رەسەيگە سالىنعان سانكتسيانىڭ سالقىنى بىزگە دە تيە مە دەپ الاڭداپ وتىرعاندا, قازاقستاننىڭ قارا التىن ەكسپورتىنىڭ باسىنا اياق استىنان قارا بۇلت ءۇيىرىلدى. اتاپ ايتقاندا, 21 ناۋرىزدا قارا تەڭىزدە سوققان قاتتى داۋىل سالدارىنان كاسپي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمىنا تيەسىلى قۇبىر زاقىمدالىپ, تانكەرلەرگە مۇناي قۇياتىن ءۇش قوندىرعىنىڭ ەكەۋى ىستەن شىققان. وسىدان سوڭ قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى قۇبىردى جوندەۋ جۇمىستارى 3 اپتادان اسپايدى جانە مۇناي تاسىمالداۋدىڭ وزگە دە جولى قاراستىرىلىپ جاتىر دەپ مالىمدەگەنىمەن, كونسورتسيۋم باسشىسى قۇبىردى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەنىن العا تارتىپ, ونى جوندەۋگە كەمىندە 1,5-2 اي ۋاقىت جۇمسالاتىنىن جەتكىزدى.
ونىڭ ۇستىنە, رەسەيگە سالىنعان سانكتسياعا بايلانىستى باتىس ەلدەرى قۇبىردى جوندەۋگە قاجەتتى بولشەكتەردى بەرۋدەن باس تارتقان. بۇل «تۇيەنى جەل شايقاسا, ەشكىنى اسپاننان كورەسىڭ» دەگەندەي, رەسەيگە سالىنعان سانكتسيالاردان قازىردىڭ وزىندە قالتىراي باستاعان قازاقستانعا «جىعىلعانعا جۇدىرىق» بوپ ءتيدى. ويتكەنى قۇبىردىڭ ءبۇلىنۋى مۇناي تاسىمالى كولەمىنىڭ ءۇش ەسەگە دەيىن ازايۋىنا, ياعني مۇناي ەكسپورتىنىڭ كولەمى تاۋلىگىنە 1 ملن باررەلگە دەيىن تومەندەۋىنە اكەلىپ سوعۋى مۇمكىن. بۇل – قازاقستان بيۋدجەتكە تۇسەتىن قىرۋار قارجىدان قاعىلدى دەگەن ءسوز.
قازاقستان جىلىنا قانشا مۇناي وندىرەدى؟
دۇنيە جۇزىندەگى مۇنايدىڭ جالپى دالەلدەنگەن قورى 1733,9 ملرد باررەلدى (244,6 ملرد توننا) قۇرايدى. مۇنى الەم ەلدەرىندەگى ساقتالعان قورى بويىنشا ەسەپتەسەك, قارا التىنى كوپ ەلدىڭ كوشىن ۆەنەسۋەلا (300,878 ملرد باررەل), ساۋد ارابياسى (266,455 ملرد باررەل), كانادا (169,709 ملرد باررەل) ەلدەرى باستاپ تۇر, قازاقستان وسى تىزىمدە 30 ملرد باررەلمەن 12-ورىندا تۇر. ال مۇناي ءوندىرىسى جاعىنان الەمدە 18-ورىندا تۇر.
قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترىنىڭ مالىمەتىنشە, 2021 جىلى ەلىمىزدە 85,7 ملن توننا مۇناي وندىرىلگەن, مۇنىڭ 67,6 ملن تونناسى ەكسپورتقا شىعارىلعان. بيىل بۇل كورسەتكىشتى تاعى دا ارتتىرۋ كوزدەلگەن ەدى. ياعني قر ەنەرگەتيكا ءمينيسترى بولات اقشولاقوۆتىڭ ايتۋىنشا, قازاقستان وسى جىلى 87,5 ملن توننا مۇناي ءوندىرىپ, 69 ملن توننا مۇنايدى ەكسپورتقا شىعارۋدى جوسپارلاعان ەدى. الايدا شىعىس ەۋروپاداعى شيەلەنىس پەن كاسپي قۇبىرىنداعى اقاۋ وسى جوسپاردىڭ تاس-تالقانىن شىعاردى. ويتكەنى تەڭىز, قاراشىعاناق جانە قاشاعان ءۇش ءىرى مۇناي-گاز جوباسى ەلىمىزدىڭ مۇناي وندىرۋدەگى كوشباسشى وڭىرلەرى بولسا, بۇل ءۇش كەنىشتەن شىعاتىن مۇناي ەۋروپاعا كاسپي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمى ارقىلى تاسىمالدانادى.
