شىلدە-تامىز ايلارى – جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستىڭ ناعىز پىسەتىن ۋاقىتى. وسى ماۋسىمدى بارىنشا پايدالانىپ, استانا ورمانىنداعى قاراقاتتى تەرىپ, كاسىبىن دوڭگەلەتىپ وتىرعان استانالىقتار دا از ەمەس.
ءبىر جازدا – 70 توننا ءونىم
ەگەر ەشقانداي قوسپاسى جوق, تابيعي تازا قاراقاتتى جەگىڭىز كەلسە, «جاسىل بەلدەۋگە» بارىڭىز. قورعالجىن تاسجولىنىڭ بويىمەن ءجۇرىپ, ۇركەر تۇرعىن ءۇي الابىنا جەتكەن سوڭ باعدارشامنان سولعا بۇرىلساڭىز, دىتتەگەن جەرىڭىزدى اداسپاي تاباسىز. ورماندا ءوسىپ تۇرعان قاراقاتتى تەگىن تەرۋىڭىزگە بولادى. بىراق ۋاقىتىڭىز تاپشى بولسا, سول جەردە وسى كاسىپپەن اينالىساتىن ءبىرشاما ساۋداگەردى جولىقتىراسىز. ونداعى قاراقاتتىڭ باعاسى شەلەكتىڭ كولەمىنە قاراي 1-2 مىڭ, 3-4 مىڭ تەڭگە تۇرادى. مۇنىمەن قوسا, ولار قوستانايدان اكەلىنگەن شيەنى دە ساۋدالايدى. ونىڭ باعاسى دا شەلەك كولەمىمەن ەسەپتەلەدى, شامامەن 2-3 مىڭ تەڭگە. ەسەسىنە بۇل جەردەگى جەمىس-جيدەكتەردىڭ تابيعي تازا ءونىم ەكەنىنە ەش كۇماندانباساڭىز دا بولادى.
مۇندا ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارياعا دەيىن ساۋدامەن اينالىسادى ەكەن. مىسالى, 20 جاستاعى توقتاعان ەسىمدى جىگىت بۇل كاسىپتى 5 جاسىنان باستاسا, 16-داعى جانىبەك 7 جاسىنان بەرى قاراقات تەرىپ, تابىس تابۋدا. ەكى اي بويعى تىنىمسىز ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا جانىبەك باۋىر-قارىنداستارىنىڭ مەكتەپكە قاجەتتى وقۋ قۇرالدارى مەن كيىم-كەشەگىن قامتاماسىز ەتەتىنىن ايتادى. ءتىپتى وسى كاسىپپەن تۇراقتى تۇردە اينالىسۋدىڭ ارقاسىندا باسپانالى, كولىكتى بولىپ جاتقاندار دا جوق ەمەس ەكەن. سولاردىڭ ءبىرى – ەسماعزام مۇڭسىزبايۇلى:
– بۇل – وتباسىلىق كاسىپ. قاراقات تەرۋ ءۇشىن ورمانعا 1-2 كولىكپەن بالا-شاعامىزدى ەرتىپ, بۇكىل وتباسىمىزبەن بىرگە بارامىز. سودان جيناعاندارىمىزدى وسى جەرگە اكەلىپ ساتامىز. وسىدان ناپاقامىزدى تاۋىپ, جەر ساتىپ الىپ, ءۇي تۇرعىزىپ, كولىك ءمىنىپ, كۇن كورىپ وتىرمىز, – دەيدى.
ساۋداگەرلەردىڭ ايتۋىنشا, بۇل جەردەن ءتىپتى الىپساتارلاردىڭ ءوزى شەلەكتەپ العان قاراقاتتى بازارعا اپارىپ, كەلىلەپ ساتاتىن كورىنەدى.
