ولجاس سۇلەيمەنوۆ, «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ تۇلەگى: قازاق ءتىلىن الەمگە تانىتۋ بالا كەزىمنەن بەرگى ارمانىم ەدى
بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بايقاۋىندا توپ جارعان قازاق جىگىتى جايلى جاعىمدى جاڭالىقتى ەستىپ, ارقا-جارقا قۋاندىق. اتى مەن تەگى دە كەرەمەت ۇيلەسكەن ەكەن – ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولىپ! شانحايدىڭ تونگجي ۋنيۆەرسيتەتىن بيىل تامامداعان زامانداسىمىز جاقىندا عانا نيۋ-يوركتە وتكەن جاستار فورۋمىنا قاتىسىپ قايتتى. قۇر قايتقان جوق, بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسى وتىرىسىندا ءسوز سويلەپ, مارتەبەلى مىنبەردەن قازاق ءتىلىن كۇللى الەمگە پاش ەتتى. جۇرەكتى ءھام جىگەرلى جىگىتتىڭ تەرەڭ بىلىمىنە سول تۇستا-اق ءتانتى بولعانبىز. ولجاس ەلگە ورالعان كۇنى دەرەۋ حابارلاسىپ, رەداكتسيامىزعا قوناققا شاقىردىق. ءوزى سونداي اڭگىمەشىل ەكەن. ءا دەگەننەن اشىلا كەتتى. مۇنداي ادامنىڭ الدىنا كەلگەندە, سۇراقتارىڭ دا تاۋسىلمايدى عوي. ءار ايتقان جاۋابى كادىمگىدەي ويلاندىرادى, مىقتى موتيۆاتسيا بەرەدى…
– بۇۇ اسسامبلەياسىنىڭ وتىرىسىندا ءسوز سويلەۋ – كەز كەلگەن ادامعا بۇيىرا بەرمەيتىن باق. ونىڭ ۇستىنە, سالەمىڭدى قازاقشا جەتكىزۋ – ەكى ەسە ۇلكەن قۋانىش شىعار؟! «ارمانىما جەتتىم. قازاق ءتىلىن بۇۇ ەستىدى!» دەپ جازىپسىڭ الەۋمەتتىك پاراقشاڭدا. سول كەزدەگى كوڭىل-كۇيىڭدى, سەزىمىڭدى سيپاتتاپ بەرە الاسىڭ با؟ الگى جەردىڭ اۋراسى قانداي؟
– بايقاۋعا باس-اياعى 130 مەملەكەتتەن 3 جارىم مىڭداي ۇمىتكەر قاتىسقان. سولاردىڭ اراسىنان 70 جۇمىس ىرىكتەلىپ, جەڭىمپازداردى وسى فورۋمعا شاقىردى. ىشىندە مەن دە بارمىن. نيۋ-يوركقا كەلگەن سوڭ, ءبارىمىزدى ءبىر اپتا بويى ءسوز سويلەۋگە دايىندادى. ارقايسىمىزدىڭ تاقىرىبىمىزدى قاراپ, رەتتەپ دەگەندەي… شارت بويىنشا, وندا الەمدىك التى ءتىلدىڭ بىرەۋىندە سويلەۋىڭ كەرەك. ىشىندە ورىس ءتىلى دە, اعىلشىن ءتىلى دە بار. مەكتەپتى ورىسشا وقىعاندىقتان, ماعان بۇل تىلدە بايانداما جاساۋعا بولمايدى. اعىلشىن تىلىندە سويلەپ, قازىر ەشكىمدى تاڭعالدىرا المايسىڭ. سودان سوڭ قىتاي ءتىلىن تاڭدادىم. شىنى كەرەك, ءسوزىمدى قازاقشا باستايتىنىمدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ەشقايسىسىنا ايتپادىم. ايتپەسە, مەنى سويلەتپەي قويۋلارى دا مۇمكىن ەدى. مىنبەگە