تاريحي پروتسەستە ادامزات باستان كەشىرگەن عىلىمي, ساياسي جانە الەۋمەتتىك-مادەني دامۋ ءورىسى الەۋمەتتىك جانە ەكونوميكالىق قۇرىلىمعا دا, جەكە ادامداردىڭ ءومىردى ءتۇسىنۋ مەن ءوزارا قارىم-قاتىناسىنا دا اسەر ەتەدى. وسى جاعدايلار اسەرىنەن بولعان وزگەرىستەر ادەبيەتكە دە ىقپال ەتەدى, قالىپتاسقان ادەبي داستۇرلەردە فورما مەن مازمۇن بويىنشا كورىنىس تابادى.
جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى روماندارىنداعى ادامدىق جانە جۇيەلىك سىن
مودەرنيزممەن بىرگە كورىنە باستاعان يندۋستريالاندىرۋ, ۋربانيزاتسيا جانە ءينديۆيدۋاليزمنىڭ كۇشەيۋى سياقتى دامۋلار جەكە ادامدار ومىرىندە جالعىزدىق, يەلىكتەن شىعارۋ, الاڭداۋشىلىق, قارىم-قاتىناستىڭ بولماۋى سياقتى پروبلەمالاردى تۋدىرادى. XX عاسىردىڭ باسىندا پايدا بولعان جانە وسى ماسەلەلەرگە قاتىستى تاقىرىپتارمەن اينالىساتىن مودەرنيستىك ادەبيەت – اعارتۋ مودەرنيزمى مەن يندۋستريالدى قوعامنىڭ سىنى, ونىڭ شىعۋ تەگى قايتا ورلەۋ داۋىرىنەن باستاۋ الادى. تسيفرلاندىرۋ بارلىق قوعامدارعا جاھاندىق شىندىق رەتىندە اسەر ەتسە, نارىقتىق ەكونوميكاعا كوشۋ, اسىرەسە كەڭەس وداعى سياقتى سوتسياليستىك جۇيە باسقارعان ساياسي قۇرىلىمداردان بولىنگەن مەملەكەتتەردە اۋىر پروتسەسس رەتىندە كورىنەدى.
تانىمال قازاق جازۋشىسى جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى ءوزىنىڭ «اششى دا ءتاتتى ءومىر» اتالاتىن كىتابىنداعى تۋىندىلاردا وسى تاقىرىپ اينالاسىندا تەرەڭ تولعاپ جازادى. قازاقستاننىڭ جاھاندىق جانە ايماقتىق وقيعالارمەن ءوزارا ارەكەتتەسۋىنەن تۋىندايتىن تاقىرىپتاردى كورسەتەتىن بۇل شىعارمالار ادەبيەت پەن قازىرگى زاماننىڭ بايلانىسىن كورسەتۋ تۇرعىسىنان ەرەكشە. بۇل قازاق ادەبيەتىنىڭ ادامزات دامۋىنان جانە جاھاندىق ديناميكامەن ۇشتاسىپ, الەمدىك ادەبيەتتى قالىپتاستىرۋدان تۋىندايتىن ترانسفورماتسيالاردان تىس ەمەستىگىن كورسەتەدى.