كۇدىك تە جوق ەمەس
ۋكرايناداعى سوعىسقا بايلانىستى الەمدە مۇناي مەن گازعا سۇرانىس ارتىپ, اقش, ۇلىبريتانيا جانە ەۋرووداق ەلدەرى رەسەي گازى مەن مۇنايىنان باس تارتۋدىڭ جولىن قاراستىرىپ جاتقان شاقتا ەۋروپا ەلدەرىنە جىلىنا 67 ملن توننا مۇناي جەتكىزىپ تۇرعان قۇبىردىڭ اياق استىنان زاقىمدالۋى تۇسىنىكسىز. دالىرەك ايتساق, پايدالانۋعا بەرىلگەن 20 جىل ۋاقىت ىشىندە تالاي داۋىلعا توتەپ بەرگەن قوندىرعىلاردىڭ ەكەۋىنىڭ بىردەي ىستەن شىعۋى كوڭىلدەگى كۇدىكتى دە كۇشەيتكەنى جاسىرىن ەمەس.
قۇبىرعا كەلگەن زاقىمنىڭ اسەرىنەن ەۋروپاعا تاسىمالداناتىن مۇناي كولەمى كۇرت ازايادى دا, ونىڭ باعاسى باررەلىنە 150 دوللارعا دەيىن قىمباتتاۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل – رەسەي مۇنايى مەن گازىنا بالاما ىزدەپ وتىرعان ەۋروپا ەلدەرى ءۇشىن ۇلكەن سوققى. ءدال وسىنداي جاعدايدا رەسەي مۇنايى مەن گازىنان ءبىرجولا باس تارتۋ ەۋروپا ەلدەرىنە دە وڭاي سوقپايدى. ونىڭ ۇستىنە, رەسەي گازى مەن مۇنايىنىڭ ورنىن تولتىرىپ, ەۋروپاعا مۇناي-گاز جەتكىزەدى دەگەن يران مەن ساۋد ارابياسى دا اقش-پەن ىمىراعا كەلە الماي وتىر. ال اقش ءۇمىت ارتىپ وتىرعان ۆەنەسۋەلا سانكتسيا سالدارىنان كۇيرەگەن مۇناي ءوندىرىسىن كۇشەيتىپ, ەۋروپا ەلدەرىن مۇنايمەن قامتاماسىز ەتكەنشە, ولاردىڭ «وزەگى تالىپ, ومىرتقاسى ءۇزىلىپ» كەتۋى مۇمكىن. دەمەك, «ەكى تۇيە سۇيكەنسە, اراسىندا شىبىن ولەدى» دەگەندەي, الپاۋىت ەلدەر اراسىنداعى ايقاس قازاقستاننىڭ ەڭ نەگىزگى ەكونوميكالىق قان تامىرى – مۇناي ەكسپورتىنا دا اسەر ەتتى.
