نەمەسە شايمەردەن قوسشىعۇلدىڭ ىستانبۇل ساپارىنىڭ سىرى
جۋىردا ءبىزدىڭ ينستيتۋتىمىزدىڭ جاس عالىمى, ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ىزدەنۋشى-دوكتورانتى سامات جۇماتايۇلى تۇركيا رەسپۋبليكاسىنان عىلىمي-تاجىريبەلىك ءىس-ساپاردان كەلدى. ينستيتۋت تاپسىرماسى بويىنشا «شايمەردەن قوسشىعۇل: ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى» اتتى تاقىرىبى بويىنشا تۇركيانىڭ ىستانبۇل قالاسىنا عىلىمي-تاجىريبەلىك ساپارعا بارىپ كەلدى. اتالعان تاريحي تۇلعانىڭ ءومىرى مەن قوعامدىق-ساياسي قىزمەتى ماسەلەسىن زەرتتەۋ ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان كەيىن عانا باستالدى. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بۇل تۇلعا جايىندا تولىققاندى عىلىمي ەڭبەكتەر جوقتىڭ قاسى…
الاش ارداقتىسى تۋرالى بىرەر ءسوز
كورنەكتى الاش قايراتكەرى, ءدىندار شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى 1874 جىلى اقمولا وبلىسى كوكشەتاۋ ۋەزى قوتىركول بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ول اۋىل مولداسىنان ءدىني ساۋاتىن اشىپ, دۋما مۇشەلەرىنىڭ تىزىمىندە اۋقاتتى, باي ادام دەپ كورسەتىلگەن. حالىق اراسىندا ۇلكەن بەدەلگە يە بولعان. 1906-1907 جىلدارى رەسەي مەملەكەتتىك دۋماسىنا قاتارىنان ەكى رەت دەپۋتات بولعان تۇلعا. حح عاسىر باسىندا تاريحي مۇسىلمان ءدىنى (مۇندا تەك ءدىن ماسەلەسى ەمەس, ۇلت جانە ءتىل, ءبىلىم ماسەلەسى قاراستىرىلعان) سەزدەرى مەن كونفەرەنتسيالارىنا دەلەگات رەتىندە قاتىسقان. كوكشەتاۋداعى اتاقتى ناۋان حازىرەتپەن بىرگە مەشىت-مەدرەسە اشىپ, رەسەيدىڭ جەرگىلىكتى حالىققا كورسەتكەن قىسپاعىنا قارسى شىققان. اقىن اباي قۇنانبايۇلىنا ارنايى حات جازىپ, وزەكتى ماسەلەنى بىرلەسە تالقىلاۋدى ۇسىنعان. وسى ءىس-ارەكەتى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلىپ, يتجەككەنگە, سىبىرگە, ساحا ەلىنە جەر اۋدارادى. ناۋان حازىرەت ەكەۋىنىڭ جازىقسىز قۋدالانۋىن ءاليحان بوكەيحان باستاعان قايراتكەرلەر پەتەربوردا كوتەرىپ, كوپ كەشىكپەي جازا وزگەرتىلەدى.
1907 جىلى شايمەردەن قوسشىعۇل الاش كوسەمى ءا. بوكەيحاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن تۇركياعا ارنايى بارىپ, ۇكىمەت, پارلامەنت باسشىلارىمەن كەزدەسەدى, ءباسپاسوز بەتتەرىندە قايمانا حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ, ويىن اشىق تۇردە جەتكىزەدى. مىنە, وسى تۇستا ول ىستانبۇلدىڭ بەدەلدى گازەتتەرىنىڭ بىرىندە قازاق ەلىنىڭ اۋىر جاعدايى تۋرالى ماقالا جاريالاعان. ماقسات – قازاق حالقىنىڭ قاراپايىم قۇقىنىڭ تاپتالعانىنا, رەسەي پاتشاسىنىڭ شوقىندىرۋ جانە قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ اسقىنعانىنا قارسى الەم نازارىن اۋدارۋ بولاتىن.