جولتاي جۇمات-الماشۇلىنىڭ تۇرىك تىلىنە اۋدارىلعان «اششى دا ءتاتتى ءومىر» دەگەن كىتابىندا «قازىرگى قىسقا روماندار» ءسۋبتيترى بار. ءوزجان پەرسكا تارجىمالاعان جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشىلىگى مەن ەۋرازيا جازۋشىلار وداعىمەن بىرلەسىپ شىعارىلعان كىتاپتا پوۆەست نەمەسە «قىسقا روماندار» دەپ ساناۋعا بولاتىن ەكى ءماتىن بار. كىتاپتاعى شىعارمانىڭ ءبىرىنشىسى «وليگارح جانە وليمپ», ەكىنشىسى «ينتەرادام» دەپ اتالادى. ەكى شىعارمانىڭ ۇقساس جاعى – اۆتور ادامزات پەن ول باستان كەشىپ وتىرعان جۇيە اراسىنداعى بايلانىس شىنايىلىعىنا كۇمان كەلتىرۋگە ۇمتىلادى, حح جانە XXI عاسىرداعى قوعامدىق-ساياسي بيلىككە, ءتىپتى جاھاندىق جۇيەگە استارلى سىن كوزىمەن قاراعان. سونىمەن قاتار ادام ءۇشىن جەكەلەگەن قاقتىعىستارمەن كۇرەسۋ جانە ءوز ءومىرىنىڭ ءمانىن تۇسىنۋگە تىرىسۋ, سونداي-اق باسقا ادامدارمەن بەلگىلى ءبىر ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جۇيە شەڭبەرىندە قارىم-قاتىناس ورناتۋ مەن ولاردى جالپىادامزاتتىق قاساڭ پرينتسيپتەردەن ساقتاندىرۋ ماڭىزدى ەكەندىگىن ەسكە سالادى. قازىرگى الەمدە قارقىندى دامۋ ورىن الىپ, بيوپوليارلىق جالپىادامزاتتىق تارتىپتە كاپيتاليستىك جانە سوتسياليستىك جۇيە اراسىندا ۇلكەن بيلىك ءۇشىن كۇرەس ءجۇرىپ جاتقانى راس. اقشانىڭ جەكەلەي ماسشتابتا اكەلەتىن كۇشى مەن حاريزماسى پەندەلەردىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسىن وزگەرتسە, جاھاندىق اۋقىمدا ۇلى دەرجاۆالاردىڭ مۇددەلەرى سوعىسىنا نەگىزدەلگەن حالىقارالىق جۇيە ادامدار مەن ادامي قۇندىلىقتاردى بۇزادى. XXI عاسىردىڭ ەرەكشە جاعدايلارى مەن كاپيتاليستىك جۇيە تۋدىرعان قيىندىقتار مەن قالىپتاستىرعان نارىقتىق ەكونوميكا ادەبيەتتە الەۋمەتتىك ماسەلە رەتىندە كورىنىس بەرە باستايدى. كەڭەستىك كەزەڭدە, ءوزىن-ءوزى سىناۋعا تىرىسقاندا, جاڭا تارتىپكە بەيىمدەلۋ پروتسەسىنىڭ اۋىرتپالىعىن جەڭۋگە تۋرا كەلەتىن جۇمىر باستىلارعا ءوز مۇددەلەرىنىڭ, ءوز حالقىنىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن ىزگىلىكتىڭ ءبىرى رەتىندە ادامگەرشىلىكتى تاڭداۋعا سىناق بەرىلدى مە؟ ولاردىڭ جەكە جانە ۇلتتىق دەڭگەيدە ءومىر ءسۇرۋ باعىتىنداعى كۇرەسى ادىلدىك پەن تەڭدىككە ۇمتىلۋ بولا الدى ما؟ جەكە ادام اينالاسىنان ۇلكەن قوعامعا دەيىن سوزىلاتىن بۇل پروتسەسس جولتاي جۇمات-ءالماشۇلىنىڭ شاعىن روماندارىندا ادام بولمىسىن ايشىقتاۋ مەن جۇيەنى سىناۋعا اينالادى.
بۇل زەرتتەۋدە «اششى دا ءتاتتى ءومىر» كىتابىنداعى ەكى قىسقا رومانعا وسى تۇرعىدان باعا بەرىلەدى.
ناتيجەسىندە قازاق قالامگەرى جولتاي جۇمات-ءالماشۇلى «وليگارح جانە وليمپ» پەن «ينتەرادام» روماندارىندا جەكەلىك قۇندىلىقتاردى جوعالتپاي, الەۋمەتتىك جانە جاھاندىق جۇيەدە ءومىر ءسۇرۋ ءۇشىن جەكە ادامنىڭ كۇرەسىنە نازار اۋدارا وتىرىپ, قازىرگى وزەكتى ماسەلەلەردى جارىقتاندىراتىن ديداكتيكالىق ماتىندەر تۇزە الدى.
ورحان سۇيلەمەز, پروفەسسور, دوكتور
ومەر فارۋك اتەش, دوكتور