كاسپي قۇبىر جەلىسى كونسورتسيۋمى – قازاقستاننىڭ تەڭىز جانە باسقا مۇناي كەنىشىنەن قارا تەڭىز جاعالاۋىنداعى نوۆوروسسيسك قالاسىنا دەيىن شيكى مۇناي تاسىمالدايتىن ماڭىزدى جەلى. بۇل قۇبىردى سالۋ ءۇشىن 1992 جىلى رەسەي, قازاقستان جانە ومان مەملەكەتتەرىنىڭ كومپانيالارى قۇرىلىپ, 1996 جىلى جەلتوقساندا كونسورتسيۋمنىڭ قۇرىلىمىن وزگەرتۋ تۋرالى كەلىسىمگە قول قويىلدى. كەلىسىم بويىنشا كونسورتسيۋم كاپيتالىنىڭ 50 پايىزى دۇنيە ءجۇزىنىڭ مۇناي ءوندىرۋشى العاشقى ون ءىرى كومپانياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن حالىقارالىق كومپانيالاردىڭ قولىنا كوشتى دە, قالعان 50 پايىزى ءۇش ەلگە تيەسىلى بولدى. ناقتىلاپ ايتساق, رەسەيدىڭ ۇلەسى 24 پايىز, قازاقستاننىڭ ۇلەسى 19 پايىز, وماننىڭ ۇلەسى 7 پايىزدى قۇرادى. دەمەك, كونسورتسيۋم اكتسيالارىنىڭ نەگىزگى بولىگى «ترانسنەفت», «روسنەفت», «لۋكويل» سىندى 8 كومپانياعا تاۋەلدى. بۇل كومپانيالاردىڭ اراسىندا رەسەي-اقش بىرلەسكەن كاسىپورىندارى دا بار. باتىس ەلدەرىنىڭ سانكتسياسى كۇشەيىپ, رەسەي مۇنايىنا جاپپاي توسقاۋىل قويىلاتىن بولسا, بۇل قۇبىر جەلىسىنە دە سانكتسيانىڭ سالقىنى سوعاتىنى انىق ەدى. وسىنى سەزگەن رەسەي ەلدەن بۇرىن ىسكە كوشىپ, كاسپي قۇبىرىنىڭ «كەرەمەتىن» كورسەتىپ, قازاقستانعا جانە ەۋروپا ەلدەرىنە «كەز كەلگەن ۋاقىتتا قۇبىردى جاۋىپ تاستاي الامىن» دەگەن ەسكەرتۋ جاساپ وتىرماعانىنا كىم كەپىل؟! ونىڭ ۇستىنە, وڭتۇستىك وزەرەەۆكاداعى «كتك-ر» تەرمينالىن كتك-نىڭ ءوزى باقىلاپ وتىرعانىن جانە ونى رەسەي قاجەت دەپ تاپسا, حالىقارالىق زاڭداردى بەلدەن باسىپ (بۋداپەشت كەلىسىمى سياقتى), ءوز مەنشىگىنە قايتارا الاتىنىن دا ەسكەرسەك, مۇنىڭ سوڭى حالىقارالىق كومپانيالاردىڭ كاسپي قۇبىر كونسورتسيۋمىنان شىعىپ كەتۋىنە اكەپ سوعۋى دا مۇمكىن. وسى تۇرعىدان العاندا, كاسپي قۇبىرىنان قىسۋ – قازاقستاندى «كەڭىردەگىنەن قىسۋ» دەپ سيپاتتاساق ارتىق بولمايتىن سەكىلدى. ءويتكەنى اتالعان قۇبىر ارقىلى ەل مۇنايىنىڭ ۇشتەن ەكىسى ەكسپورتتالاتىنىن ەسكەرسەك, بۇل – ءبىزدىڭ ەكونوميكا ءۇشىن ۇلكەن سوققى.
جاڭا باعىتقا جول اشۋ قاجەت
قازاقستان مۇنايى 4 باعىت بويىنشا ەكسپورتتالادى. مۇنىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەن باعىتى وسى كاسپي قۇبىرى بولسا (79 پايىز), ەكىنشى ورىندا اتىراۋ-سامارا جەلىسى تۇر (18 پايىز). ال ەشكىممەن ورتاقتاسپاي, ءوزىمىز عانا يگىلىگىن كورىپ وتىرعان اقتاۋ پورتى ارقىلى 3 پايىز, ياعني 2 ميلليون توننا مۇناي عانا تاسىمالدانادى. اتاسۋ-الاتاۋ ساعاسى (الاشاڭقاي) ارقىلى قىتايعا تاسىمالداناتىن مۇنايىمىزدىڭ كولەمى ءبىر پايىزدان اسپاي تۇر. بۇرىنعى ەكونوميكا ءمينيسترى جاقسىبەك قۇلەكەەۆتىڭ ايتۋىنشا, بۇل جەلىنىڭ الەۋەتىن دە قازاقستان رەسەيگە بەرىپ قويعان, ياعني بۇل قۇبىردىڭ دا قىزىعىن تەرىسكەيدەگى كورشىمىز كورىپ وتىر. دەمەك, قازاقستاننىڭ مۇناي ەكسپورتى, نەگىزىنەن, رەسەيدىڭ «باقىلاۋىندا». اقتاۋ پورتىنىڭ تاسىمال قۋاتىن ارتتىرايىق دەسەك, تانكەر مەن تسيستەرنامىز جوق.
قىسقاسى, قازىر قازاقستان ەكى وتتىڭ ورتاسىندا تۇر. رەسەيدىڭ كوڭىلىنە قارايىق دەسەك, باتىستىڭ سانكتسياسى سانىمىزدى ءۇزىپ كەتكەلى تۇر. ويتكەنى باتىس ءبىزدىڭ ۇلتتىق قوردى تولىق بۇعاتتاپ, ەكونوميكامىزدى ەكى اپتانىڭ ىشىندە جويىپ جىبەرەتىن مۇمكىندىككە يە. دەمەك, ءبىز ءۇشىن باتىستىڭ سانكتسياسىنان ساقتانۋ وتە ماڭىزدى. يمپورتىمىزدىڭ 42 پايىزى رەسەيگە تاۋەلدى, ءبىر ەكونوميكالىق وداقتامىز دەگەنمەن, قازاقستان رەسەيمەن بىرگە ورعا قۇلاسا, ودان وڭالۋ وتە قيىن. ەكونوميكاعا دا, ەلدىككە دە ۇلكەن قاۋىپ تونەدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە باستىسى باتىستىڭ قاھارىنا ۇشىراۋدان ساقتانۋ وتە ماڭىزدى. رەسەيمەن بىرگە قوساق اراسىندا كەتۋدەن بارىنشا ساقتانعان دۇرىس. ول ءۇشىن مۇناي تاسىمالىنىڭ نەگىزگى باعىتىن باكۋ مەن الاتاۋ ساعاسىنا (الاشاڭقاي) بۇرعان ءجون. باكۋ جەلىسىن اشۋعا رەسەي توسقاۋىل قويا المايدى, ويتكەنى ونىڭ ارتىندا تۇركيا تۇر. رەسەي ءۇشىن ۋكراينا ماسەلەسىندە بەيتاراپ تۇرعان ەل – تۇركيامەن ارازداسۋ ءتيىمسىز. دەمەك, بۇل جەلىنىڭ ءبىز ءۇشىن دە, تۇتاس تۇركى الەمى ءۇشىن دە بولاشاعى نۇرلى. ال قىتايعا مۇناي تاسىمالداۋ كولەمىن ارتتىرۋ ءۇشىن رەسەيدى ارالاستىرماي, قىتايمەن قايتا دەربەس كەلىسىم جاساۋ كەرەك. كەلىسىم جاساسقاندا دا بۇرىنعىداي بۇگەجەكتەمەي, تەڭ دارەجەدە سويلەسۋگە قازىر مۇمكىندىك بار. ويتكەنى قىتاي شيكى مۇنايعا, گازعا جانە كومىرگە اسا ءزارۋ. بۇل ونىمدەردى رەسەيدەن ساتىپ الىپ, باتىس ەلدەرىنىڭ سانكتسياسىنا ىلىنۋدەن قىتاي دا قورقادى. سوندىقتان قىتاي ءۇشىن دە قازاقستان ەڭ ماڭىزدى سەرىكتەس بولادى. ونىڭ ۇستىنە, ۋكراينا سوعىسىنان كەيىن قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ – ءبىر جول» جوباسىنىڭ رەسەي-ۋكراينانى باسىپ, ەۋروپاعا وتەتىن جولى كەسىلدى, ەندى قىتاي ءۇشىن بۇل جوبانى جالعاستىرۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى ەلى قازاقستان بولعالى تۇر. وسى تۇرعىدان العاندا, رەسەي قازاقستانعا شامادان تىس كۇش كورسەتە باستاسا, قىتاي دا قاراپ تۇرمايتىنى انىق. ويتكەنى ءبىزدىڭ ەلدە قىتايدىڭ دا مۇددەسى از ەمەس…
