«سەمەي يادرولىق پوليگونى» قوعامدىق قورى مەن «قازاق تەحنولوگيا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتى» بىرلەسىپ, «سەمەي پوليگونى – قازاقستاننىڭ يادرولىق تراگەدياسى» تاقىرىبىندا رەسپۋبليكالىق كونفەرەنتسيا وتكىزدى. كونفەرەنتسيا قازاقستان اۋماعىندا بولعان سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنىڭ (بۇدان ءارى – سياسپ) جابىلۋىنىڭ جانە سەمەي سىناق پوليگونىنداعى 1989 جىلى 19 قازاندا سوڭعى جۇرگىزىلگەن يادرولىق جارىلىستىڭ 30-جىلدىعىنا ارنالدى.
كونفەرەنتسيانى «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى بولاتبەك ابدىكارىم اشتى. ءىس-شارا قوعامدىق قوردىڭ ءانۇرانىن تىڭداۋدان جانە يادرولىق سىناق پوليگوندارىنىڭ قۇرباندارىن ءبىر مينۋت ۇنسىزدىكپەن ەسكە الۋدى باستادى.
ەستىگەن ادامعا تەك قورقىنىش سەزىمىن ۇيالاتىپ, ۇرەي تۋدىراتىن اتىشۋلى يادرولىق پوليگوندى اشۋ ءۇشىن ەلىمىزدىڭ ەڭ شۇرايلى جەرلەرىنىڭ ءبىرى سانالاتىن جانە اتى الەمگە ايگىلى قازاقتىڭ عۇلاما ءبىرتۋار دانىشپاندارى – اباي, شاكارىم, مۇحتار بابالارىمىزدى ومىرگە اكەلگەن قاسيەتتى سەمەي ءوڭىرىنىڭ ابىرالى, سارجال, شىڭعىستاۋ, دەگەلەڭ تاۋلارىنىڭ باۋرايى جانە ونىمەن ىرگەلەس پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ ءبىراز جەرىن قامتىعانى بەلگىلى. ايتا كەتكەن ءجون, باستاپقىسىندا ادامدارعا, جانۋارلار مەن تابيعاتقا تىكەلەي زاردابىن تيگىزگەن سىناقتار اشىق اسپاندا, جەر بەتىندە جاسالدى. سەمەي پوليگونى ماڭىنداعى رادياتسيالىق اسەر ايماعىندا تۇراتىن 500 مىڭنان استام ادام وسى سىناقتان ازاپ شەكتى.
مىنە, وسى كونفەرەنتسيانىڭ بارىسىندا سەمەي يادرولىق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى وڭالتۋ ماسەلەلەرى تالقىلاندى. سونىمەن قاتار زارداپ شەگۋشىلەردىڭ الەۋمەتتىك بەلسەندىلىگىن جانە قوعامعا ارالاسۋىن ارتتىرۋ ماقسات بولدى.
شارادا سونىمەن قاتار «قازاق تەحنولوگيا جانە بيزنەس ۋنيۆەرسيتەتى» رەكتور جۇماتاي ۋرازباەۆ, جازۋشى-جۋرناليست مەدەۋ سارسەكە, پروفەسسور, قر قۇرمەتتى ەكولوگى, «نەۆادا-سەمەي» انتيادرولىق قوزعالىسىنىڭ قاراعاندى فيليالىنىڭ توراعاسى مارعۇلان حاميەۆ, اكادەميك, مەديتسينا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ەربولات دالەنوۆ, پاۆلودار وبلىسىنىڭ جەر قويناۋىن پايدالانۋ, قورشاعان ورتانى قورعاۋ جانە سۋ رەسۋرستارى باسقارماسىنىڭ ساراپتاما كەڭەسىنىڭ مۇشەسى يۋري پاۆلەنكو سەكىلدى بىرقاتار ازاماتتار پوليگون زارداپتارىنىڭ تابيعات پەن ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا تيگىزگەن اسەرى جايىندا بايانداما جاساپ, پوليگوننان تارتقان قاسىرەتتەرىمەن ءبولىسىپ, كەيبىرى كوزدەرىنە جاس الدى.
ەلىمىزدىڭ ءار جەرىنەن كەلگەن قاۋىم سەمەي يادرولىق پوليگونىنا قاتىستى ەلىمىزدەگى راديوەكولوگيالىق جاعداي مەن ونى جاقسارتۋ جولدارى, يادرولىق سىناقتاردان زارداپ شەككەندەردى الەۋمەتتىك قورعاۋ, وڭالتۋ جانە ساۋىقتىرۋ بويىنشا ۇلتتىق زاڭنامانىڭ ەرەكشەلىكتەرى جانە ولاردى جەتىلدىرۋ ماسەلەلەرىن تالقىلادى.
كونفەرەنتسيانى ۇيىمداستىرۋدا جانە وتكىزۋدە قوسقان ۇلەسى ءۇشىن «سەمەي-ياپ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى بولاتبەك ابدىكارىم ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى جۇماتاي ۋرازباەۆقا مەدال تاعىپ, م.سارسەكەنىڭ قولتاڭباسىمەن «سەمەي قاسىرەتى» كىتابىن ۋنيۆەرسيتەت كىتاپحاناسىنا سىيعا تارتتى. سەكسەننىڭ تورىنە كەلگەن مەدەۋ سارسەكە اتامىزعا قازاقتىڭ ىرىمى بويىنشا شاپان جاۋىپ, مەدال تابىستاپ, كونفەرەنتسيا قاتىسۋشىلارىنا العىسىن ءبىلدىردى.
تالقىلاۋ قورىتىندىلارى بويىنشا زاڭ جوباسىنا سەمەي يادرولىق سىناق پوليگونىنان زارداپ شەككەن ازاماتتاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ, ساۋىقتىرۋ جانە وڭالتۋ ماسەلەلەرى بويىنشا ۇسىنىستار دايىندالادى.
– سىناق الاڭى ايماعىندا ومىرگە كەلدىم. تۇرعىنداردىڭ قانداي ازاپتى باستان كەشكەنىن كوردىم. پوليگوندى جابۋ تۋرالى ماسەلەنى العاش حالقىمىزدىڭ ارداقتى ازاماتتارى – مۇحتار اۋەزوۆ, قانىش ساتباەۆتار كوتەردى, دابىل قاقتى. 1989 جىلدىڭ اقپانىندا سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن جابۋ ءۇشىن «نەۆادا – سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگىسى ءوتتى. ونى كورنەكتى اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ ۇيىمداستىردى. 1991 جىلى 29 تامىزدا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن قىرىق جىل بويى قازاققا زور قاسىرەت توندىرگەن سەمەي پوليگونى جابىلدى. مىنە, سودان بەرى قانشاما جۇمىستار ىسكە اسىرىلدى. ءالى دە اتقارار شارالار كوپ. سوندا دا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرمەن بىرىگىپ, پوليگوننان زارداپ شەككەندەردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن شەشسەك دەيمىز. ەمدەۋ ورتالىعىن اشقىمىز كەلەدى. جاپوندىق ەمدەۋ تاسىلدەرىن قولدانۋدى قولعا الساق. يادرولىق پوليگوننىڭ زالالىن شەككەن سوڭعى ادامدى وڭالتىپ شىعارمايىنشا پوليگون تاقىرىبى اشىق قالا بەرمەك, – دەدى «سەمەي – ياپ» قوعامدىق قورىنىڭ توراعاسى بولاتبەك ابدىكارىم.
جالپى كونفەرەنتسيا ەشكىمدى بەيجاي قالدىرمادى, ويتكەنى يادرولىق پوليگوندار بۇكىل ادامزات ءۇشىن جاhاندىق پروبلەما بولىپ سانالادى.
جادىرا مۇراتبەكوۆا
