمدانبايدى» دەيدى. ەسىل وزەنىندە تاياز جەرلەر كوپ, قالا تۇرعىندارى جايلى وتەتىن جولدارمەن جانە ەشبىر كوپىرسىز-اق, وتكەل ارقىلى وتەدى دەپ ەسكەرتەدى. دەگەنمەن ەسىل وزەنىنىڭ وڭ قاپتالىنداعى كۇن سايىن ءوسىپ كەلە جاتقان قالاعا جىل سايىن كوكتەمگى سۋ تاسقىنى قولايسىزدىقتار كەلتىرگەنى ءسوزسىز.
ەسىل وزەنى ارقىلى وتكەل سالۋ قاجەتتىگىن سۇراپ جازعان 1876 جىلى 17 مامىرداعى باتىس ءسىبىر باس باسقارماسىنىڭ وتىنىشىنە, ءمان-جايدى انىقتاپ بىلگەن اقمولا وبلىسىنىڭ اسكەري گۋبەرناتورى 10 تامىزدا «وتكەل سالۋعا كورسەتىلگەن ورىن ستانيتسانىڭ مەنشىگىندەگى جەر, قالالىق دۋمانىڭ شەشىمىمەن وسى جىلدىڭ 29 ساۋىرىندە اقمولا مەششانينى زۆياگينتسەۆكە ەسىل وزەنىندە ۇن تارتاتىن سۋ ديىرمەنىن سالۋعا, سۋ ديىرمەنىنىڭ توعانىن (بوگەتى) كوپىردىڭ ورنىنا پايدالاناتىنداي ەتىپ سالۋعا رۇقسات بەرىلىپتى. سوندىقتان قازىرگى ۋاقىتتا ەسىل ارقىلى وتكەل سالۋدىڭ قاجەتى جوق» دەپ جاۋاپ بەرەدى.
باتىس ءسىبىر اسكەري وكرۋگىنىڭ ينجەنەرلىك باسقارما باستىعى پولكوۆنيك فيشەر 1877 جىلى 8 قىركۇيەكتە اسكەري قولباسشىعا مىناداي مازمۇندا بايانداۋ حاتىن جولدايدى: «1876 جىلى تاراتىلعان اقمولا بەكىنىسى ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىندا ورنالاسقان. اسكەري قۇرىلىستار بەكىتىلگەن جوسپار بويىنشا 1840-1863 جىلدارى وزەن جاعالاۋىنان 54 قۇلاش قاشىقتىقتا, №2 اعاش قورعان جوسپار بويىنشا 7 قۇلاش قاشىقتىقتا سالىندى. ەسىل جاعالاۋىنداعى توپىراق سازدى قۇمداق, كەي جەرلەرى شوگىندى لاي, جىل سايىن كوكتەمگى سۋ تاسقىنىندا مۇز كۇشىنەن وپىرىلىپ قۇلايدى. 1864 جىلى وزەن ارناسى №2 اعاش قورعانعا جاقىندادى, ىرگەتاسىن شايىپ كەتتى, وزەنگە قاراعان ەكى قابىرعاسى قۇلادى.
…ەسىل وزەنىنىڭ وڭ جاعالاۋىنىڭ سونشاما ايتارلىقتاي وپىرىلۋى كوكتەمدە سەڭ جۇرگەندە مۇزدىڭ سالماعىنان بولىپ وتىر, ناتيجەسىندە وزەن العاشقى ارناسىنان ايىرىلىپ قالدى» دەپ سەبەپتەرىنە توقتالادى, جاعالاۋدى بەكىتۋگە قۇرىلىس جوسپارى 1844 جىلى بەكىتىلگەنىن, بۇل ماسەلە 1863 جىلى دا كوتەرىلگەنىن, بىراق قارجى بولىنبەگەندىگىن, ەگەر ءتيىستى شارا قولدانباسا, كەلەسى 1878 جىلى كوكتەمدە بەكىنىستىڭ كۋحنياسى مەن اتقىشتار روتاسىنىڭ كازارماسىن سۋ شايىپ كەتەتىنىن جەتكىزەدى.
گەنەرال اديۋتانت كازناكوۆ ينجەنەرلىك باسقارما باسشىسىنىڭ بايانداعان ماسەلەسى بويىنشا گۋبەرناتورعا اقمولا قالالىق باسقارماسى مەن اقمولا ستانيتساسى ءوز تاراپتارىنان قالا قۇرىلىسى مەن كازاك ستانيتساسىن وزەن سۋىنىڭ تاسۋىنان تونەتىن قاۋىپتى جاعدايدان قورعاۋ شارالارىن قابىلداۋعا بۇيرىق بەرەدى.
بىرتە-بىرتە بەكىنىستىڭ اۋماعى سولدات باعىنا اينالادى, قالالىقتار ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىنا قالالىق باق, سول جاعالاۋىنا باۋ-باقشا وتىرعىزادى.
قالالىقتار جىل سايىن كوكتەمدە قازىرگى «سەرۋەن» كوپىرىنىڭ ورنىندا اعاش كوپىر تاستايتىن, قىستا جيناپ الاتىن بولعان.
1919 جىلى قاراشادا كولچاك اسكەرى شەگىنگەندە وسى كوپىردىڭ تۇسىنان وتەدى. اسكەري باسشىلارى سلوبودكانىڭ حالقىن تۇندە ارتيللەريامەن اتقىلاۋدى جوسپارلاپ ارتىنىپ-تارتىنىپ كەلگەن, زەڭبىرەكتەر مەن سناريادتارى جەتكىلىكتى بولاتىن. بىراق رايىنان قايتقان اسكەر قارۋ-جاراقتارىن تولىق الىپ كەتە المايدى, ەسىلدىڭ سۋىنا تاستايدى.
1920 جىلدارى قالالىق كەڭەس كولىك جۇرەتىن كۇردەلى كوپىر (قازىرگى «سەرۋەن» كوپىرى تۇرعان جەردە) سالۋدى باستايدى, بىراق ءساتسىز اياقتالادى. تاسپەن تولتىرىلعان اعاش توبەشىكتەرگە قالىڭ بورەنەلەردى جالعاپ سۋعا تۇسىرەدى, بەلاعاشتارى مەن تاقتايلارىن توسەپ ۇلگەرمەيدى, كوكتەمگى تاسقىن باستالىپ كەتەدى دە, سەلدىڭ كۇشى توبەشىكتەردى قۇلاتىپ كەتەدى, سونىمەن كوپىر سالۋ توقتاتىلادى. سۋدا قىلتيىپ كورىنىپ تۇرعان توبەشىكتەر جىل سايىن كوكتەمدە كەزەكتى كوپىردى سالۋعا قىزمەت ەتكەن.
1930 جىلى 29 ناۋرىزداعى اقمولا قالالىق كەڭەسى پرەزيديۋمىنىڭ كەزەكتى جيىلىسىندا ەسىلدىڭ ەكى جاعاسىندا ۇزدىكسىز بايلانىس جاسايتىن كوپىردىڭ بولماۋى سەبەپتى وتكەلدى ۇيىمداستىرۋ ماسەلەسىن كوتەرۋ جونىندە وكرۋگتىك اتقارۋ كوميتەتىنە جەتكىزىلەدى. سول كەزەڭنىڭ مۇمكىندىكتەرىنە قاراي اعاش كوپىر ورناتىلادى.
1958 جىلى قاڭتار ايىندا كومسومول كوشەسىنەن تەمىرجولشىلار پاركىنە كوپىرگە وتەتىن جولدى جوبالاۋعا تاپسىرىس بەرىلەدى.
اقمولا وبلىستىق قۇرىلىس جانە ارحيتەكتۋرا ىستەرى جونىندەگى ءبولىمى 1958 جىلى 25 شىلدەدە اقمولا قالاسىندا ەسىل وزەنىندە جاعالاۋدى بەكىتۋ, اعىستى رەتتەۋ جانە تۇراقتى پلوتينا قۇرىلىسىنىڭ جوباسىن جاساۋعا ارحيتەكتۋرالىق-جوسپارلاۋ تاپسىرماسىن بەرەدى. اتالمىش قۇجاتتا قالا ورتالىعىنا جاقىن جەردە جاسىل جەلەككە ورانعان قالا تۇرعىندارىنىڭ دەمالاتىن ورنى, ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋىندا تەمىرجولشىلار پاركى, سول جاعالاۋىندا قالالىق پارك ورنالاسقاندىعىن, ەسىل وزەنى وسى جەردە تىكە بۇرىلىس, جىلدان-جىلعا كوكتەمگى تاسۋ كەزىندە سول جاعالاۋدى بۇزادى, وڭ جاعالاۋدى شوگىندىمەن تولتىرادى دەپ ايتىلادى.
«كازگيپروگورسەلستروي» ازىرلەگەن اقمولا قالاسىنىڭ جوسپارلاۋ جوباسىندا ەسىل وزەنىنىڭ جاعالاۋىن بەكىتۋ جانە اباتتاندىرۋ بويىنشا نەگىزگى پرينتسيپتەر بەلگىلەنگەن, بىراق سوڭىنا دەيىن ويلاستىرىلعان, نەگىزدەلگەن شەشىم ءالى جوق, سوندىقتان 1959 جىلدىڭ ناۋرىزىنا دەيىن قورشاۋ بوگەتىنىڭ قۇرىلىسىن سالۋ قاجەتتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ, 1958 جىلعى 1 قازانعا دەيىن جۇمىس سىزبالارىن بەرۋ تاپسىرىلادى.
1956-1958 جىلدارى وزەن اعىسىمەن قيىرشىق تاستاردان كىشىگىرىم بوگەتتەر قويىلادى, ءسويتىپ قالا تۇرعىندارى قىسقى جانە جاز كەزدەرىندە ءتۇرلى سپورت جارىستارىن وتكىزۋگە, قايىقتا سەرۋەندەۋ, مۇز ايدىنى, ت. س. س. وتكىزۋگە مۇمكىندىك الادى. دەگەنمەن جىل سايىن كوكتەمدە سۋ تاسۋى كەزىندە بوگەتتەر بۇزىلادى.
قالا ءومىرى ءوز اعىسىمەن جىلجىپ ءوتىپ جاتادى. 1959 جىلى 12-14 ماۋسىمدا قالادا اقمولا وبلىسىنىڭ II جاستار فەستيۆالى وتەدى, فەستيۆالگە 5000 قىز بەن جىگىت جينالادى, اقىندار, انشىلەر, بيشىلەر, كوركەم ءسوز وقۋشىلار ءوز ونەرلەرىن كورسەتەدى. 14 ماۋسىمدا كوركەمونەرپازدار بايقاۋى تەمىرجولشىلار سارايىندا (قازىرگى «جاستار» تەاترى), سوسىن تەمىرجولشىلار پاركىندە وتەدى. پارككە جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرى ارقىلى وتەدى. پارككە دەمالۋعا, ونەرپازداردىڭ ونەرىن تاماشالاۋعا بارا جاتقان ەرسىلى-قارسىلى سەڭدەي سوعىلىسقان ادامدار كوپىردە كەپتەلىستە قالادى. كۇتپەگەن جەردەن كوپىر تايانىشى سىنادى, ادامدار سۋعا قۇلاي باستايدى, دۇرلىككەن حالىق كەلەسى بەتتەگى تايانىشقا سۇيەنەدى, بۇل جاعىنان دا ادامدار قۇلاي باستايدى. ابىرجۋ, ۇرەي قايعىلى جاعدايعا سوقتىرادى. بۇل وقيعا تۋرالى ارحيۆتەن دە, سول كەزدەگى قولدا بار ءباسپاسوز باسىلىمدارىنان دا كەزدەستىرمەدىك. دەگەنمەن قالا تۇرعىندارىنىڭ, سول وقيعانىڭ كۋاگەرلەرىنەن العان اقپارات قايعىلى وقيعانىڭ وسى كۇنى ورىن العانىنا شاك كەلتىرمەيدى. «جاستار كۇنى, تەمىرجولشىلار كۇنى» دەپ ەسكە الۋى جاستار فەستيۆالى ءدال وسى كۇندەرى ءوتتى, تەمىرجولشىلار كۇنىمەن شاتاستىراتىن سەبەبى, 9 ماۋسىم – بالالار تەمىرجولىنىڭ اشىلعان كۇنى.
وسى وقيعادان كەيىن كوپ كەشىكپەي 1959 جىلى 9 شىلدەدە اقمولا قالاسىندا ەسىل وزەنى ارقىلى كۇردەلى جۇرگىنشىلەر كوپىرىنىڭ جوباسىن سالۋعا ارحيتەكتۋرالىق تاپسىرما بەرىلەدى (بايقاساڭىز, بۇعان دەيىن جاعالاۋدى بەكىتۋ تۋرالى ماسەلە قوزعالعان بولاتىن).
مەرەكە كەزدەرىندەگى كوپىردەگى قوزعالىس ەندى قالا باسشىلارىنىڭ نازارىندا بولادى.
وسى جىلى 24 شىلدەدە ەڭبەكشىلەر دەپۋتاتتارى اقمولا قالالىق كەڭەسىنىڭ اتقارۋ كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە بۇكىلوداقتىق تەمىرجولشى كۇنىن وتكىزۋ تۋرالى ءىس-شارالار جوسپارى بەكىتىلەدى, ەسىل وزەنى ارقىلى جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرى مەن تەمىرجولدىڭ ۆوكزال مەن قالا بۇتاعى بويىنشا ءتارتىپتى ساقتاۋ جاۋاپكەرشىلىگى تەمىرجول باسشىسىنا, قالالىق جانە تەمىرجولشىلار پاركىندە ءتارتىپتى ساقتاۋ قالالىق ميليتسيا باسشىسىنا جۇكتەلەدى.
1959 جىلى 28 شىلدەدە اقمولا جول ءبولىمىنىڭ باسشىسى مەن كاسىپوداق ۇيىمى 1-2 تامىزدا تەمىرجولشىلار پاركىندە بۇكىلوداقتىق تەمىرجولشى كۇنىنىڭ قۇرمەتىنە جاپپاي سەرۋەندەۋ تۋرالى قاۋلى شىعارادى.
9 پۋنكتتەن تۇراتىن قاۋلىنىڭ 5 پۋنكتىندە ەسىل ارقىلى وتەتىن كوپىردە ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تەمىر جول ميليتسيالارىمەن قاتار اسكەري كۇزەت قىزمەتكەرلەرىن دە كەزەكشىلىككە قويادى.
اقمولا قالاسىنىڭ ەڭبەكشى دەپۋتاتتار كەڭەسىنىڭ اتقارۋشى كوميتەتىنىڭ 1959 جىلى 7 تامىزدا قۇرىلىسشىلار كۇنىنە ارنالعان ءىس-شارالار جوسپارىن بەكىتە وتىرىپ, قالالىق باقتا 9 تامىزدا تاڭعى 10-نان كەشكى 11.00-گە دەيىن قوعامدىق ءتارتىپتى ساقتاۋعا جانە ەسىل ارقىلى وتەتىن جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرىندە قوزعالىستى باقىلاۋ تاپسىرىلادى.
1959 جىلعى تاپسىرما بويىنشا 1961 جىلدىڭ 15 اقپانىندا اقمولا قالاسىنىڭ ەڭبەكشى دەپۋتاتتار كەڭەسىنىڭ اتقارۋشى كوميتەتىنىڭ №43/4 شەشىمىمەن ەسىل وزەنى ارقىلى كۇردەلى جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرىن سالۋ شارالارى جۇرگىزىلە باستايدى.
كوپىر قۇرىلىسى 1963 جىلى 30 قازاندا قابىلدانادى. ەسىلدىڭ وڭ جاعالاۋى تەگىستەلىپ, تەمىربەتون تاستارمەن قاپتالادى.
جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرىنىڭ ۇزىندىعى – 180,6 مەتر, ەنى – 6 مەتر.
1968-1972 جىلدارى ەسىل وزەنىنىڭ ءتۇبىن تەرەڭدەتۋ جانە اعىنىن كەڭەيتۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ كەزىندە باياعى كولچاك اسكەرىنىڭ سۋعا باتىرعان قارۋ-جاراقتارى تابىلعان ەكەن.
2009 جىلدان باستاپ بۇل كوپىرگە «سەرۋەن» اتاۋى بەرىلەدى.
عازيزا يساحان,
نۇر-سۇلتان قالاسى مەملەكەتتىك
ءارحيۆىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى
