تاۋەلسىزدىك تاعىلىمىنىڭ مەملەكەت بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدىلىعىن ايتا كەلە ەلباسى «قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك جاڭعىرتىلۋىندا» ءار قازاقستاندىققا قامقورلىق كورسەتۋ باستى نازاردا ەكەنىن, ەل بەتىنە تەرەڭ جارا سالعان, جىلدار بويى حالىققا ناۋبەت اكەلگەن كەزدەردى تولىققاندى زەردەلەۋ قاجەتتىلىگىن مالىمدەدى.
سول قاسىرەتتەردىڭ ءبىرى وسىدان 63 جىل بۇرىن بەيبىت كۇنى — 29 تامىزدا قازاق جەرىندە العاش رەت اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋى. شۇكىر, قازاقستاننىڭ العاشقى قادامدارى – پوليگوندى جابۋ جانە يادرولىق قارۋدان باس تارتۋ – جاھاندىق ساياساتقا, كوپشىلىك ءۇشىن بۇگىندە قول جەتكىزگىسىز, مىنەز-قۇلىقتىڭ جاڭا “مورالدىق ستاندارتىن” ۇسىندى. سونداي ءبىر قاسىرەت اكەلگەن اتوم بومبا جارىلىسىنا كۋا بولا ءجۇرىپ, اسكەري مىندەتىن وتەگەن سولداتتىڭ, ايتقان اڭگىمەسىن كەلتىرەيىك:
«بىزدەر اسكەري بورىشىمىزدى اتقارۋعا شاقىرىلعاندا ءوزىمىزدى باتىرداي سەزىنەتىن ەدىك. مەن قازاق تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ينجەنەر-مەحانيك ديپلومىمەن اسكەرگە شاقىرىلىپ, ەكى جىل «كونەچنىي» كەنتىندە سولدات, سەرجانت بولىپ كىشى لەيتەنانت اتاعىن العانشا قىزمەتىمدى وتەدىم. عيماراتتار مەن الىپ قۇرىلىستاردىڭ جەرمەن-جەكسەن بولعانىن, تانكتىڭ تەمىر ۇيىندىگە اينالعانىن, تاعىسىن-تاعىلاردى جۇرتتار كينودان كورسە, ءبىز بۇل وقيعالاردىڭ كىشكەنتاي دا بولسا كۋاگەرىمىز», دەپ قاريا ءسوزىن باستادى.
1963 جىلعى جەلتوقساندا ونشاقتىمىزدى مايور شيشكين پوەزدان ءتۇسىرىپ اسكەري بولىمگە تاپسىردى. ەلگە حات جازعاندا مەكەن-جايىمىز «موسكۆا, 400 اسكەري ءبولىمى» دەگەننەن, ەكىنشى, ءماتىنى كورسەتىلىپ ءتىلحات العاننان, جۇرگەن جەرىمىزدىڭ وتە قۇپيا ەكەنىن بىلدىك. كوبىمىز جوعارى ءبىلىمدى بولعاندىقتان بولار, 18 كۇندە انت قابىلدادىق. كەيىنىرەك بىلگەنىم – اسكەري قىزمەت اتقارعان جەرىم «كونەچنىي» (قازىرگى كۋرچاتوۆ قالاسى, شىعىس قازاقستان وبلىسى) بۇل تۋرالى قۇجاتىم, ماقتاۋ قاعاز بەن سۋرەتتەرىم ساقتالعان.
«كونەچنىيدان» 30 شاقىرىمداي قاشىقتىقتاعى جەردى جەرگىلىكتىلەر پوليگون دەپ بىلسە, اسكەريلەر تىلىندە ول «نۇكتە». «نۇكتەدە» باۋ-باقشا دا, دانەڭە دە جوق. مال ۇستالمايدى. قاجەتتى نارسەنىڭ ءبارىن سىرتتان مولىنان اكەلەدى. اسكەري وتباسىلار تۇراتىن بولعان سوڭ, كوبىنە بالالار جاپادان-جالعىز ۇيلەرىندە قالا بەرەدى. اسكەريلەر ءۇي بەتىن كورمەيدى, كۇنى-ءتۇنى الاڭدا بولادى. پوليگون ءۇش وبلىستىڭ: قاراعاندى, شىعىس قازاقستان جانە پاۆلوداردىڭ شەكتەسكەن جەرىندە دالانىڭ سوزىلىپ جاتقان جازىقتىعى ادەيى جارىلىسقا دايىنداعانداي ءۇش جيەگى قىر بولىپ, ءتورتىنشى بەتى ويپاڭعا ۇلاساتىن الاڭ. بۇل ءوڭىردىڭ ادامدارى جارىلىسقا الدىن الا, كەيدە ەسكەرتۋلەرمەن دايىندالادى ەكەن. سىناق ۋاقىتىندا ءۇيدىڭ ەسىك-تەرەزەسىن اشىپ تاستاپ جازىق الاڭقايدا بولۋدى تالاپ ەتكەن, بۇيرىق سولاي.
سەرجانت قۇرامىن دايارلايتىن توعىز ايلىق مەكتەپتى بىتىرگەن مەنى قاتارداعى ون سولداتقا كوماندير ەتىپ, جارىلىس بولاتىن ايماققا جۇك ماشيناسىمەن اپاردى. ونداعى ءبىزدىڭ جۇمىسىمىز وفيتسەرلەرگە قىزمەت كورسەتۋ. بارساق, قازاقى ءۇي ۇلگىسىندەگى دوڭگەلەنگەن پالاتانىڭ بەس-التىسى قاتار ءتىزىلىپ تۇر. ەدەنى تاقتايدان, ادەمى سىرلانعان, ۇستىنە توسەلگەن جاپ- جاڭا كىلەمشەلەر. ءاربىر ءۇيدىڭ سىرتى بىرنەشە قاباتتان تۇراتىن قالىڭ پوليەتيلەننەن جاسالعان كوگىلدىر ءتۇستى ماتەريالدارمەن قاپتالعان. تۇرلەرى كوزدىڭ جاۋىن الارداي اسەم بەزەندىرىلگەنى كوز الدىمدا تۇر. سولداتتار دا ونىڭ ەكى-ۇشەۋىن قۇراستىرىپ, تۇرعىزدى.
بىزگە كيگىزگەندەي قىسقا اق ءتۇستى توندارى بار ەلۋ شاقتى وفيتسەرلەردىڭ كوبىنىڭ پوگوندارى تاعىلماعان. گەنەرالداردىڭ كوپتىگىن سوندا كوردىك, ستالين سىيلىعىنىڭ يەگەرى, گەنەرال, بيولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ۆاسيلەنكونى (قاراۋىنداعى سەكتوردا قويان, تىشقان, ت.ب. قان قۇرامىنىڭ وزگەرۋ سىزبالارىن تۇرعىزۋمەن 2-3 ايداي شۇعىلدانعام, ونى 70-جىلى اسپيرانتۋرادا جۇرگەندە «اەروپورت» مەتروسىندا كەزدەستىردىم) بىلەتىن ەدىم. كومانديرىمىز كۋشنارەۆ ەرتەڭ اتوم سىناعى بولاتىنىن, سوعان بايلانىستى سولداتتاردىڭ قىزمەتىن قىسقاشا ءتۇسىندىرىپ, ولاردىڭ جۇمىسىن قاداعالاۋدى ماعان جۇكتەدى.
وفيتسەرلەر جانە باسقا كوپشىلىكپەن بىرگە باقىلاۋ جۇرگىزەتىن دوڭەستە مەن دە ءجۇردىم. داۋىستى كۇشەيتكىش اسپاپتارمەن ورتالىق پۋلتتەن ءۇش ساعاتتىق دايىندىق حابارلاندى. جەردىڭ ەڭ دوڭەس جەرىندە تۇرىپ جارىلىستى جوعارىدان وڭتايلى كورىپ-باقىلاۋ ءۇشىن ءتۇرلى اسپاپتار ورناتىلعان. جارىلىسقا كەلگەن كوميسسيا مۇشەلەرى بولۋ كەرەك, ءۇش جاعى قورشالعان بۇندىرشىكتە ونشاقتى ادام تىكەدەن-تىك تۇر. بەتتەرى اسپاپتار باعىتتالعان جاققا قاراۋلى. جارىلىسقا جارتى ساعاتتاي ۋاقىت قالعاندا, داۋىستى كۇشەيتكىش اسپاپتارمەن ورتالىق پۋلتتەن بەس مينۋت سايىن دايىندىق حابارى جاسالدى. سوڭىندا حاباردى 10-نان باستاپ ساناپ 9, 8, 7,…,1 جانە 0 دەگەندە جارىلىس جاساۋعا رۇقسات بەلگىسى بەرىلدى.
وسى ۋاقىتتا نوكەرىندە ەكى يسترەبيتەلى بار ءنان ۇشاق اۋەگە بومبانى تاستاۋ ءۇشىن كوتەرىلدى. زىمىرانشىلار ءار ءساتتى قالت جىبەرمەي, قارا شىنى ارقىلى جارىلىس جاقتى كوزبەن قاداعالاۋدا. دالدەۋ پۋلتىندە نىساناعا قاراي «جارىق نۇكتە» باعىتتالعانى كورىنىپ, بارلىق قۇرىلعىلار وشىرىلگەن سوڭ, اينالا كوز قارىقتىرار جارىققا تولدى. ىلە-شالا وت بۇرىككەن ءداۋ بۇلت پايدا بولدى. اۋەلى بۇلتقا قاراي جەردەن سوزىلعان الاپات قۇيىن ەرتەگىدەگى ايداھارداي اۋزىن اشىپ, جال-قۇيرىعى مىڭ بۇكتەلە بۇرالىپ قاھار توكتى. سوڭىن الا جارىلىس تولقىنى كەلىپ جەتتى. ىزالى داۋىل كەۋدەدەن يتەرىپ, سىناققا تۇرعىزىلعان ءتۇرلى قۇرىلىستاردى قيراتىپ, اينەكتەرىنىڭ كۇل تالقانىن شىعارىپ, ۇساق مالدىڭ ءۇيىتىلىپ جاتقاندارىن كەيىن كوزىمىز كوردى. سودان كەيىن قۇلاقتى جارارداي دامىلسىز كۇركىرەگەن ۇنگە ۇلاستى. وسى كەزدە دەنەنى ۇرەي بيلەپ جەر مەن بىرگە تولقىندا جۇرگەندەي سەزىندىك. جارىلىس «ساڭىراۋقۇلاعى» اۋەدە ۇزاق تۇرماي, كوك تىرەگەن باعان تومەن ءتۇسىپ, توبەسىندەگى بۇلتى اشىق تۇسكە ەنىپ, تابيعي بۇلتتاردىڭ اراسىندا بايقالمايدى. جارىلىستان كەيىنگى جەردەگى قۇبىلىستى سوزبەن ايتىپ جەتكىزۋ قيىن. جەر ءۇستى جارىلىسى كوككە كوتەرىلگەن قاپ-قارا قابىرعاعا ۇقسايدى, اۋە جارىلىسى الىستاعى بۇلت بولىپ كورىنەتىنىن ءبىز سەرجانتتار قۇرامىن دايارلايتىن مەكتەپتەگى ساباقتاردان بىلەتىنبىز. بومبا جارىلعان كەزدە بۇكىل جەر- جاھاننىڭ زۇلىمدىعى مەن جاماندىق كۇشتەرى الاسۇرىپ, ەركىندىككە شىعۋعا ۇمتىلعانداي قابىلدانادى دەپ ايتاتىن.
ەرتىس بويىنداعى تاريح كۇنتىزبەسىنەن مىنانى تابۋعا بولادى: «1949 جىلعى 29 تامىزدا تاڭعى ساعات 6.30-دا جەرگىلىكتى حالىققا ەسكەرتىلمەستەن, جەر ۇستىندە بيىكتىگى 30 مەترلىك مۇنارادا قۋاتتىلىعى 20 كيلوتوننا بولاتىن اتوم بومبا «ردس (روسسيا دەلاەت ساما)-1» قازاقستاندىق پوليگون وڭىرىندە (شىعىس قازاقستان, پاۆلودار, قاراعاندى وبلىستارىنىڭ شەكاراسىندا, سەمەي قالاسىنان 130 شاقىرىم قاشىقتىقتا, ەرتىس وزەنىنىڭ سول جاعالاۋىندا) يادرولىق قارۋدىڭ (اتوم جارىلىسى) ەڭ العاشقى سىناعى وتكىزىلگەنىن بىلەمىز. وعان بەلگىلى عالىم كۋرچاتوۆ, كەڭەس وداعى- نىڭ ىشكى ىستەر ءمينيسترى بەريا قاتىسىپتى».
دەرەككە زەر سالساق, 1947 جىلعى 21 تامىزدا كەڭەس وداعى ۇكىمەتىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلعان №2 مەملەكەتتىك ورتالىق سىناق پوليگونىندا 1949- 1989 جىلدارى 460-تان اسا يادرولىق سىناق, ونىڭ ىشىندە: 30 جەر ءۇستى, 88 اۋە, 348 جەر استى يادرولىق جارىلىستارى, 13-ءى راديواكتيۆتى گازدىڭ اتموسفەراعا تارالۋىنان كەلگەن ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق زارداپتارىنا 1,5 ميلليون تۇرعىن ۇشىرادى. پوليگون راديۋسى 16 شاقىرىم بولاتىن 18 مىڭ شارشى مەتر جەر اۋقىمىن ۇستاپ تۇرعان.
1951 جىلعى 18 قازاندا ۋران بومباسى, 1953 جىلعى 12 تامىزدا قۋاتى 480 كيلوتوننالىق قارۋ «ردس-6» تەرمويادرولىق سۋتەگى بومباسى, 33 مەترلىك مۇنارادان جارىلعاندا سابان ۇيلەر, مەكتەپتەر قيراعان ەكەن. 1955 جىلعى 22 قاراشادا «ردس-97» تەرمويادورلىق قارۋى 1800 مەترلىك بيىكتىكتەن بۇكىل الەم بويىنشا تۇڭعىش سۋتەگى بومباسى ۇشاقتان تاستالىپتى. وسى جىلدارى پوليگون اۋەسىندە 6, جەر استىندا 340 سىناق بولىپتى. تەك 1961-62-جىلداردىڭ وزىندە عانا اۋەدە جانە جەر ۇستىندە 50 يادرولىق بومبا سىنالىپ, 72 تەرمويادرولىق سىناق وتكىزىلگەن. بۇل جارىلىستاردىڭ قۋاتى جاپونياداعى (1945 جىلعى تامىزدىڭ 6-سىندا – حيروسيمادا, 9-ىندا – ناگاساكيدا) اتوم جارىلىسىنان 2,5 مىڭ ەسە ارتىپ تۇسەدى دەگەن دەرەكتەر دە بار. جەر ۇستىندەگى سوڭعى قارۋ1962 جىلعى 24 جەلتوقساندا سىنالعان.
1963 جىلعى 10 قازاندا يادرولىق سىناقتاردى اۋادا, سۋ استىندا, عارىشتا جاساۋعا تىيىم سالىنسىن دەپ حالىقارالىق كەلىسىمگە كسرو, اقش, ۇلىبريتانيا قول قويدى. سونان, 1963 جىلدان 1989 جىلعا دەيىن جەر استىندا بارلىعى – 343 يادرولىق جارىلىس جاسالىپتى. بۇل تەك سان عانا ەمەس, ونىڭ ار جاعىندا سەمەي وڭىرىندەگى شىعىس قازاقستان, قاراعاندى, پاۆلودار وبلىس تۇرعىندارىنىڭ جىلدار بويى شەككەن قاسىرەت-قايعىسى, الاپات سىناقتاردىڭ زاردابى, ازماتتاردىڭ تاعدىرى تۇر. پوليگون ورنالاسقان ابىرالى اۋدانى تاراتىلىپ, جۇرت اتا مەكەنىن تاستاپ, كۇشپەن كوشىرىلگەن. سول زاماندا «سەمەيدەن, شىڭعىستاۋ, اباي ەلىنەنبىز – دەپ ايتپاڭدار» دەگەن ءسوزدى دە ەستىدىك.
«سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنداعى سىناقتاردىڭ سالدارىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» قر 18.12. 1992 جىلعى زاڭ نورمالارىندا يادرولىق سىناقتاردىڭ اسەرىنە ۇشىراعان ايماقتار: سەمەي وبلىسىنىڭ اۋماقتارى, گلۋبوكوە, شەمونايحا, ۇلان, زايسان, زىريان, تارباعاتاي اۋداندارى, وسكەمەن, ريددەر قالالارى, شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ بۇرىنعى تاۆريا, سامار, سەرەبريانسك اۋداندارىنىڭ شەكارا شەگىندەگى ەلدى مەكەندەر, پاۆلودار- دىڭ باياناۋىل, ماي, لەبياجى اۋداندارى, قاراعاندىنىڭ قارقارالى اۋدانى, بۇرىنعى ەگىندىبۇلاق اۋدان ەلدى مەكەندەرى قوسا جاتقىزىلدى. سەمەي وبلىسى اباي اۋدانىنداعى سارجال اۋىلدىق كەڭەسىنىڭ, بەسقاراعاي اۋدانىنداعى دولون جانە بودەنەلى اۋىلدىق كەڭەستەرىنىڭ, بۇرىنعى جاڭاسەمەي اۋدانىنداعى سارىاپان جانە يسا ەلدى مەكەندەرىنىڭ شەكارا شەگىندەگى ەلدى مەكەندەر توتەنشە رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماققا ەنگىزىلىپ بەلگىلەندى. ەڭ جوعارى رادياتسيالىق قاۋىپتى ايماققا سەمەي وبلىسىنىڭ اباي, بەسقاراعاي اۋداندارىنىڭ ەلدى مەكەندەرى, بۇرىنعى ابرالى, جاڭاسەمەي اۋداندارىنىڭ, پاۆلودار وبلىسىنىڭ ماي اۋدانىنداعى اقجار جانە مالدار اۋىلدىق كەڭەستەرىنىڭ شەكارا شەگىندەگى ەلدى مەكەندەر جاتقىزىلدى.
2006 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە سەمەي قالاسىندا ورتالىق ازيادا يادرولىق قارۋسىز ايماق قۇرۋ تۋرالى شارتقا قول قويىلدى. اتالعان ماسەلەنىڭ وڭىردە جانە دۇنيەجۇزىندە تۇراقتىلىقتى نىعايتۋدىڭ ەلەۋلى فاكتورى رەتىندە قاراستىرىلعانى بەلگىلى.
پەرنەقۇل وشاقباەۆ, قازاق تەحنولوگيا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دوتسەنتى, تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى
