قازاق حالقى ءۇشىن التاي تاۋىنىڭ قادىرى دە, قاسيەتى دە ەرەكشە. التاي دەگەندە كوزىڭىزگە وتۇكەن, بۇقتىرما, قاتونقاراعاي, مۇزتاۋ, توپقايىڭ, شىڭعىستاي, جاڭا-ۇلگى, ساۋىر, تارباعاتاي جوتالارى, كۇرشىم ەلەستەيدى ەمەس پە؟! وسى ەلدى مەكەن اتاۋلارىن ءبىز التاي جارشىلارىنىڭ جازعاندارىنان وقىپ ەدىك. تاعى دا التاي دەگەندە ەسىڭىزگە قاليحان ىسقاق, ورالحان بوكەي, ديداحمەت ءاشىمحانۇلى سىندى قاراسوز شەبەرلەرى تۇسەدى. وسى جازۋشىلاردىڭ ەسىمدەرى ەسىڭە تۇسكەندە, «بەۋ, شىركىن, التاي قانداي كەرەمەت ەدى!» دەپ تامسانىپ قالاسىڭ. ءيا, التاي – ەجەلگى ادام بالاسى جارالعان قۇت مەكەن, اق بوساعامىز عوي, ءتايىرى!
اسپانتاۋلار ەلى
التاي حاقىندا ايتىلعان وسىناۋ ۇزاقتاۋ اڭگىمەنىڭ توركىنى – قايىردى نازىرباەۆ. بەلگىلى اقىن, باسپاگەر, جازۋشى قايىردى نازىرباەۆ جايىندا. قايىردى اعامىز دا وسى اتاقونىس – التاي انانىڭ پەرزەنتى. ول 1947 جىلدىڭ 2 قازانىندا قاتونقاراعاي اۋدانىنىڭ تاڭبا اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. قاليحان, ورالحان اعالارىنداي بالا كۇنىنەن بيىك تاۋعا قاراپ, ونىڭ اسەمدىگى مەن سۇلۋلىعىن سەزىنىپ وسكەن اعامنىڭ عۇمىر جولى سۇلۋلىقتى بەينەلەۋمەن, اسەمدىكتى بەزەندىرۋىمەن جالعاسىپ كەلەدى. مۇنىسى – قالامگەرلىك, باسپاگەرلىك قىزمەتى. وتكەن عاسىردىڭ سەكسەنىنشى جىلدارىندا ەلىمىزدەگى جۋرناليستەردى دايارلايتىن جالعىز ۇستاحانا – كيەلى قازگۋ-دى (قازۇۋ) تامامداعان سوڭ ول ۇزاق جىلدار بويى اۋداندىق, وبلىستىق, رەسپۋبليكالىق مەرزىمدى باسىلىمداردا قىزمەت ەتىپ, ءباسپاسوز سالاسىنىڭ قارا جۇمىسىنا جەگىلدى.
ورالحاننىڭ «سايتان كوپىرى»
ورالحان بوكەيدىڭ «سايتان كوپىر» دەگەن پوۆەسى بار ەكەنىن بىلەسىز. وسى حيكايات قالاي جازىلعانىن بىلەسىز بە؟ باس كەيىپكەر – اسپاننىڭ ءپروتوتيپى كىم؟ راسىمەن, ويلانارلىق ساۋال! زادىندا, وراعاڭنىڭ بارلىق شىعارماسى دەرلىك ءومىردىڭ وزىنەن, ءوز قوعامىنداعى ادامنىڭ تاعدىرىنان الىنعان. ماسەلەن, وسى «سايتان كوپىردىڭ» جازىلۋىنا بىردەن-ءبىر سەبەپكەر بولعان ءبىزدىڭ قايىردى اعامىز ەكەن.
اسپاننىڭ ءپروتوتيپى – قابىلبەك كۇندەباەۆپەن قايىردى اعامىز كورشى تۇرىپتى. 1957 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا اۋىل باسقارۋشىسى قابىلبەكتى شاقىرىپ, جىلقىنى قىستاققا ايداۋعا بۇيرىق بەرەدى. سول جىلى التايعا قار قالىڭ ءتۇسىپ, جىلقىعا بەرەر ءشوپ قورى جينالماي, قامبار اتا تۇقىمىن تەبىنگە جىبەرۋ مۇمكىن بولماي قالعان. اۋىل باسقارۋشىسى 3-4 جىگىتكە «جىلقىنى ايداڭدار» دەگەنىمەن, «سايتان كوپىر» ارقىلى وتۋگە ەشكىمنىڭ باتىلى بارماپتى. ءسويتىپ, قابىلبەك جالعىز ءوزى جىلقىنى ايداپ اكەتەدى. «نار تاۋەكەل» دەگەن جىلقىشى 1957 جىلدىڭ 15 جەلتوقسانىندا قار كوشكىنىنىڭ استىندا قالادى. الاپات كوشكىن تۇسكەندە, ايداپ بارا جاتقان جىلقىنىڭ بىرەۋى دە امان قالماپتى. سايداعى قار ارالاس قابا وزەنىنە كۇمپ بەرگەن قابىلبەكتى ءۇش ايرىق سۋدىڭ ورتاڭعىسى اعىزىپ اكەتكەن ەكەن. كورەر جارىعى تاۋسىلماعان قابىلبەك امان-ەسەن قالىپتى. وسى وقيعانى بوزبالا قايىردى تاعدىردىڭ تەزىن تارتقان قابىلبەكتىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن بولاتىن. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە, سىرتتاي فاكۋلتەتتىڭ ستۋدەنتى ق.نازىرباەۆ الماتىعا وقۋ قامىمەن كەلگەندە, اتاعى دۇركىرەپ تۇرعان ورالحان اعاسىنا ەستىگەن اڭگىمەسىن ايتىپتى. ال قاعىلەز وراعاڭ: «قايىردى, مەن وسى وقيعانى جازام. «راحمان قاينارىنداعى» سايتان كوپىردى تارباعاتايعا الىپ كەلەم دە, سولاي جازىپ شىعام» دەپ بولاشاق شىعارماسىنىڭ جەلىسىن ايتقان ەكەن. سونىمەن, وراعاڭ شىڭعىستايعا كورشىلەس جاتقان ەڭبەك اۋىلىنا كەلىپ, زاعيپ قابىلبەكپەن كەزدەسىپ, ءمان-جايعا تاعى دا ءبىر قانىعىپ, كلاسسيكالىق تۋىندى جازعان بولاتىن. مىنە, «سايتان كوپىردەي» پسيحولوگيالىق تۋىندىنىڭ تۋىنا سەبەپكەر بولعان قايىردى ورالحان اعاسىنىڭ ىقىلاسىنا بولەنىپ وسكەن-ءدى.
اماناتقا ادال بولعان
قايىردى اعامىزدى بىلايعى جۇرت باسپاگەر رەتىندە تانيدى. باسپاگەردىڭ قىزمەتى, نەگىزگى اتقارار مىندەتى كىتاپ شىعارۋ ەكەنىن بىلەسىز. ءبىزدىڭ اعاي 2004 جىلدارى «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا شىعاتىن 100 تومدىق «الەم ادەبيەتى كىتاپحاناسى» سەرياسىنىڭ باس شىعارۋشىسى بولدى. سول ۋاقىتتا كوپتەگەن كلاسسيكالىق شىعارمالار انا تىلىمىزگە اۋدارىلىپ, «قازاقشا» سويلەي باستادى. ورىستىڭ كلاسسيگى ف.دوستوەۆسكيدىڭ «اعايىندى كارامازوۆتار» رومانى دا الگى 100 كىتاپتىڭ ساپىنا ەنىپتى. بۇل شىعارما ەرتەرەكتە اۋدارىلىپ, الايدا باسپادان شىقپاعانىن بىلەتىن قايىردى اعامىز اۋدارمانىڭ قولجازباسىن تاۋىپ, روماننىڭ قازاقشا نۇسقاسىن وقىرمانعا ۇسىنعان ەدى. كولەمى 48 باسپا تاباقتىق اتالمىش تۋىندىنى اۋدارىپ, بىراق «ەڭبەگىم ەش كەتتى» دەپ دۇنيەدەن وكىنىپ وتكەن مارقۇم نياز سىزدىقوۆتىڭ جارىمەن, ۇرپاقتارىمەن كەزدەسىپ, قولجازبانى الىپ, ونى جىلدامىراق باسپادان شىعارتتى. اۋدارماشىنىڭ جارى فاريدا انامىز اۋرۋحانا توسەگىنە تانىلىپ جاتقان شاعىندا كىتاپتىڭ ءسۇيىنشى داناسىن كورىپ, ونى كەۋدەسىنە قىسىپ, قۋانىشتان كوزىنە جاس الىپ جىلاعان ەكەن.
وتەلگەن پارىز
ءاربىر قالام ۇستاعان شىعارماشىلىق ادامىنىڭ تۋعان جەرىنە, تۋعان ەلىنە دەگەن پارىزى بولادى. اركىم ءارتۇرلى جولمەنەن ونىسىن وتەيدى. ءبىزدىڭ قايىر اعايدىڭ تۋعان ەلىنە كورسەتكەن جاقسىلىعى سول – الماتى مەن استانا سياقتى ۇلكەن قالالارعا كەتپەي, تۋعان ەلدە قالىپ, ءوڭىردىڭ رۋحاني-مادەني دامۋىنا ۇلەس قوسقان جەرگىلىكتى قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىن كوپكە ناسيحاتتاۋى جانە تۋعان ولكەسىنىڭ تاريحىن, شەجىرەسىن جاس ۇرپاققا دارىپتەۋى. «اعاجاي, التايداي جەر قايدا؟!», «التايدىڭ التىن القاسى», «ەل ىشىندەگى ءبىرقاقپايلار» (ج.قىزىرمەن بىرلەسىپ), «تاۋداعى تاڭبا», «قاراتاي ەلىنىڭ اقىندارى», «قازاق پروزاسىنىڭ مۇزتاۋى», «قاراتاي بابا زيراتى», «قاتونقاراعاي», «بايتەندەر شەجىرەسى», «قاراتاي باتىر», «كوركەمسوزدىڭ حاس شەبەرى», «قاتونقاراعاي قالامگەرلەرى» دەگەن سياقتى قانشاما تانىمدىق كىتاپتاردى قۇراستىرىپ, جارىققا شىعاردى. سوڭعى ون شاقتى جىل كولەمىندە جەتەكشىلىك ەتىپ كەلە جاتقان ەلورداداعى «نۇرا استانا» باسپاسىنان مەملەكەتتىك تاپسىرىسپەن قانشاما اۆتورلاردىڭ كىتاپتارى جارىق كوردى دەسەڭىزشى. سايىپ كەلگەندە, وسىناۋ يگى دۇنيەنىڭ ءبارى – قالامگەرلىك جولداعى ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرى, جاقسىلىعى ءتارىزدى.
ەلدوس توقتارباي, ادەبيەتتانۋشى