«استانا ورمانى» جشس باس اگرونومى ارداق حاسەنوۆتىڭ مالىمەتىنشە, ەلوردا اكىمدىگىنە قارايتىن 14800 گەكتار اۋماقتاعى ورماندا 7300 ءتۇپ قاراقات اعاشى بار. ءبىر ءتۇپ اعاش شامامەن 10 كەلى قاراقات بەرەدى دەپ ەسەپتەگەندە,
ءبىر جازدا ورماننان 70 توننادان اسا جيدەك وسەدى دەگەن ءسوز.
– استانالىقتار ورماننان ازىرگە تەك قاراقات قانا تەرە الادى. الما, المۇرت اعاشتارىن دا ەكسپەريمەنت تۇرىندە وتىرعىزدىق. ازىرگە ولار جەمىس بەرىپ جاتقان جوق. بىراق ورماندا دالا قوياندارى كوپ بولعاندىقتان, ونى ءوسىرۋ قيىنعا سوعادى. سەبەبى الما مەن المۇرت – قوياننىڭ ءسۇيىپ جەيتىن تاعامى. الايدا قويانداردى جويۋعا بولمايدى. سوندىقتان قىستىڭ كۇندەرى الما, المۇرت اعاشتارىن قامىسپەن وراپ, قورعاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز, – دەيدى ارداق حاسەنوۆ.
ەمدىك قاسيەتى مول جيدەك
دەرەكتەرگە سۇيەنسەك, XVII عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي ەۋروپا ەلدەرىندە قاراقاتقا دارىلىك وسىمدىك رەتىندە نازار اۋدارىلا باستاپتى. سوعان وراي قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ كوپتەگەن دامىعان ەلدەرىندە قاراقات ءوسىرۋ كاسىبى قارقىندى تۇردە جۇرگىزىلۋدە.
جالپى, قاراقاتتىڭ قۇرامىندا B, P, K, E, A دارۋمەندەرىمەن قاتار, 7-11 پايىز قانت, 4 پايىز ورگانيكالىق قىشقىل, 1 پايىز پەكتيندىك زات, فوسفور قىشقىلى, كالي, تەمىر, جاپىراعىندا مارگانەتس, مىرىش, ماگني, كۇكىرت, قورعاسىن, كۇمىس جانە اسا قاجەتتى س دارۋمەنى بار دەسەدى. ال ۇرىعىندا 16,5 پايىزعا دەيىن ماي بولادى ەكەن. قاراقاتتان جاسالعان قويمالجىڭ تۇنبامەن اسقازان-ىشەك جولدارىنىڭ اۋرۋلارىن, اسقازان ءسولىنىڭ كەمىپ كەتۋىن, التسگەيمەر جانە ديابەت, اتەروسكلەروز, تىنىس جولدارى اۋرۋلارىن ەمدەۋگە بولاتىنىن ايتادى ماماندار. عالىمداردىڭ مالىمەتىنشە, قاراقاتتىڭ كوزدىڭ كورۋىن جاقسارتاتىن تاماشا قاسيەتى بار كورىنەدى. سول سياقتى تۇماۋ ءتيىپ, تىنىس جولدارىنىڭ جۇمىس قابىلەتى تومەندەپ كەتكەن جاعدايدا, بۇيرەك اۋىرىپ, ءزار جۇرمەي قالعان كەزدە قاراقاتتىڭ شىرىنىن, جاپىراعىن بەلگىلى ءبىر مولشەردەگى قايناعان سۋعا بۇقتىرىپ ءىشۋ كەرەك ەكەن. قاراقاتتان جاسالعان قايناتپانىڭ قۇندى ديەتالىق جانە ەمدىك سۋسىن ەكەنىن ايتادى عالىمدار. ونىڭ ۇستىنە, مۇنداي قايناتپالار جاڭا جەمىس پىسكەنشە دارۋمەندەردى بويىندا ۇزاق ساقتاپ تۇرا الادى دەسەدى. ال اعزانى كالتسيمەن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جيىرما دانا قاراقات جەۋ جەتكىلىكتى كورىنەدى. بىراق ماماندار بۇل جيدەكتى پايداسى مول ەكەن دەپ ارتىق جەمەي, تەك مولشەرمەن تۇتىنۋعا كەڭەس بەرەدى.