1907 جىلى شايمەردەن قوسشىعۇل الاش كوسەمى ءا. بوكەيحاننىڭ تىكەلەي تاپسىرماسىمەن تۇركياعا ارنايى بارىپ, ۇكىمەت, پارلامەنت باسشىلارىمەن كەزدەسەدى, ءباسپاسوز بەتتەرىندە قايمانا حالقىنىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتىپ, ويىن اشىق تۇردە جەتكىزەدى. مىنە, وسى تۇستا ول ىستانبۇلدىڭ بەدەلدى گازەتتەرىنىڭ بىرىندە قازاق ەلىنىڭ اۋىر جاعدايى تۋرالى ماقالا جاريالاعان. ماقسات – قازاق حالقىنىڭ قاراپايىم قۇقىنىڭ تاپتالعانىنا, رەسەي پاتشاسىنىڭ شوقىندىرۋ جانە قونىستاندىرۋ ساياساتىنىڭ اسقىنعانىنا قارسى الەم نازارىن اۋدارۋ بولاتىن.
ءبىزدىڭ ويىمىزشا, وسى تاريح «اقتاڭداقتارىن» تۇركياداعى ىنتالى عالىمدار بىرلەسە زەرتتەۋى قاجەت بولعان. وسى اقتاڭداقتى زەرتتەۋشى جاس عالىم سامات جۇماتايۇلىنا قول ۇشىن بەرىپ, قولداۋ تانىتقان تۇركياداعى ەديتەپە ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى, بەلگىلى عالىم, پروفەسسور احمەت تاشاعىل, حالىقارالىق IRCICA – يسلام تاريحى, ونەر جانە مادەنيەتتى زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ءبولىم باسشىسى ت.ع.د., پروفەسسور اشىربەك مۋمينوۆ, تۇركيا رەسپۋبليكاسىنىڭ وسمان ءارحيۆىنىڭ اكىمشىلىگىنە العىسىمىز شەكسىز.
دۋما دەپۋتاتى وسمان يمپەرياسىندا…
اعارتۋشى-ۇستاز شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋماعا ەكى رەت سايلاندى. 1907 جىلدىڭ اقپانىنان ءوز جۇمىسىن باستاعان ءىى دۋماعا اقمولا وبلىسىنان ش. قوسشىعۇل سايلاندى.
حح عاسىردىڭ باسىندا رەسەي يمپەرياسى قازاقتاردى, ورتا ازياداعى بۇكىل حالىقتى شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزدى. سول ساياساتتى جۇرگىزۋ بارىسىندا كوپ قيىنشىلىقتاردىڭ تۋىنداۋى سەبەبىن ءاليحان بوكەيحان باستاعان ۇلتتىڭ الدىندا جۇرگەن تۇلعالار اقىلداسا كەلە, وسمان يمپەرياسىنا حات جازۋدى ۇيعارادى, ونى جەتكىزۋ شايمەردەن قوسشىعۇلعا تاپسىرىلدى.
1907 جىلى قىرىم, ءمارمار تەڭىزى ارقىلى شايمەردەن قوسشىعۇل يمپەريادان شىعا المايتىن بولعان ەكەن, سەبەبى مەملەكەتتىك دۋمانىڭ دەپۋتاتى بولعان سوڭ, 1902 جىلى سوتتالعان سەبەبىمەن شەكارادان شىعۋىنا تىيىم سالىنعان, ول تىلەۋلەس شابانبايۇلى اتتى ەسىممەن كەلىپ, ال ءوزىنىڭ تولقۇجاتىن تابانىنىڭ استىنا تىعىپ, ىستانبۇلداعى «قىرىم ونەگە» قوناق ۇيىنە توقتاعان ەكەن.
سول زاماندا وسمان يمپەرياسىنىڭ سۇلتانى, سوڭعى بيلەۋشىسى جانە 99-شى حاليفا 1876-1909 جىلدارى بيلىك ەتكەن سۇلتان ابد ال-حاميد ەدى. ول قازىرگى, ىستانبۇل قالاسىنداعى مينار سينان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتوراتى ورنالاسقان عيماراتتا وتىرعان بولاتىن. ول – جەكە دارا بيلىك ورناتىپ جانە يمپەريانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن ساقتاۋعا تىرىسقان ادام. ونىڭ ماقساتى – يسلام الەمى حاليفاتىنىڭ بەدەلىن ساقتاۋ بولدى. شايمەردەننىڭ سول حاليفپەن كەزدەسۋگە جولى بولماي, بىراق ۋازىرلەرگە شىعىپ, ەشبىر ارەكەت بولمايدى. ءماجىلىس باسشىسى احمەت ريزا, ءجون تۇركىلەر باسشىسى دوكتور نازارباي, سادر-ي-ازام كامال شامۋن يسلام كەزدەستى. ەڭ سوڭىندا بۇل كوتەرىلگەن ماسەلە «يكدام» جانە «سەرباستي» گازەتىنىڭ بەتتەرىندە جاريالانىپ, وزەكتى ماسەلەلەردىڭ بىرىنە اينالدى. ماقالا «احۆال-ي-كازاكيستان ماملاكات-ي-رۋسيا» («قازاق باۋىرلارىمىزعا رەسەي مەملەكەتىنىڭ قىسىم كورسەتكەنى تۋرالى حابارىن جەتكىزىپ كەلگەن سەنىمدى وكىلى») دەپ اتالادى, ەسىمى «قازاق» دەپ جازىلعان.
قازاق زيالىلارى شايمەردەن قوسشىعۇل ارقىلى جىبەرۋگە تابىستالعان سۇلتانمەن كەزدەسۋ 1909 جىلى ۇيىمداستىرىلدى. بۇل كەزدەسۋدە ماڭىزدى ەكى ماسەلە كوتەرىلدى. ءبىرىنشىسى, جەر ماسەلەسى – قۇنارلى جەرلەردى تارتىپ الىپ, سۋ جوق, اعاش جوق, ءشولدى دالاعا قونىستاندىرۋ بولسا, ەكىنشىسى, ءدىن ماسەلەسى – مەشىت-مەدرەسەلەردى جاۋىپ, قۇرانداردى جىرتىپ, جاپپاي شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزىپ, شىركەۋلەر اشىلىپ, قىرىق مىڭعا جۋىق قازاق بالالارىن شوقىندىرىپ جىبەرگەن ەدى. سول ماسەلەگە بايلانىستى الەم نازارىن قازاق جەرىنە اۋدارۋ بولدى.
قازاق حالقىنىڭ كورنەكتى تۇلعاسىنىڭ تۇركيا ەلىنە بارىپ, وتارشىل رەسەيدىڭ شوقىندىرۋ ساياساتىنا قارسى تۇرىپ, حالقىنىڭ قايعىسىن جەتكىزۋىن اسا ماقتانىشپەن ايتا الامىز. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا وسمان ەلىنىڭ پاتشاسى رەسەي يمپەرياسىنىڭ پاتشاسى II نيكولايعا اشىق نارازىلىق ءبىلدىرىپ, حات جولداعان: «ەگەر مەنىڭ قازاق باۋىرلارىما شوقىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزە بەرسەڭىز, مەن ءسىزدىڭ بۇل جاقتاعى حريستيان باۋىرلارىڭىزدى مۇسىلماندىققا كوشىرەمىن…»
بۇل باعىتتا عالىم سامات جۇماتايۇلى باۋرىمىز ءوزىنىڭ زەرتتەۋلەرىن جالعاستىرادى دەپ ويلايمىز…
قىزىل يمپەريا قۇربانى
1931 جىلى سوتتالىپ, 1932 جىلى بالالارى اباقتىعا بارىپ, جاتقان مايىتتەردىڭ اراسىنان الىپ شىعىپ, ومبى جاقتاعى اعايىن-تۋىستارىنىڭ قولىندا قايتىس بولعان. حالقىنىڭ ادال پەرزەنتى بولعان شايمەردەن قوسشىعۇلى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراپ, ايداۋدا ءجۇرىپ, اشتىقتا قاسىرەتتى كۇندەردى باستان وتكەرىپ, ەلىم دەپ ەڭىرەپ ومىردەن ءوتتى.
الاششىل ازامات 1932 جىلى ومبى وبلىسى ەسىلكول اۋدانىنداعى اقسارى اۋلىنىڭ زيراتىندا جەرلەنگەن. ءبىز ومبى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەندە وسى اۋدانعا تالاي بارىپ جۇردىك. سوندا جەرگىلىكتى اقساقالدار بىزگە: «اقسارى اۋلىنىڭ زيراتىندا ەسىمى بۇكىل الەمگە بەلگىلى شايمەردەن اتالارىڭ جاتىر» دەۋشى ەدى…
2011 جىلدىڭ 22-قازانىندا ۇرپاقتارى جانە زەرتتەۋشى عالىمدار ەردىڭ باسىنا قۇلپىتاس قويىپ, ەرەن تۇلعانىڭ رۋحىنا ارنالعان استا الاشتانۋشى عالىم تۇرسىن جۇرتباي, اقىن داۋلەتكەرەي كاپۇلى جانە باسقا دا ەل ازاماتتارى قاتىسقان ەدى…
شۇكىر, سوڭعى جىلدارى تۇركيا ەلىنىڭ كورىكتى ورىندارىندا قازاقتىڭ كورنەكتى تۇلعالارى اباي, جامبىل سىندى زاڭعار تۇلعالارعا ءبىرشاما ەسكەرتكىشتەر ورناتىلدى. ەندىگى كەزەك تۇركيا مەن قازاقستان اراسىنداعى تاريحي ساباقتاستىقتىڭ بىردەن ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن نار تۇلعا شايمەردەن قوسشىعۇلىنا كەلىپ وتىر دەپ ويلايمىز. بۇعان تاريحي دالەلدەر مەن دايەكتەر جەتكىلىكتى. ەڭ ۇلكەن دەرەك – ءدىن قايراتكەرى, اقىن سادۋاقاس عىلمانيدىڭ ەڭبەگى. ءبىر قۋانىشتى جاعداي, وسى تۇلعانىڭ مۇراسىن ىستانبۇلداعى حالىقارالىق «IRCICA» مەكەمەسى تۇرىك, اعىلشىن تىلدەرىندە كىتاپ ەتىپ جاريالادى.
2022 جىلى قازاقستان مەن تۇركيا اراسىنداعى جاڭا ساپاداعى ديپلوماتيالىق ىنتىماقتاستىققا 30 جىل تولدى. وسىعان بايلانىستى, ىستانبۇل قالاسىندا شايمەردەن قوسشىعۇلدىڭ ساپارىن دالەلدەيتىن, ەكى ەلدىڭ ىنتىماقتاستىعىن ايشىقتايتىن كوشە اتاۋلارى, ەسكەرتكىشتەر بوي كوتەرىپ جاتسا, بۇل قادامدار مەرەيتوي جىلىندا جۇزەگە اسىرىلعان يگى ىستەر دەپ بىلەمىز.
شايمەردەن قوسشىعۇل اتامىزدىڭ ومبى وبلىسىندا جاتقان ورنى قازاق قاستەرلەيتىن قاسيەتتى جەر بولىپ تابىلاتىن كۇن دە الىس ەمەس شىعار…
قازاق مەملەكەتىنىڭ تالاي قالالارىندا مارقۇمنىڭ اتىمەن كوشەلەر دە اتالار دەگەن سەنىمدەمىز.
الداعى ۋاقىتتا دا جىل سايىن وزات جاس عىلىمي كادرلارعا شايمەردەن قوسشىعۇلۇلى اتىنداعى ستيپەنديا تاعايىنداۋ, شايمەردەنتانۋ سالاسىن قالىپتاستىرىپ, دامىتۋ, كورنەكتى تۇلعانىڭ ءومىر تاريحى مەن عىلىمي مۇراسى اياسىندا ماگيسترلەر مەن دوكتورانتتارعا زەرتتەۋ تاقىرىپتارىن بەكىتۋ ماسەلەلەرى باستى نازارعا الىنىپ جاتسا, وندا اتالمىش قايراتكەردىڭ رۋحىنىڭ شاتتانعانى, قازاق تاريحى عىلىمىنىڭ اسقاقتاعانى دەپ تۇسىنەر ەدىك.
زيابەك قابىلدينوۆ, ش.ش. ءۋاليحانوۆ اتىنداعى
تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى
