استانا قالاسىنىڭ ورتاسىندا جاتقان «قاراوتكەل» قورىمىندا 2011-2012 جىلدارى قر ۇلتتىق مۇراعاتىنىڭ سول كەزدەگى باس ديرەكتورى, تاريحشى-عالىم مارات ابسەمەتوۆ اراب, پارسى, كونە شاعاتاي تىلىنە جۇيرىك ماماندارىن جۇمىلدىرىپ, قورىمداعى قۇلپىتاستاردىڭ جازۋلارى وقىلىپ, قازاق تىلىنە اۋدارىلدى. وسى تابىلعان دەرەكتەر بويىنشا ەڭ العاشقى قۇلپىتاس 1609 جىلى قويىلعانى, ەڭ سوڭعى جەرلەنگەندەر 1962 جىلى ساكەن سەيفۋلليننىڭ قاندىكويلەك دوسى جاقيا اينابەكوۆ پەن ونىڭ وتباسى بولعاننان كەيىن جەرلەۋ ءراسىمى توقتاتىلىپ, قورىم جابىلعانى انىقتالدى. مادەنيەت باسقارماسىنىڭ ۇيىتقى بولۋىمەن 2013-2014 جىلدارى «ارحەولوگيالىق ەكسپەرتيزا» جشس وتكىزگەن عىلىمي زەرتتەۋلەر نەگىزىندە قورىم حVII عاسىردان باستاۋ الاتىندىعى دالەلدەندى.
اۋماعى 0,16 شارشى كيلومەتر جەردى الىپ جاتقان قورىمدا 2,169 قۇلپىتاس (اعاش, تاس, مەتالل جانە باسقا دا ماتەريالداردان جاسالعان) انىقتالدى. «ميكرورەلەفتى ىجداھاتتى زەرتتەۋ بارىسىندا بۇل قورىمدا 10000-عا جۋىق ادام جەرلەنگەنى انىقتالدى. بۇل نەكروپول-قورىمنىڭ پايدا بولعانىنا 400 جىلدان استام ۋاقىت بولعان. كونە اتاۋى «قاراوتكەل» قورىمى» دەگەن تۇجىرىمدى شىعاردى اكادەميك كارل بايپاقوۆ.
بۇل قورىمدا 1838 جىلى 26 مامىر مەن 2 ماۋسىم ارالىعىندا اقمولا بەكىنىسىنە شابۋىل جاساپ, قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا شەيىت بولعان كەنەسارى حاننىڭ حاس باتىرى, «قويدىڭ قۇمالاعىنداي قورعاسىننان ادام ولە مە؟» دەپ جاس جاۋىنگەرلەرگە رۋح بەرىپ, اتويلاپ جاۋعا قارسى شاپقان قىپشاق باسىعارا باتىر مەن يمان باتىر (امانگەلدى يمانوۆتىڭ اتاسى) باستاعان 200 جاۋىنگەرى, 50 قولباسشىسى جەرلەنگەن. باسىندا كونە قۇلپىتاس ورناتىلعان.
ەڭ كوپ جەرلەۋ 1918-1920 جىلدارى اقمولانى جاپپاي جايىلعان وبا ىندەتى كەزەڭىندە بولعاندىعىن ايتۋىمىز كەرەك. وسى قورىمعا جەرلەنگەن بەلگىلى تۇلعالاردىڭ بىرەگەيى بايمۇقامبەت قوسشىعۇلوۆ (1843-1918 جج.) اقمولا قالاسىنىڭ ءوسىپ-وركەندەۋىنە ەلەۋلى ۇلەس قوسقان, قازاقتان شىققان تۇڭعىش ءى گيلدياداعى كوپەس, مەتسەنات, پاتشا اعزامنان پولكوۆنيك شەنىن العان. قاراوتكەلدىڭ كەدەي-جاتاقتارىنىڭ اراسىنان كوتەرىلگەن جەتىم جىگىت. قاراوتكەلدىڭ قازاعى دا, ورىسى دا ونى قايىرىمدىلىعى مەن قاراپايىمدىلىعىنا قاراي بايمۇقامبەت دەمەي, بايكوپ اتاندىرعان. كوپەستىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا قالانىڭ ورتالىعىندا كامپيت-توقاش فابريكاسى, ءۇش دۇكەنى, كەرۋەن سارايى (گوستينىي دۆور), كىرپىش زاۋىتى, بىرنەشە لاپكەلەرى بولعان. بايكوپ جىلقى مالىن اسىلداندىرۋمەن شۇعىلدانعان ءىرى كاسىپكەر ءارى مەتسەنات بولعان. مۇسىلمان بالالارى مەن قىزدارى وقيتىن مەدرەسە-مەكتەپتەر سالعان. بايمۇقامبەت 1918 جىلى ازامات سوعىسىنىڭ كەزىندە وبا اۋرۋىنان قايتىس بولىپ, قاراوتكەلدەگى ەسكى مۇسىلمان زيراتىنا جەرلەنگەن. بايكوپ قوسشىعۇلوۆتىڭ ايەلىنىڭ اتى – ءمادينا تاتار قىزى. ولاردان التى ۇل, رايحان اتتى قىز تۋعان.
عاليا تىلەۋقىزى (1874-1922 جج.) – ايگىلى بالۋان شولاقتىڭ عاشىعى. 1922 جىلى 23 ساۋىردە 48 جاسىندا ءوز اجالىنان اقمولادا قايتىس بولعان. وسى قورىمعا جەرلەنگەن. عاليا اپامىزدىڭ باقيلىق تۇراعىنىڭ باسىنا سوڭعى قوساعى عالى قۇراقبايۇلى ورناتقان قۇلپىتاسقا: «1922 جىلى 23 اپرەلدە. رۋى قالىبەك. عاليا عالىجاماعاتى تىلەۋقىزى 48 جاسىندا فانيدەن باقيعا راحات ايلادى. اللا تاعالا راقمەت ايلاپ, جانىن ءجانناتتان ايلاسىن. قالعاندارى ارۋاعىنا ءبىر دۇعا ەتكىزدى» دەپ شاعاتاي تىلىندە تاڭبالانعان.
بۇل قورىمعا 2014 جىلى «الاش» كوسەمدەرىنىڭ بىرەگەيى سماعۇل سادۋاقاسوۆتىڭ ءماسكەۋدەن كاپسۋلاعا سالىنعان كۇلى اكەلىنىپ, سالتاناتتى تۇردە جەرلەندى.
سماعۇل سادۋاقاسوۆ (1900-1933 جج.) – مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى. 1925-1927 جىلدارى قازاق اسسر حالىق اعارتۋ كوميسسارى, 1927-1928 جىلدارى تاشكەنتتەگى قازاق پەداگوگيكا ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى قىزمەتتەرىن اتقاردى. 1932 جىلدارى ماسكەۋ كولىك ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىن وقىپ بىتىرگەن سوڭ ماسكەۋ–دونباسس تەمىرجول قۇرىلىسىندا ينجەنەر-قۇرىلىسشى بولىپ ەڭبەك ەتتى. سماعۇلدىڭ بۇكىل قايراتكەرلىك, ازاماتتىق بولمىسى جارقىراي تانىلعان كەزەڭ 1925-1927 جىلدار ەدى. بۇل كەزدە ول رەسپۋبليكا حالىق اعارتۋ كوميسسارى ءارى ولكەلىك پارتيا كوميتەتىنىڭ بيۋرو مۇشەسى بولدى. بۇل كەزەڭ, سونىمەن بىرگە, ف.ي.گولوششەكيننىڭ قازاقستان ولكەلىك پارتيا كوميتەتىن باسقارۋ كەزىمەن دالمە-ءدال كەلەدى. ول 1933 جىلى ماسكەۋ–دونباسس تەمىرجول قۇرىلىسىنداعى اپاتتا قايتىس بولدى.
قورىمنىڭ كۇنشىعىسىنداعى الاڭقايداعى زيرات باسىنا ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى, الاشتانۋشى عالىم ديحان قامزابەكۇلى باستاعان ۇلتجاندى ازاماتتار سۇر ءمارماردان قۇلپىتاس قويىپ, قورشاۋ ورناتتى.
ورتاعاسىرلىق «قاراوتكەل» قورىمى ەڭ ينتەرناتسيونالدى بولىپ تابىلادى. مۇندا قازاق, شەشەن, ينگۋش, اراب, قاراقالپاق, تاجىك, تۇرىكمەن, وزبەك, تاتار, باشقۇرت وكىلدەرى جەرلەنگەن. 2012 جىلى ءساۋىر-قىركۇيەك ايلارىندا ماسكەۋلىك ينگۋش ۇلتىنىڭ وكىلى, مەتسەنات گۋتسەريەۆ ميكايل سافاربەكۇلى ءوز قاراجاتىنا «قاراوتكەل» قورىمىن بيىك دۋالمەن قورشاتىپ, كۇنشىعىس پەن كۇنباتىس جاعىنا قاقپا ورناتىپ, شىراقشىعا ءۇي سالىپ بەردى.
بۇگىندە «قاراوتكەل» قورىمى مەملەكەت قاراۋىنا الىنعان.
سەرىك وسپانوۆ,
مۇراعاتتانۋشى
