ادەبيەت پەن ونەردىڭ ادەمى ۇيلەسىم تاۋىپ, جىمداسقان تۇسى – «كارمەن» وپەراسى. فرانتسۋز جازۋشىسى پروسپەر مەريمە كارمەن ەسىمدى سىعان قىزىنىڭ تاعدىرىن باياندايتىن نوۆەللانى ۇلى اباي دۇنيەگە كەلگەن جىلى جازىپ, ودان تۋرا وتىز جىل ۋاقىت وتكەندە ايگىلى كومپوزيتور جورج بيزە بۇل تۋىندىنى وپەراعا اينالدىردى. ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىق تاريحى بار, تالاي ەلدىڭ, تالاي جەردىڭ جۇرتىن تامساندىرعان وپەرا استانا ساحناسىنا كەلدى. كەشە «استانا-وپەرا» مەملەكەتتىك وپەرا جانە بالەت تەاترىندا اتالمىش تۋىندىنىڭ پرەمەراسى ءوتتى.
ايتقانىمىزداي, وپەرا العاش رەت ءحىح عاسىردىڭ اياق شەنىندە پاريج قالاسىندا ساحناعا جول تارتتى. الايدا كورەرمەن باسىندا تۋىندىنى قابىلداي قويمادى. فرانتسيا گازەتتەرى دە بىرىنەن سوڭ ءبىرى سىندى بوراتتى.
ونىڭ سەبەبىن «استانا-وپەرا» تەاترى ديرەكتورىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى تولەۋبەك الپيەۆ بىلايشا تۇسىندىرەدى: «جورج بيزەدەن 50 نەمەسە 100 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن گەندەل سياقتى ۇلى كومپوزيتورلار مۋزىكانى نەگىزىنەن گرەك ميفولوگياسى تاقىرىبىنا جازدى. ودان سوڭ پۋچچيني, ۆەردي لوردتار, گرافتار, كورولدەر ءومىرىن وپەراعا ارقاۋ ەتتى. ول ۋاقىتتا تەاترعا قاراپايىم ادامدار بارا قويمايتىن. كورەرمەندەر اراسىندا كوبىنەسە بۋرجۋازيا وكىلدەرى وتىراتىن. مىنە, ولار «كارمەندى» ساحنادان العاش كورگەندە, جەڭىل جۇرىسكە سالىنعان سىعان قىزى مەن اسكەردەن قاشىپ, تاۋاردى جاسىرىن تاسىمالداۋشىلارعا قوسىلعان وفيتسەر بەينەلەرىن قابىلدامادى. جورج بيزە ءپاريجدىڭ وپەرا تەاترى ساحناسىنا مۇلدە باسقا ءومىردى الىپ كەلدى. وندا ءومىردىڭ كۇنگەيىنەن بۇرىن كولەڭكەسى مولىنان كورىنىس تاپتى. اقسۇيەكتەرگە بۇل ۇنامادى. وپەرانىڭ مۋزىكاسى ۇلى بولسا دا, وقيعاسىنىڭ كەسىرىنەن تۋىندى پاريج ساحناسىنان ون شاقتى جىلعا الاستاتىلدى».
ءبىرشاما ۋاقىتتى ارالاتىپ بارىپ كومپوزيتور ەرنەست گيرو وپەرانىڭ جاڭا رەداكتسياسىن جاسادى. ءبىراز ديالوگتى الىپ تاستاپ, ورنىنا جورج بيزەنىڭ وزگە شىعارمالارىنىڭ مۋزىكاسى مەن بالەت ونەرىنىڭ بىرنەشە ستسەناسىن قوستى. وسىلايشا «كارمەن» پاريج ساحناسىنا قايتا ورالدى. ونىڭ الدىندا ەۋروپا, امەريكا, رەسەي قالالارىندا كورسەتىلگەن وپەرا كورەرمەندەر مەن مۋزىكا ماماندارىنىڭ جاقسى باعاسىن الدى. ماسەلەن, كومپوزيتور پەتر چايكوۆسكي 1880 جىلى «كارمەندى» شەدەۆرگە بالاپ, تۇبىندە الەمگە ايگىلى تۋىندىعا اينالاتىنىنا سەندى.
وپەرا وقيعاسى يسپانيادا ءوربيدى. الايدا تۋىندى اۆتورى – فرانتسيا كومپوزيتورى.
«كارمەندى» «استانا-وپەرا» ساحناسىندا يتاليالىق رەجيسسەر, بۇدان بۇرىن وسى تەاتردا «باتتەرفلياي حانىم» وپەراسىن ساحنالاعان لورەنتسو اماتو قويدى.
مۋزىكا دەمەكشى, وسى وپەرادان الىنعان «حابانەرا», «تورەادور شۋماقتارى» سىندى تۋىندىلار قازىر جەكە شىعارمالار رەتىندە حالىقتىڭ اراسىندا تانىمال. رەجيسسەردىڭ تۋىندىنىڭ كۇردەلىلىگى جايلى ايتقانىنىڭ دا جانى بار. ءتورت بولىمنەن تۇراتىن وپەرانىڭ ۇزاقتىعى ءۇش جارىم ساعات. ارتىستەر ءۇشىن تىگىلگەن 400-دەن استام كوستيۋم دە ونىڭ اۋقىمدىلىعىنان حابار بەرەدى. قاتىسۋشىلاردىڭ ءوزى ءۇش قۇرامعا بولىنگەن.
«استانا-وپەرا» «كارمەندى» قويۋ ءۇشىن ءبىر جىل دايىندالدى. تەاتردىڭ رەپەرتۋارىندا وسىمەن توعىزىنشى وپەرا كورەرمەندەرگە جول تارتتى. ءبىر ەرەكشە اتاپ وتەرلىگى, تەاتر ءارتىستەرى اتالمىش جانرداعى تۋىندى پارتيالارىن العاش مارتە فرانتسۋز تىلىندە ورىندادى. رەپەرتۋارداعى ءۇش وپەرا ۇلتتىق بولسا, قالعان بەسەۋى نەگىزىنەن يتاليان تىلىندە شىرقالادى. وپەرا بۇگىن جانە ەرتەڭ دە تەاتر ساحناسىندا كورسەتىلەدى.
امانعالي قالجانوۆ
