بىزگە كەرەك بولماسا كىمگە كەرەك؟
ەلىمىزدە شىققان ءونىمدى ءوزىمىز الماساق كولىك شىعارۋدان ءبىراز وزىپ كەتكەن وزبەككە, بولماسا باسقاعا كەرەك پە؟ الدە ءبىزدىڭ كولىكتىڭ ساپاسى تىم ناشار ما؟ ولاي دەيىن دەسەڭ مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ كولىك وندىرۋشىلەرگە رەسمي تالاپتار قويعانى تۋرالى اقپارات تاعى جوق. ەگەر شەنەۋنىكتەر مىنا كولىكتى بىلاي جەتىلدىرسە دەگەن تالاپ قويار بولسا ونىڭ نەسى سوكەت, مەملەكەت وتاندىق اۆتوموبيل ونەركاسىبىنە ۇلكەن قارجى قۇيىپ وتىر, سوندىقتان تالاپ قويۋ ورىندى. ءارى-بەرىدەن سوڭ وسى تالاپتار ارقىلى كولىكتەردى مەملەكەتتىك ورگاندار ءۇشىن عانا ەمەس, قاراپايىم حالىق تۇتىناتىنداي جاقسارتۋعا بولار ەدى.
«قازاۆتوونەركاسىپ» ديرەكتورلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى ولەگ الفەروۆتىڭ ايتۋىنشا, شەنەۋنىكتەر وزىمىزدەن شىعاتىن كولىكتەردى كوزگە ىلمەي, قۇنى 30 ميلليون تەڭگە تۇراتىن قىمبات كولىكتەردى ويلانباي ساتىپ الادى, وسىعان بايلانىستى «قازاۆتوونەركاسىپ» مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا وزگەرىس ەنگىزۋدى سۇراپ, قىزمەتتىك كولىك ءۇشىن جاپپاي وتاندىق ماشينالاردى عانا ساتىپ الۋدى ۇسىنعان بولاتىن. اقىرى «قازاۆتوونەركاسىپتىڭ» ۇسىنىسى جەردە قالمادى. ەندى از وتكەندە بۇرىن وزىمىزدەن شىعاتىن كولىكتى «تاشكە» دەپ مەنسىنبەيتىندەر وتاندىق كولىككە وتىراتىن بولدى. بۇل شەنەۋنىكتەر ءۇشىن مىندەتتى بولماق. جۋىردا عانا ۇكىمەت باسشىسى مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارعا يمپورتتىق اۆتوكولىكتەرگە 2 جىل مەرزىمگە تىيىم سالۋ تۋرالى قاۋلىعا قول قويدى. قاۋلىدا «قر «مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ تۋرالى» زاڭىنىڭ 14-بابىنا سايكەس, ەلدىڭ ىشكى نارىعىن قورعاۋ جانە ۇلتتىق ەكونوميكانى دامىتۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى قاۋلى ەتەدى: 1. مەملەكەتتىك ساتىپ الۋدى جۇزەگە اسىرۋ كەزىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىندا وندىرىلمەيتىن تاۋارلاردى قوسپاعاندا, شەت مەملەكەتتەردەن شىعارىلاتىن تاۋارلاردى ۇلتتىق رەجيمنەن الىپ قويۋ بەلگىلەنسىن. 2. «CT-KZ» نىسانىنداعى تاۋاردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى سەرتيفيكاتى بار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدى تۇلعاسى وندىرگەن تاۋارلار مەملەكەتتىك ساتىپ الۋعا قاتىسۋعا جىبەرىلسىن» دەلىنگەن. بۇل قاۋلى يمپورتتى الماستىرۋعا سەرپىن بەرىپ, ەلىمىزدە يمپورتتىق تاۋارلاردىڭ جاعىمسىز سيپاتتا ءوسۋىن توقتاتۋعا, وتاندىق ءونىمدى قولداۋعا سەپ بولۋ كەرەك.
جول كارتاسى دامۋعا جول اشادى
ەلباسى سايتىنىڭ ءمالىمەتىنە قاراعاندا, ەلىمىزدەگى ماشينا قۇراستىراتىن كاسىپورىندار كوشىن «ازيا اۆتو» اق باستاپ تۇر. ودان كەيىنگى ورىنعا «سارىارقااۆتوپروم» جشس, «سەماز» جشس, «كاماز-ينجينيرينگ» اق, «Hyundai Trans Auto» جشس, «Daewoo Bus Kazakhstan» جشس ورنالاسقان. تەك شەنەۋنىكتەرگە ساتىپ وتاندىق ءوندىرىستى دامىتا المايمىز, وتاندىق ونىمگە قىزىعۋشى كوپ بولۋى ءتيىس. بۇگىنگى تاڭدا كاسىپورىنداردىڭ پروبلەمالارى جەتەرلىك. كاسىپورىنداردىڭ باسەكەگە قابىلەتتىلىك دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى, قاجەتتى جابدىقتاردىڭ توزۋى, ءوز ءىسىنىڭ شەبەرى سانالاتىن ماماندار جەتىسپەۋشىلىگى سياقتى پروبلەمالاردى شەشە وتىرىپ, سالانى دامىتۋ ماقساتىندا يندۋستريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى «قازاقستاننىڭ ماشينا جاساۋشىلار وداعى» زاڭدى تۇلعالار بىرلەستىگىمەن بىرلەسىپ, 2019-2024 جىلدارعا ارنالعان جول كارتاسىن ازىرلەدى. قازاقستان ماشينا جاساۋشىلار وداعىنىڭ توراعاسى مەيرام پىشەمباەۆ قر ۇكىمەتىندەگى ءباسپاسوز كونفەرەنتسياسى بارىسىندا ماشينا جاساۋدى دامىتۋدىڭ جول كارتاسىنا ەنگىزىلگەن شارالاردىڭ 2024 جىلعا قاراي ءوندىرىستىڭ جالپى كولەمىن كەمىندە 2 تريلليون تەڭگەگە جەتكىزۋگە, ءبىر جۇمىسشىعا ەسەپتەگەندە ەڭبەك ونىمدىلىگىن قازىرگى $12 مىڭنان $24 مىڭعا دەيىن ارتتىرۋعا ىنتالاندىراتىنىن ايتتى. مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك, بىزدەگى اۆتوونەركاسىپ سالاسى وتكەن جىلدىڭ سايكەس كەزەڭىمەن سالىستىرعاندا 46 پايىزعا وسكەن. وتكەن جىلى 30 مىڭعا جۋىق اۆتوموبيل شىعارىلىپتى, ال بيىل 60 مىڭعا تارتا كولىكتى ۇسىنۋ جوسپارلانىپ وتىرعان كورىنەدى. قر پارلامەنتى پالاتالارىنىڭ بىرلەسكەن وتىرىسىندا ۇكىمەت باسشىسى اسقار مامين «ەگەر دە بىلتىر جەڭىلدىكپەن اۆتونەسيەلەۋ بويىنشا 3,2 مىڭ كولىكتى قارجىلاندىرساق, بيىل نەسيەلەۋ كولەمىن 15 مىڭ كولىككە دەيىن جەتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. ياعني وتاندىق اۆتوكولىكتى ساتىپ الۋعا بولىنەتىن نەسيە كولەمىن بەس ەسەگە ارتتىرماقپىز» دەدى. بۇدان وتاندىق كولىكتى حالىققا قولجەتىمدى ەتۋدە جاسالىپ جاتقان شارۋانىڭ از ەمەسىن بايقايمىز. مىسالى, جەڭىلدىكپەن اۆتونەسيەلەۋ باعدارلاماسى ىسكە قوسىلىپ, قازاقستان دامۋ بانكى بۇل ماقسات ءۇشىن 34 ميلليارد تەڭگە بولگەن. بيىل جەڭىلدىكپەن بەرىلەتىن اۆتونەسيەلەۋگە 8 ملرد تەڭگە كولەمىندە قارجى ءبولىنىپتى. قر ۇلتتىق بانك باعدارلاماعا بەس جىل بويى قاتارىنان 20 ملرد تەڭگە ءبولۋدى قولعا العان.
ەل قارجىسى ەلدە قالسىن
مەملەكەت قارجىسىن وزگە ەلدەردىڭ قازىناسىن مولايتۋعا ەمەس, ءوز ەكونوميكاسىن كوتەرۋگە جۇمسايتىن ەل – باقىتتى ەل. ويتكەنى ءوز اقشاسى وزىندە, كوڭىلى دە جاي, ءوزى شىعارعان دۇنيەنى بارىنشا ساپالى قىلۋعا تىرىساتىنى تاعى بار, ارتىلسا كورشىگە دە ساتادى, ءسويتىپ وتاندىق ءونىمدى تۇتىنۋ ارقىلى ەكونوميكاسى دا ورلەيدى. وتاندىق ونىمگە ءورىس اشۋدا ءادىس تە جەتەرلىك, مىسالى, وزبەكتەر وزگەنىڭ كولىگىن ءوز ەلىندە جۇرگىزۋگە تىيىم سالدى, تەك ءوز كولىكتەرىن ايداۋدى, وتاندىق كولىكتەردى مەملەكەتتىك مەكەمەلەرگە قىزمەتتىك اۆتوموبيل رەتىندە عانا ەمەس, تۇرعىندارعا جەكە كولىك ەسەبىندە ساتىپ الۋدى قاتاڭ مىندەتتەدى. بۇل, ءبىر قاراعاندا, جەكە ادامنىڭ تاڭداۋىنا قول سۇعۋ, ءتىپتى جابايىلاۋ ءادىس كورىنگەنىمەن, ءتۇپتىڭ تۇبىندە وزبەك ازاماتتارى مەملەكەت مۇددەسى ءۇشىن دەگەن ورتاق ماقساتقا جۇمىلدى. ءتىپتى تاعى ءبىر اۆتوموبيل شىعاراتىن قوسىمشا زاۋىت سالۋ تۋرالى باستاما كوتەرىپ جاتىر. شاماسى بىزدەي ەمەس, ءوز كولىكتەرىنە وزدەرىنىڭ كوڭىلدەرى تولاتىن بولسا كەرەك. تاعى ءبىر مىسال, فيليپپيندە وتاندىق ونىمگە قولداۋ جاسايمىز دەپ شەنەۋنىكتەرگە تيەسىلى, قۇنى 100 مىڭ دوللاردان اساتىن شەتەلدىك قىمبات كولىكتەردىڭ كوزىن جويعان. كوزىن جويعان دەگەن تۋرا ماعىنادا, پرەزيدەنتتەرى كورسە كوز توياتىن ليۋكس كولىكتەردى بۋلدوزەرمەن اياماي مىجىپ تاستاۋعا بۇيرىق بەرىپتى. يتاليا ۇكىمەتى دە شەنەۋنىكتەر مىنگەن «ليۋكس» كولىكتەردى ساتىلىمعا قويىپتى. «ەلدە جاپپاي داعدارىس بولىپ جاتقاندا باعالى تەمىر تۇلپارلار بيلىكتىڭ ىسىراپشىلدىعىن بىلدىرەدى» دەپ ەسەپتەگەن پرەمەر-مينيسترىنىڭ ايتۋىنشا, بۇل شارا تەك مەملەكەتتىك قارىزدى ازايتىپ قانا قويماي, وسى كولىكتەردىڭ كۇتىمىنە كەتەتىن قارجىنى دا ۇنەمدەيدى. مىنە, كوردىڭىز بە, مەملەكەت قارجىسىنا دەگەن ىزگى نيەت, ساۋ كوزقاراس وسىنداي بولماق. بىزگە دە وسىنداي كوزقاراستاعى باسشىلار كەرەك. مەملەكەتشىلدىكتىڭ ەڭ ءبىرىنشى قاعيداسى – ونىڭ اقشاسىن ورنىمەن ماقساتتى جۇمساۋ, ۇنەمدەۋ ەكەنىن ءىرىلى-ۇساقتى شەنەۋنىك تۇگەل بىلسە. پرەزيدەنت قاسىم-جومارت كەمەلۇلى «ەڭ ۇلكەن ءدجيپتى ءمىنىپ, ەڭ ۇلكەن كابينەتتە وتىرماسا ءوزىن قور سەزىنەتىن مەنتاليتەتتەن ارىلۋ كەرەك!» دەگەندى سپيكەر بولىپ تۇرعان كەزىندە ايتقان بولاتىن. جۋىردا الەۋمەتتىك پاراقشاسىنداعى جازباسىندا «ايقىن» گازەتى جاريالاعان جاس كاسىپكەرمەن سۇحباتتى وقىپ, ءوزىنىڭ وتاندىق اياق كيىم ساتىپ العانىن ايتا كەلىپ, ءوز ەلىمىزدە جاسالعان ءونىمدى قولداۋعا شاقىردى.
P.S:الەمدەگى دامىعان كەز كەلگەن مەملەكەتتى الىپ قارايتىن بولساق, ولار ءبىرىنشى كەزەكتە جەرگىلىكتى تاۋار وندىرۋشىلەردىڭ ونىمدەرىنە ەرەكشە ءمان بەرەدى. ەكونوميكانىڭ نەگىزگى كۇرە تامىرى – ونەركاسىپ. ولاي بولسا, مەملەكەتتىك ساتىپ الۋلارعا يمپورتتىق اۆتوكولىكتەرگە 2 جىل مەرزىمگە تىيىم سالۋ تۋرالى قاۋلىنىڭ شىققانى دا وڭىنان كەلگەن شارۋا بولدى, ەندى شەنەۋنىكتەردىڭ ءوزىمىزدىڭ قوستانايدان شىعاتىن «SsangYong Chairman» كولىگىن ايداپ جۇرگەنىن كورەتىن كۇن دە الىس ەمەس شىعار. ايتپاقشى, ءوزىمىز اۋەستىكپەن سايتىنا كىرىپ قارادىق, «قۇيرىق-جالى توگىلگەن, ۇستىنەن سۋ توگىلمەس جورعا» دەگەن تەڭەۋگە ابدەن لايىق كولىك ەكەن, تەك وسى ۋاقىتقا دەيىن «مەملەكەتتىك مەكەمەلەر پايدالاناتىن كولىكتىڭ قۋاتى 3000 تەكشە سانتيمەتردەن اسپاۋى كەرەك» دەگەن ۇكىمەتتىڭ قاۋلىسىنا سايكەس مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە پايدالانۋعا تىيىم سالىنىپ كەلدى. تۇرپاتى «مەرسەدەسىڭنەن» ءبىر دە كەم تۇسپەيتىن كولىكتى شەنەۋنىكتەر ءمىنىپ جۇرسە, وتاندىق ونىمگە قولداۋدىڭ ۇلگىسى بولار ەدى.