كوتەرىلەر الدىندا وتىز رەت ويلانعان شىعارمىن. وسىدان كەيىن مەنى بىردە-ءبىر حالىقارالىق شارالارعا قاتىستىرماي قويىپ جۇرمەي مە دەگەن قاۋىپ تە بولدى. اقىرى تاۋەكەل ەتتىم. بىلاي قاراسام, مەنىڭ قىتايشا باياندامامدى اتا-انام دا, تۋىس-تۋعانىم دا, جەرلەستەرىم دە تۇسىنبەيدى. قازاقشا ءبىر اۋىز سوزبەن باستاپ, سول كىسىلەردى قۋانتقىم كەلدى. ءارى-بەرىدەن سوڭ, قازاق ءتىلىن الەمگە ەستىرتۋ – بالا كەزىمنەن بەرگى ارمانىم عوي. سول ارماندى ورىندايتىن كۇن تۋىپ تۇرعانىن ءتۇسىندىم. «اسسالاۋماعالەيكۋم, قۇرمەتتى دوستار! بارشاڭىزعا قازاق ەلىنەن جالىندى سالەم!» دەدىم دە, ءارى قاراي قىتايشا جالعاستىردىم. ءسوزىمنىڭ سوڭىن «راحمەتپەن» اياقتادىم. مەن سويلەپ بولعاننان كەيىن سونداعى ءبىراز كىسىلەر جانىما كەلىپ, «تىلدەرىڭىز ادەمى ەكەن. بىزگە نەگە ۇيرەتپەگەنسىز؟ ءبىر اپتانىڭ ىشىندە از دا بولسا مەڭگەرەر ەدىك قوي» دەپ جاتتى. مۇنداي قوشەمەتكە قالايشا ماسايرامايسىڭ؟!
– بايانداماڭا ەكسپو كورمەسىن ارقاۋ ەتىپسىڭ. ونىڭ ىشىندە, قازىرگى قورشاعان ورتانىڭ حال-احۋالىنا بەي-جاي قارامايتىنىڭ بايقالدى. بۇل ماسەلە بۇرىننان كوكەيىڭدە جۇرگەن بە ەدى؟
– مەنى قىنجىلتاتىن ءبىر جايت – ءبىزدىڭ حالىق ەكسپو-نىڭ ماڭىزىن ءالى دۇرىس سەزىنە قويعان جوق. ونىڭ شىن مانىندەگى پايدالى قىرلارىن تۇسىنبەي جاتىر. ەلباسىمىز بۇل كورمەنىڭ باستى تاقىرىبى ەتىپ جاسىل ەكونوميكانى تاڭدادى. ول كىسىنىڭ وتە دۇرىس تاڭداۋ جاساعانى ءۇشىن قاتتى ريزا بولامىن. مەن قىتايدا سەگىز جىل تۇردىم. ءوزىڭ بىلەسىڭ, دۇنيە جۇزىندەگى زاۋىتتاردىڭ 80 پايىزى سول ەلدە. اۋاسى لاس. ەكى جىلىم پەكيندە ءوتتى. عالىمداردىڭ ايتۋىنشا, پەكيندە ءبىر كۇن اۋا جۇتقانىڭ – 21 تال تەمەكى شەككەنمەن تەڭ ەكەن. وسىدان كەيىن-اق ەلەستەتە بەر. اسپان قىسى-جازى سۇپ-سۇر. تۇتىننەن شاربى بۇلتتار دا, جۇلدىز دا كورىنبەيدى. بۇل تەك قىتايدا ەمەس. قورشاعان ورتا ماسەلەسى بۇگىندە بۇكىل الەم ءۇشىن وزەكتى. ءبىزدىڭ ەلدە وتكەلى جاتقان ەكسپو كورمەسىنە كوپ مەملەكەتتەردىڭ قىزىعۋشىلىق تانىتىپ وتىرعانى سوندىقتان. ەكولوگيالىق اپات ايماعىندا دۇنيەگە كەلگەن, دەنساۋلىعىندا كىناراتى بار دوستارىم كوپ. سولاردى كورىپ وسكەن سوڭ, قورشاعان ورتا ماسەلەسىن بۇرىننان ويلاپ جۇرەتىنمىن. جوعارىداعى اڭگىمەنى ايتا كەلە, باياندامامنىڭ سوڭىندا بارلىق قوناقتاردى قازاقستانداعى ەكسپو كورمەسىنە شاقىردىم.
– قىتايدا تۇرىپ جاتقانىڭا 8 جىلداي بولدى دەدىڭ جاڭا. ونداعى حالىقتىڭ, بيلىكتىڭ تابيعاتقا دەگەن پايدالى ىستەرىن وزىمىزگە ۇلگى ەتۋگە تۇرا ما؟ مىسالى, مەنىڭ دوسىم اۆسترالياعا بارعانىندا, كورشىلەرىنىڭ كۇن باتارەياسىن قولداناتىنىن كورىپ, تاڭ-تاماشا بولىپ كەلگەن. ولار, ءتىپتى, ۇيلەرىندەگى مودەمگە دەيىن ءوشىرىپ, قۋاتتى «جينايدى» ەكەن. ءسويتىپ, ۋاقىتى كەلگەندە ونى جەرگىلىكتى ەلەكتر ستانساسىنا ساتاتىن كورىنەدى. جالپى, ءوزىڭ بايقاعان وسى سىندى نارسەلەر بار ما شەتەلدە؟
– ارينە, وندايلاردى ءجيى بايقايمىن. ماسەلەن, قىتايدا تەگىن پاكەت جوق. بىزدەگىدەي دۇكەندە العان زاتىڭدى پوليەتيلەن قاپشىققا سالىپ بەرمەيدى. كەرەك بولسا, ول ءۇشىن دە اقشا تولەيسىڭ. سوندىقتان تۇرعىندار سۋپەرماركەتكە ءوز دوربالارىمەن كەلەدى. ءبىر پايدالانىلعان پاكەتتى قوقىسقا لاقتىرىپ كەتپەي, تاعى بىرنەشە رەت قولدانادى. بۇل, بىرىنشىدەن, قورشاعان ورتانى تازا ۇستاۋعا كومەكتەسسە, ەكىنشىدەن تاۋاردى قايتا وڭدەۋ پروتسەسىن دە جەڭىلدەتەدى. پوليەتيلەندى قايتا وڭدەۋ وتە قيىن. قىتايلار كادىمگى تۇرمىستىق باتارەيالاردى دا كورىنگەن جەرگە تاستامايدى. كوشەدە ولارعا ارنالعان ىدىستار قويىلعان. ءتىپتى, ونداي ىدىستار جاتاقحانا, قوناق ۇيلەردە دە بار. ەسكى تەحنيكامەن دە ءدال سولاي. ىستەن شىققان تەلەفون بولسىن, تەلەديدار بولسىن, ولاردى قابىلدايتىن جەرلەر بار. اقىسىنا از-ماز اقشا دا بەرەدى. باعانا ءوزىڭ ايتقان كۇن باتارەيالارىن شىعاراتىن ەڭ ۇلكەن كومپانيا قىتايدا ورنالاسقان. ولاردىڭ ءارتۇرلى زاماناۋي ونىمدەرىن بۇگىندە جەرگىلىكتى تۇرعىندار جاقسى تۇتىنىپ جاتىر. شۇكىر, ءبىزدىڭ جاعدايىمىز دا جامان ەمەس قوي. وتاندىق كومپانيالار وسىنداي ىستەردى قولعا الىپ, شىنىمەن دە پايدالى دۇنيەلەردى شىعارسا قانداي عانيبەت؟! ەلباسىمىز انا جولى ءبىر ەسكەرتۋ ايتىپ قالدى. «ەكسپو-عا ەمەس, تويعا دايىندالىپ جاتقان سياقتىمىز. ەشقانداي دا يننوۆاتسيا جوق» دەپ. كەلىسەمىن. شىنىمەن دە كوبىمىز ءۇشىن كورمەنىڭ قايدا وتەتىنى, اشىلۋ-جابىلۋ سالتاناتى, وعان قانداي انشىلەر كەلەتىنى عانا ماڭىزدى سياقتى. جاڭا تەحنولوگيانى ويلاپ تابۋ جاعى ءالى اقساپ تۇر.
– سەنىمەن بىرگە اسسامبلەيا وتىرىسىندا باسقا ەلدەردەن كەلگەن بىرنەشە زامانداستارىڭ ءسوز سويلەدى. ولار قانداي تاقىرىپتارعا الاڭدايدى ەكەن؟
– سەنەسىڭ بە, جىلاپ تۇرىپ سويلەدى كەيبىرى. كوپ ايماقتاردا سۋ جەتىسپەيدى. بىزبەن بىرگە افريكالىق جىگىت بولدى. گانانىڭ ازاماتى. ءوزى رەسەيدە وقىعان. سونىڭ تۋعان اپكەسى سۋدىڭ جوقتىعىنان قايتىس بولىپتى. سۇمدىق, ءيا؟! مەنىڭ جۇرەگىمدى تۇرشىكتىرگەن تاعى ءبىر جاعداي – مەكسيكا, كولۋمبيا مەملەكەتتەرىندەگى قۇلدىق. ول جاقتا ادامداردى ۇرلاپ, ساتىپ جىبەرەدى ەكەن. نەمەسە جۇمىسقا جەگىپ, قۇل قىلادى. ءۇش ۇيىقتاساق تا تۇسىمىزگە كىرمەيتىن نارسە عوي بۇل ءبىز ءۇشىن. مىنبەرگە شىققان مەكسيكالىق ستۋدەنتتىڭ ءۇش تۋىسىن بەلگىسىز بىرەۋلەر سولاي ۇرلاپ اكەتىپتى. كولۋمبيا ازاماتىنىڭ التى جاسار قارىنداسى دا ءىز-ءتۇسسىز جوق. شىنىمدى ايتسام, سونداي تاعدىرلاردى ەستىپ, وزىمىزدەگى باقۋاتتى تىرلىككە شۇكىرشىلىك ەتتىم.
– ءبىر سۇحباتىڭدا ءاربىر قازاقستاندىقتى «Global citizen», ياعني, «الەمدىك ازامات» دەپ اتاۋعا بولادى دەپسىڭ. الەمدىك ازاماتتىڭ مىندەتتەرى قانداي دەپ ويلايسىڭ؟
– ونىڭ مىندەتتەرىنە قاراپايىم ادامي قاعيدالاردان باستاپ كاسىبي بىلىكتىلىككە دەيىنگى دۇنيەلەردىڭ ءبارى كىرەدى. ەڭ الدىمەن, باردى باعالاپ ۇيرەنگەن ءجون. بىزدەگىلەر جاقسى ۇيدە تۇرىپ, جاقسى قىزمەتتە ىستەپ, «ءحالىمىز ناشار» دەپ ايتۋعا شەبەر. تۇركياعا بارىپ كەلەدى. انتاليانىڭ كەرەمەت كۋرورتتارىندا دەمالادى. ەلگە قايتقان سوڭ, «قازاقستاندا تۇرمىس تومەن. انا جاقتىكىنە جەتپەيدى» دەپ مۇرىن شۇيىرەدى. ولار تەك تۋريستەرگە ارنالعان ادەمى ورىنداردى عانا كوردى. حالىقتىڭ اراسىندا ءومىر سۇرگەن جوق. اۋىلدارىن ارالاسا, ولاي ايتپاس ەدى. ءبىز كينوعا كوپ سەنىپ قالعانبىز. ال ومىردە ءبارى كەرەمەت ەمەس.
تاعى ءبىر كەمشىن جەرىمىز, بىزدە بىرەۋدىڭ شارۋاسىنا بىرەۋ كيلىگەدى. ساياساتتى تاكسيستەر, مۇعالىمدەر تالقىلايدى. تاعى بىرەۋلەر دارىگەردىڭ جۇمىسىنا جاعالاسادى. سانتەحنيك ساياساتتى شەمىشكەشە شاقپاي-اق قويسىن, ەسەسىنە ول جوندەگەن قۇبىردان قايتا سۋ اقپاسا بولدى. اركىم تەك ءوز سالاسىنا عانا باس اۋىرتىپ, ەڭبەكتەنسە عوي. كاسىبيلىك دەگەن سودان شىعادى. «الەمدىك ازامات» بولۋداعى باستى شارتتاردىڭ ءبىرى دە وسى.
– «قازاق بالالارىندا كومپلەكس كوپ». بۇل پىكىردى سىرت ەلدەرگە شىعىپ جۇرگەن ادامداردان ءجيى ەستيمىن. ونداي كومپلەكستىڭ تۋىنداۋىنا اتا-انانىڭ جاستايىنان قۇلاققا سىڭىرەتىن «اندا بارما», «مىنانى ولاي ىستەمە», «ويتۋگە بولمايدى» سىندى تىيىمدارى سەبەپ سياقتى. مۇنىمەن قانشالىقتى كەلىسەسىڭ؟
– دۇرىس ايتاسىڭ. مەن قىتايداعى ستۋدەنتتەر ۇيىمىن باسقاردىم. وعان بەس مىڭداي ستۋدەنت مۇشە. 50 شاقتى ەلدىڭ وكىلدەرى بار. سوندا ءوزىمىزدى باسقالارمەن كوپ سالىستىراتىنمىن. بايقاعانىم, قازاق جاستارىندا كوشباسشىلىق قاسيەت ازداۋ. «Leadership skills» دەيمىز اعىلشىنشا. نەدەن جاسقاناتىندارىن بىلمەيمىن, ايتەۋىر, ليدەرلىككە ونشا ۇمتىلمايدى. ال ەلدى تانىمال ەتۋ ءۇشىن كوشباسشىلار كەرەك قوي. ءار برەندتىڭ ارتىندا ءبىر-ءبىر كوشباسشى, تۇلعا تۇرادى. اقش نەسىمەن مىقتى دەيسىڭ؟! الەمدىك برەندتەردىڭ 90 پايىزى اقش-تىكى. ولاردا ويتكەنى گەنري فورد, ستيۆ دجوبس, بيلل گەيتس, تسۋكەربەرگ سياقتى كوشباسشىلار بار. ءبىزدىڭ تاعى ءبىر كەمشىلىگىمىز – ءوز-وزىمىزگە ونشا سەنبەيمىز. وزدىگىمىزدەن جاڭا نارسە ويلاپ تابۋعا جۇرەكسىنەمىز. مەملەكەتكە ابدەن يەك ارتىپ كەتكەنبىز. قيت ەتسە بولدى, مەملەكەتتەن كۇتەمىز. مەملەكەت ماعان نە بەرەدى دەپ ەمەس, مەن مەملەكەتكە نە بەرەمىن دەپ ءومىر ءسۇرۋ كەرەك قوي. بايىپ كەتكەن كىسىلەردى دە جامانداۋعا اۋەسپىز. مىقتى بولساڭ, سەن دە جەت سونىڭ بيىگىنە. كىم كەدەرگى؟! قازاقتا جاقسى ءسوز بار. «الماس قىلىش قىنابىندا جاتپايدى» دەگەن. وسى جولعى فورۋمدا اقش-تىق ءبىر ستۋدەنتپەن تانىستىم. الگى بالا تەك باستاۋىش سىنىپتى عانا بىتىرگەن. ودان كەيىن قاراجاتى بولماي, وقۋىن ۇيىندە ءوز بەتىمەن جالعاستىرىپتى. كەيىن ول ماسساچۋتەستتەگى تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتكە تۇسەدى. تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ رەيتينگىندە ءبىرىنشى تۇر بۇل ۋنيۆەرسيتەت. سونى ءبىتىرىپ, بۇگىندە سانكت-پەتەربۋرگتەگى كومپانيادا قىزمەت اتقارۋدا. سەگىز ءتىل بىلەدى. ماگيستراتۋرا مەن PhD-ءدى گارۆاردتا وقىماقشى. دارىن دەگەنگە سەنبەيمىن. بولسا, 1-اق پايىزى شىعار. ال قالعان 99 پايىزى – تازا ەڭبەك. مىنە, جەتىستىككە جەتەم دەگەندەر ءۇشىن دايىن مىسال.
– ءبىر ۇستازىمنىڭ «وقۋشى, ستۋدەنتتەر «بىلەمىن» دەگەندى دە, «بىلمەيمىن» دەگەندى دە ۇيالماي-قىسىلماي ايتىپ ۇيرەنگەنى دۇرىس. تەك ەكەۋى دە شىنايى ساتتەردە ايتىلسىن» دەگەنى بار-دى. بۇل جاعى سەندە قالاي؟ ءوزىڭ بىلمەيتىن نارسەلەردى ءجيى مويىندايسىڭ با؟ جاڭا دۇنيەنى وقۋعا, تانىپ-بىلۋگە اسەر ەتەتىن نارسە نە سەن ءۇشىن؟
– وتە ءجيى دەپ ايتار ەدىم. اسىرەسە, كەشەگىدەي ۇلكەن فورۋمدارعا قاتىسقانىمدا, ءوزىمنىڭ ءالسىز جاقتارىمدى كورەمىن. شەتەلدە وقىعان كەي جاستارىمىز ەلگە كەلگەن سوڭ, وسىنداعى كىسىلەردى «تۇزەتۋگە» اسىعىپ تۇرادى. وزدەرىنىڭ بۇرىس ارەكەتتەرىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. جاستىق ماكسيماليزم شىعار, بالكىم. وندايدان قاتتى ساقتانامىن. ادەتتە, ەڭ ەسى دۇرىس ادام – ءوزىنىڭ بىلىمسىزدىگىن مويىنداعان ادام. باسەكەگە قابىلەتتى بولۋ ءۇشىن سىنعا دا توزە ءبىلۋ كەرەك.
1-كۋرستى اياقتاعانىمدا, اعام ەكەۋمىز «Work and Travel» باعدارلاماسى بويىنشا اقش-قا باردىق. بىلەسىڭ عوي ونداعى جۇمىستاردى. قوناق ءۇيدىڭ بولمەسىن دە جينادىق, جالدانىپ ىدىس تا جۋدىق, بۋرگەر دە جاسادىق. سول كۇندەردەن وزىمە ۇلكەن ساباق العانمىن. ءبىلىمىڭ بولماسا, تۇككە دە كەرەك ەمەس ەكەنسىڭ. ءومىر بويى جاڭاعىداي قارا جۇمىس ىستەپ جۇرمەس ءۇشىن قازىردەن باستاپ قيمىلداۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىم.
P.S. نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن, ولجاستى اكادەميك اسقار جۇمادىلداەۆقا ۇقساتتىم. امبيتسياسى الاتاۋ سەكىلدى, تىم بيىك. تىلىنەن شەشەندىگى توگىلىپ تۇر. قايدا بارسا دا, قازاقتىڭ قامىن ويلاپ جۇرەتىن اسقار اعاسىنا ۇقساسا, جامان بولماس-تى. ونداي ۇلدار قاشاندا كەرەك قوي بىزگە…
اڭگىمەلەسكەن: بوتاگوز ماراتقىزى
ولجاس اعامىزدى جەتىساي قالاسىنا بەلسەندى جاستارمەن كەزدەسۋىنەن تانىپ ءبىلدىم … قىزىعى سول اعامىز دوس بالاسىنىڭ تويىنا كەلگەن ەكەن , ۋاقىتىن تەككە وتكىزبەي جاستارمەن كەزدەسۋ وتكىزۋ نيەتىمەن قالالىق نۇر وتان عيماراتىنىڭ ءماجىلىس زالىندا ءبىر توپ جاستار مەن قالانىڭ بەتكە ۇستار ازاماتتارىمەن كەزدەسۋ وتكىزىپ , ومىرلىك پايدالى كەڭەستەرىمەن ءبولىستى , جاستارعا دۇرىس جول كورسەتتى , اعالىق اقىل كەڭەسىن ايتتى … ءبارىن ايتتا ءبىرىن ايت اعامىز جارادى ! ۇلىق بولساڭ كىشىك بول دەمەكشى , كىشىپەيىل بولۋ ادامزاتقا بەرىلگەن ەڭ ۇلى قاسيەت ! مەملەكەتىمىزدىڭ دامىپ جاھاندىق ماسەلەلەردى شەشۋ جولىندا سىزگە دەنساۋلىق جانە قاجىماس قايرات مول باقىت تىلەيمىن ! جارايسىز تەك قانا العا باسا بەرىڭىز !