كەيىپكەرىمىز – سايلاۋ باتىرشا-ۇلى عۇمىرىنىڭ ەلۋ جىلىن مەملەكەتتىك قىزمەتكە, ونىڭ ىشىندە اسقان ۇستامدىلىق پەن شەشىمتالدىقتى قاجەت ەتەتىن ديپلوماتيا سالاسىنا ارناعان تۇلعا. ادامعا مىنەز – بولمىستان. كەڭەس وداعىنىڭ سالتانات قۇرىپ تۇرعان كەزىندە اتى-جونىنە «-وۆ», «-ەۆ» ورىسشا قوcىمشاسىن الماي, مومىشۇلى سالعان داستۇرمەن «ۇلى» دەپ جازدى. مۇنىڭ ءوزى – ەرلىك. ال تاۋەلسىزدىكتىڭ ەلەڭ-الاڭىندا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى, ءمينيستردىڭ مىندەتىن اتقارۋشى رەتىندە انە-مىنە دەربەستىككە قول جەتكىزگەلى تۇرعان قازاقستاننىڭ الپاۋىت مەملەكەتتەر – امەريكا, قىتاي, تۇركيا, اراب ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتۋىنا ەلەۋلى ەڭبەك ءسىڭىردى.
«تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا» اتتى سۇحبات كىتابىندا اعامىز وسىناۋ قيلى كەزەڭنىڭ ەستەلىگىن اسەرلى جەتكىزەدى. ەل مۇددەسىنە كەلگەندە تايساقتاۋدى بىلمەيتىن سايلاۋ باتىرشا-ۇلى جەتپىستىڭ بەسەۋىنە شىقسا دا, ءالى كۇنگە سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىر مۇيىسىندە كەيىنگى بۋىن ديپلوماتتارعا باعدار بەرىپ,
ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە پروفەسسور بولىپ ءجۇر. كابينەتىنە كىرىپ بارعاندا, سورە تولى پاپكەلەردىڭ سىرتىنداعى جازۋعا كوزىمىز ءتۇستى. بولاشاق كىتاپقا ەنەتىن تاقىرىپتاردىڭ كارتوتەكاسى ەكەن. ودان جوعارى, قابىرعادا قازاقتان شىققان تۇڭعىش كاسىبي ديپلومات ءنازىر تورەقۇلۇلىنىڭ پورترەتى ءىلۋلى تۇر. اڭگىمەمىزدىڭ رەتى دە وسىلاي باستالدى.
ءتىلىمىزدى تويدا توست ايتاتىن دەڭگەيگە تۇسىرمەيىك
– كىتابىڭىزدا قايراتكەر, ديپلومات ءنازىر تورەقۇلۇلىنىڭ 1926 جىلعى باكۋدە وتكەن تۇركىتانۋشىلاردىڭ بۇكىلوداقتىق قۇرىلتايىندا سويلەگەن سوزىندە قازاق, وزبەك, قىرعىز, قاراقالپاق, تۇرىكمەن ازەربايجانعا ورتاق لاتىن نەگىزىندەگى جاڭا تۇركى ءالىپبيىن جاساۋدى قولداعانى جونىندە دەرەك كەلتىرەسىز. قازاقستاندا لاتىن ءارپى ونشاقتى جىل قولدانىستا بولدى دا, كەيىن كەڭەس وكىمەتى كيريلليتساعا كوشىرىپ جىبەردى. ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «قازاق ءتىلى ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ تۋرالى» جارلىعىنا قول قويدى. قالاي ويلايسىز, لاتىنعا كوشكەننەن كەيىن قازاق تۇركى دۇنيەسىمەن جاقىنداي تۇسە مە؟ جالپى, لاتىن قارپى ءتىلىمىزدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتىپ, عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ءتىلى بولاتىنىنا سەنەسىز بە؟
– ورىس ارپىنەن شىعىپ, لاتىن الىپبيىنە كوشۋ – دەكولونيزاتسيا ۇدەرىسىندەگى باتىل قادام. ءنازىر تورەقۇلۇلى ءوزى ارابتانۋشى بولسا دا, اراب گرافيكاسىنىڭ زامان تالابىنا ساي كەلمەيتىنىن ءبىلىپ, جاڭا الىپبيگە قولداۋ ءبىلدىردى. الايدا, تۇركى حالىقتارىنا ورتاق لاتىن جازۋى ۇزاققا بارماعانىن بىلەسىزدەر. ن.س.حرۋششەۆ بيلىككە كەلمەستەن بۇرىن وداقتاس رەسپۋبليكالارداعى ورىس مەكتەپتەرىندە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءتىلى وقىتىلۋشى ەدى. حرۋششەۆ كەلدى دە: «ورىس ءتىلىن قانشالىقتى تەز ۇيرەنسەك, كوممۋنيزمگە سونشالىقتى تەز جەتەمىز» دەگەن جالعان ۇرانمەن جاپپاي ورىستاندىرۋ ناۋقانىن باستادى. 1965-1967 جىلدار ارالىعىندا الماتىداعى جالعىز №12 قازاق مەكتەپ جابىلدى. سول ۋاقىتتاعى رەسپۋبليكا باسشىسى وسىنداي قياناتقا قالاي جول بەرگەنىن وسى كۇنگە دەيىن ءتۇسىنۋ قيىن. ون بەس رەسپۋبليكانىڭ ىشىندە ءبىز عانا ەل استاناسىندا انا تىلىندە وقىتاتىن مەكتەپتى جاۋىپ تاستادىق. وسىنىڭ كەسىرىنەن ءوز تىلىنە شورقاق, مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەيتىن, ۇلتتىق ۇستىنىنان اجىراپ قالعان بۇتىندەي ءبىر ۇرپاق ءوسىپ شىقتى.
ال لاتىن قارپىنە كوشۋ وسى قياناتى وتكەن ورىس الەمىمەن, ورىس تىلىمەن جىمداسىپ كەتكەن ساياساتتان اجىراتادى. قاراپ وتىرساڭىز, كەڭەس وداعى كۇيرەپ, تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن ساتتە ازەربايجان, وزبەك, تۇرىكمەندەر كوپ ۇزاماي الىپبيلەرىن لاتىنعا اۋىستىرىپ الدى. ونداي نيەت بىزدە دە بولدى, اۋىق-اۋىق كوتەرىلگەن دە. بىراق ءتۇرلى جەلەۋمەن كەيىنگە ىسىرىپ كەلدىك. 2012 جىلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ
«قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىندا قازاق ءالىپبيىن كيريلليتسادان لاتىن ارپىنە كوشىرۋ كەرەك ەكەنىن ايتتى. قازىر الەم قازاقتارى ءۇش ءتۇرلى ءالىپبي قولدانامىز: تۇركيا مەن ەۋروپاداعىلار – لاتىنشا, قىتاي, اۋعانستان تارابىنداعىلار اراب گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن توتە جازۋمەن, ال ءبىز جانە موڭعوليا قازاقتارى كيريلليتسامەن جازامىز. وسى تۇرعىدان العاندا, بۇل ۇلتتى بىرىكتىرۋشى, تارىداي شاشىلعان قازاقتى ءبىر يدەياعا ۇيىستىرۋشى, تۇركى دۇنيەسىمەن تابىستىراتىن ۇلكەن فاكتور دەپ بىلەيىك. راس, قابىلدانعان الفاۆيت نۇسقاسىنا قاتىستى ورىندى-ورىنسىز پىكىرلەر ايتىلىپ جاتىر. بىراق مۇنىڭ ءبارى – تەحنيكالىق ماسەلە. جۇرە تۇزەلەدى. مەنى قينايتىنى باسقا ءجايت. كەزىندە كەڭەس وداعى قازاق تىلىنە جاساعان قياناتىن قازىر دەربەس ەل بولا تۇرا, ءوز قولىمىزبەن
قايتالاپ ىستەپ وتىرعان سياقتىمىز. بۇرىن ايتىسىپ-تارتىسىپ ءجۇرىپ ورىس مەكتەپتەرىندە مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ اپتاسىنا بەس ساعاتقا ۇزارتىلعان ەدى. كەيىنگى جىلدارى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ونىڭ ورنىن اعىلشىن ءتىلى جانە باسقا قاجەتى جوق پاندەرمەن الماستىرىپ, ءۇش ساعاتقا كەمىتىپ تاستادى.
– ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ەرلان ساعاديەۆتىڭ كەلۋىمەن ۇدەگەن وزگەرىستەردى مەڭزەپ وتىرسىز عوي….
– ءيا, مينيستر جاساپ وتىرعان وزگەرىس – رەفورما ەمەس, توڭكەرىس. ساعاديەۆ جەدەلدەتىپ ەنگىزۋگە سونشالىقتى قۇلشىنىپ وتىرعان ءۇش ءتىلدى مەكتەپ مودەلى دامىعان ەلدەردە, ءتىپتى تمد اۋماعىندا جوق. ونىڭ ايتۋىنشا, جاراتىلىستانۋ پاندەرى اعىلشىن تىلىندە وقىتىلسا, دامىعان ەلدەردىڭ دەڭگەيىنە ءبىر-اق شىعادى ەكەنبىز. اينالايىن-اۋ, ۇلىبريتانيانىڭ كولونياسى بولعان نيگەريا, گانا, زيمبابۆە, ەفيوپيا, پاكىستان, بانگلادەش, شري-لانكا جانە باسقا وتارلانعان ەلدەردە اعىلشىن ءتىلىن جاپپاي وقىتتى. نەلىكتەن سولار قارىشتاپ دامىپ كەتپەدى؟ ولاردىڭ حالقى شەتىنەن ءبىلىمدار, عالىم, جوعارى ساناتتى مامان بوپ كەتكەن جوق. سول باياعى مەشەۋ قالپىندا قالدى. ءبىرازى كۇن كورۋ ءۇشىن بۇرىنعى وتارشىل ەلدەردە قارا جۇمىس جاساپ ءجۇر. ءۇندىستاننىڭ ۇلت كوسەمى ماحاتما گاندي حالقىنىڭ اعىلشىن تىلىنە تولىق كوشۋىن قۇپتاي قويماعان كەزىندە. ويتكەنى كەز كەلگەن حالىق ءوز انا تىلىندە ءبىلىم الىپ-اق ەڭبەك ەتە الادى. اعىلشىن ءتىلى ديپلوماتتارعا, مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرگە, عالىمدارعا, شەتەلمەن جۇمىس ىستەيتىن باسقا دا ماماندارعا عانا قاجەت. ەلىمىزدە 30-دان استام ۋنيۆەرسيتەت شەت ەلمەن قاتىناستاردا اعىلشىن ءتىلىن بىلەتىن مامانداردى دايىندايدى. سوندىقتان ءوز انا ءتىلىن وقىماعان التى جاسار بالانى شەت تىلىنە ماجبۇرلەپ وقىتۋدىڭ قاجەتى جوق. كىمدە-كىم «بالام شەت ءتىلىن ءبىلسىن» دەسە, ءوز ەركى. ولارعا ارناۋلى مەكتەپتەر بارشىلىق. ال ەل ىشىندە قاراپايىم قوڭىر تىرلىك كەشىپ جۇرگەن ورتاڭقول مامانعا, قاتارداعى جۇمىسشى, مالشى, قۇرىلىسشى, بازاردا وتىرعان ساتۋشىعا 12 جىل بويى شەت ءتىلىن وقىتۋدىڭ قاجەتى شامالى.
– قاراپايىم قازاق بالالارى اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەنۋىنە قارسىسىز با, سوندا؟
– ءسىز مەنى دۇرىس تۇسىنبەي وتىرسىز. ايتپاعىم, 27 جىلدا كونستيتۋتسياداعى «مەملەكەتتىك ءتىل – قازاق ءتىلى» دەگەن تالاپتى ورىنداماعان, ونسىز دا ءتىلى الاشۇبار حالىققا تاعى دا ءۇشىنشى ءتىلدى تىقپالاۋ – قاتە. ءبىز بالالاردى ءۇش تىلدە بىردەن وقىتىپ دۇمشە قىلامىز. ءوزىڭ ويلاشى, ماتەماتيكا, فيزيكا, حيميانى انا تىلىندە بەرەتىن مۇعالىم تاپشى. حيميا پانىندە «ۆالەنتتىلىكتىڭ» نە ەكەنىن بىلمەي وسكەن بالالاردى كوردىك. ال وسى ءپاندى اعىلشىنشا وقىتاتىن سونشاما مۇعالىمدى قايدان تاپپاقپىز؟ «جەدەل كۋرستاردا وقىتىپ جاتىرمىز» دەپ كوزبوياۋشىلىق جاساپ جاتىر. اپىر-اۋ, كوزىمىز كورىپ وتىر, شەتەلدە بەس جىل تۇرىپ كەلگەن مامانداردىڭ ءوزى تولىققاندى ساۋاتتى اۋدارا المايدى, ولار شەت ءتىلىن بىلگەنىمەن, ءپاندى بىلمەيدى. ال ءبىر تاقىرىپتى اعىلشىن تىلىندە بۇگە-شۇگەسىنە دەيىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن مۇعالىم, اۋىلدا تۇرماق قالادا دا جوقتىڭ قاسى. اتام زاماننان بەلگىلى قاعيدا, ءبىلىمدى, ماماندىقتى قاي ءتىلدى جاقسى بىلسەڭ, سول تىلدە الۋ كەرەك. انا تىلىنەن باس تارتىپ, شەت تىلىندە ءبىلىم, ماماندىق الامىن دەگەندى مەن تۇسىنبەيمىن.
– ارينە, ءسوزىڭىزدىڭ جانى بار. مەنىڭ قىرىقتىڭ بەسەۋىنە كەلىپ قالعان, ورتا مەكتەپتە ماتەماتيكا, فيزيكادان ساباق بەرەتىن اپايىم قازىر جەرگىلىكتى ءبىلىم باسقارماسى ۇيىمداستىرعان جەدەل اعىلشىن ءتىلى كۋرسىنا بارىپ ءجۇر. ايتۋىنشا, ماڭدىتىپ وقىتىپ جاتقان جوق. ايتەۋىر قولدارىنا سەرتيفيكات بەرەدى. ودان گورى قولدا باردى ۇقساتىپ, ىرىكتەۋسىز-اق كەز كەلگەن اتا-انا قالاسا بالاسىن بەرە الاتىن, اعىلشىن تىلىندەگى ءبىردى-ەكىلى مەكتەپ اشسا دا جەتكىلىكتى ەمەس پە؟
– بىزدە اعىلشىن تىلىندە وقىتۋدىڭ جۇيەسى قالىپتاسىپ قالدى. ايتالىق, نازارباەۆ زياتكەرلىك مەكتەپتەرى, ءبىلىم-يننوۆاتسيالىق ليتسەيلەر (بۇرىنعى قازاق-تۇرىك ليتسەي – رەد.), نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى, قازاق – بريتان ۋنيۆەرسيتەتى, كيمەپ, ابىلايحان اتىنداعى قازاق حالىقارالىق قاتىناستار جانە الەم تىلدەرى ۋنيۆەرسيتەتى, ۇلتتىق ءھام مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتتەردەگى حالىقارالىق قاتىناستار فاكۋلتەتى مەن شەت تىلدەر كافەدرالارى جەتكىلىكتى. ونىڭ ۇستىنە وسى ۋاقىتقا دەيىن «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا قانشاما جاس شەتەلدىڭ وقۋ ورىندارىن ءتامامداپ كەلدى. ياعني, ءتىل ۇيرەنگىسى كەلەتىندەرگە بارلىق جاعداي جاسالعان. وسىلاردىڭ بارىنە جۇمىس تاۋىپ بەرەيىكشى اۋەلى. «جىبەكتى تۇتە الماي ءجۇن قىلىپ وتىرمىز», ال بارلىق ورتا مەكتەپتەردە جاراتىلىستانۋ پاندەرىن اعىلشىنشا وقىتامىز دەۋ – قازاق ءتىلىن ءبىلىم, عىلىم تىلىنەن الشاقتاتۋ, كەمسىتۋ, ءان ايتۋ مەن تويدا توست سويلەۋ دەڭگەيىنە دەيىن جەتكىزۋ. بۇرىننان بەلگىلى, الەمدە جىل سايىن قانشاما ءتىلدىڭ جوعالىپ جاتقانى. بۇل باعىتپەن كەتە بەرسە, عىلىمنىڭ, تەحنولوگيانىڭ ءتىلى بولۋدان قالسا, قازاق ءتىلى دە سول تۇرمىستىق «ءولى» تىلدەردىڭ كەبىن كيمەيتىنىنە كىم كەپىل؟ استانا قالاسى «مەملەكەتتىك ءتىل» قوزعالىسىنىڭ توراعاسى رەتىندە تالاي ورىس مەكتەپتەرىن ارالادىم. كوپشىلىگى – ءوزىمىزدىڭ
قاراكوزدەر. جەكە وتباسى جاعدايى تۋرالى قازاقشا قويىلعان قاراپايىم سۇراققا جاۋاپ بەرە المايدى. ال ءبىز كەرىسىنشە تۋعان ءتىل ەسەبىنەن شەت ءتىلدىڭ بەدەلىن ارتتىرعىمىز كەلەدى. وقۋ, ءبىلىم, مادەنيەت سالاسى رەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامۋعا كونبەيدى. وعان دالەل – كەڭەس وداعىنداعى, كەيىن قىتايدا قايتالانعان «مادەني توڭكەرىس». اقىرى ينتەلليگەنتسيا, مادەنيەت, عىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ ءومىرىن جالماپ, حالىقتى قاسىرەتكە ۇشىراتتى. جاھاندانۋ زامانىندا اعىلشىن ءتىلى كەرەك. ونى ەشكىم جوققا شىعارمايدى. بىراق ونى ناۋقانشىلدىققا اينالدىرىپ, بارلىعىن بىردەي سايراتىپ شىعارامىن دەۋ – اسىراسىلتەۋشىلىك. جالعىز ءبىر تىلگە جابىسىپ قالماي, اعىلشىننان باسقا فرانتسۋز, نەمىس, يسپان, قىتاي, جاپون, اراب, كورەي تىلدەرىن دە ۇيرەتۋ كەرەك. وسى ايتىلعان تىلدەردە دە الەمدە وزىق ءبىلىم, عىلىم, زاماناۋي تەحنولوگيا دامىپ جاتىر.
ديپلوماتيادا قۇجات قازاقشا بولسىن
– ءتىل تاعدىرىنا كەلگەندە تارتىنىپ قالمايسىز. وسى ورايدا ەسىمىزگە مارات ءتاجين
سىرتقى ىستەر ءمينيسترى بوپ تۇرعان كەزدە شەتەل ەلشىلىكتەرمەن قۇجات اينالىمى قازاقشا جۇرگەنى ەسىمىزگە ءتۇسىپ وتىر… سونى ايتىپ بەرسەڭىز.
– ءيا, 2011 جىلى قاسىم-جومارت توقاەۆتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن وزىنە ورىنباسار قىلىپ, جەنەۆاداعى بولىمىنە باس ديرەكتور بولۋعا شاقىرعاندا, ورنىن بىلىكتى كادر مارات ءتاجين الماستىردى. ول كەزدە مەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ شتاتتان تىس كەڭەسشىسى ەدىم. مارات مۇحانبەتقازىۇلىنىڭ كەيبىر جيىنداردا ورىسشا سويلەگەنىن كورىپ جۇردىك. ول باسشى بوپ تاعايىندالدى دەگەندە «مينيسترلىكتەگى قازاق ءتىلى تاعى كەرى كەتە مە ەكەن» دەپ ويلادىم. سىرتقى ىستەر ۆەدومستۆوسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن قاسىم-جومارت كەمەلۇلى مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەتتى ورىسشا ءتامامداپ, ۇزاق جىل سىرتتا جۇرگەنىنە قاراماستان, جوعارى لاۋازىمدى قىزمەتكە كەلگەندە انا ءتىلىن تەز ۇيرەنىپ العان تاباندى جان. قازاق تىلىنە شورقاقتىعىنا ءتۇرلى سىلتاۋ ايتاتىن نامىسسىز شەنەۋنىكتەرگە وسى كىسىنى ۇلگى تۇتار ەدىم. مارات ءتاجين دە مەن كۇتكەن ءۇمىتتىڭ ۇدەسىنەن شىعا ءبىلدى. كەلگەن بەتتە قازاقشا سويلەپ, باياندامالارىنىڭ دەنىن قازاق تىلىندە جاسادى. وسىعان وراي, مينيسترگە استاناداعى ەلشىلىكتەرگە نوتانى قازاقشا جازساق دەگەن ۇسىنىس ءبىلدىردىم. بۇل ويىمدى قۇپتادى. ەلشىلىكتەرگە نوتانى قازاقشا جىبەرە باستادىق.
مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ ۇساق-تۇيەگى بولمايدى
– ەندى اڭگىمە اۋانىن سىرتقى ساياساتتاعى كوزگە كورىنبەيتىن جەڭىستەرگە بۇرايىق. كىتابى-
ڭىزدىڭ مازمۇنىنان اڭعارعانىم – قازاقستان سسسر قۇرامىنان شىقپاي تۇرىپ-اق, شەتەلدەرمەن بايلانىس ورناتۋدى باستاپ كەتتى. 1990 جىلى قازاق سسر سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى بوپ تاعايىندالعان سوڭ, ەلىمىزدىڭ بۇۇ-عا مۇشە بولۋ مۇمكىندىگى تۋرالى اشىق پىكىر بىلدىرەسىز. 1991 جىلى قازان ايىندا نيۋ-يوركتەگى بۇۇ-نىڭ باس اسسامبلەياسىنا كسرو دەلەگاتسياسىنىڭ قۇرامىندا بارعان كەزدە, بۇۇ تورىنەن قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلىسى تۋرالى مالىمدەپ, اقش كونگرەسى دەپۋتاتى, مەملەكەتتىك دەپارتامەنت وكىلىمەن كەزدەسىپ, ءبىزدى قولداۋعا ۇندەيسىز. دەربەس ەل اتانۋ جولىنداعى «مىلتىقسىز مايدان» قالاي ءجۇردى؟
– مەن 1967 جىلى ديپلوماتيا اكادەمياسىن ءبىتىرىپ فرانتسيا, الجير, كونگو ەلدەرىندە ديپلوماتيالىق قىزمەت اتقاردىم. 1990 جىلى كەڭەس وداعىنا تىقىر تايانىپ, جاعدايدىڭ اۋمالى-توكپەلى بوپ وتىرعانىن بايقاپ-ءبىلىپ ءجۇرمىن. بالتىق جاعالاۋى ەلدەرى 1940 جىلعا دەيىن دەربەس مەملەكەت بولعان, ولار مولوتوۆ-ريبەنتروپ پاكتىسىنىڭ زاڭسىزدىعىن العا تارتىپ بىردەن باستارىن اراشالاپ الدى. باسقا ەلدەر دە كوپ ۇزاماي مەملەكەتتىك ەگەمەندىكتەرىن جاريالاعالى وتىر. ال بىزدە جاعداي كۇردەلىلەۋ ەدى. ويتكەنى وزگە ۇلت وكىلدەرىنىڭ سانى باسىم, قازاقتاردىڭ كوبى اۋىلدىق جەرلەردە تۇرادى, ساياسي كۇش بوپ بىرىگۋ قيىن. ونىڭ ۇستىنە م. گورباچەۆ مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسىنا نۇرسۇلتان ءابىشۇلىن ۇسىنىپ, ورتا ازيا رەسپۋبليكالارىنىڭ وداقتان شىعىپ كەتپەۋىنە الدىن الا قام جاساپ وتىر. سول جىلى
1 ماۋسىمدا قازاق كسر پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆقا حات جازىپ, قابىلداۋىن ءوتىندىم. ەرتەسىنە وزىنە شاقىرتتى. اڭگىمە بارىسىندا «كسرو تارايدى, سول جاعدايدا
تاۋەلسىزدىككە ءازىر بولۋىمىز كەرەك» دەگەندى ايتتىم. ول كىسىنىڭ ويى دا سول ەكەن, نيەتىمدى قۇپتاپ ءارى ديپلوماتتىق تاجىريبەمدى ەسكەرىپ, سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ جالعىز ورىنباسارى قىزمەتىن ۇسىندى. ءسويتىپ, 1990 جىلى مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيا جاريالانعاننان
كەيىن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن ماسكەۋمەن كۇرەسۋ, قازاقستاننىڭ سىرتقى
ساياساتىن جۇرگىزىپ, الەم ەلدەرىمەن بايلانىس ورناتۋ ديپلوماتتارعا جۇكتەلدى.
– سايلاۋ اعا, ەندى حالىقارالىق تاقىرىپقا كوشسەك. كەيىنگى جىلدارى ەلىمىزگە قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ىقپالى كۇشەيدى. بۇعان نە دەيسىز؟
– ارينە, قىتاي-قازاق مەملەكەتتىك, ديپلوماتيالىق قاتىناستار سوڭعى جىلدارى جوعارى دەڭگەيگە شىقتى. ءبىزدىڭ ەلدەر شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا, ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسكە مۇشە. ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-
ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ بەلسەندىلىگى ارتىپ كەلەدى. شەتەلدەگى ەڭ كوپ قازاق ەتنوسى – 2 ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز قىتايدا تۇرادى. سوندىقتان شىعىستاعى كورشىمىزبەن تۇراقتى, دوستىق قارىم-قاتىناستى ساقتاۋ – ءبىزدىڭ ءبىرىنشى كەزەكتەگى مۇددەلەرىمىزدىڭ ءبىرى. قىتايدىڭ «ءبىر جول, ءبىر بەلدەۋ» جوباسىنا «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» ترانزيتتىك ءدالىزىن سالۋ ارقىلى ءبىز دە ۇلەسىمىزدى قوسىپ وتىرمىز. رەسەيگە, ەۋروپا جانە ازيا ەلدەرىنە تاسىمالداناتىن ترانزيتتىك جۇكتىڭ 20 پايىزى دوستىق-الاشانكوۋ تەمىر جول وتكەلى ارقىلى وتەدى. جالپى «دوستىق» ستانساسىنىڭ ماڭىزى زور. 2020 جىلعا دەيىن ستانسا ارقىلى جۇك تاسىمالىن 20 ملن تونناعا دەيىن جەتكىزۋ جوسپارلانۋدا. بۇل – جاقسى نىشان.
قازاقستان ءوز الدىنا دەربەس مەملەكەت بولعالى, سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستى قىتايدان باستاعان ەدى. 1990 جىلى 12 قىركۇيەكتە قازاقستان مەن قىتاي تەمىر جولى اشىلىپ, «دوستىق» ستانساسىندا توعىسقاندا, سالتاناتتى شاراعا قازاقستان دەلەگاتسياسىن پرەمەر-مينيستر ۇزاقباي قارامانوۆ باستاپ باردى. مينيسترلەر كەڭەسى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى مۇحامەدجان قاراتاەۆتىڭ كابينەتىندە الماتى تەمىر جولىنىڭ باسشىسى نىعمەت ەسەنعارينمەن ايتىسىپ قالعانىمىز ەسىمدە. ول «دوستىققا» باراتىن ارنايى پويىزعا كسرو تۋىن ءىلىپ, قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ گيمنىنەن كەيىن كسرو-نىڭ گيمنىن ورىنداۋدى, العاشقى ءسوزدى ماسكەۋدەن كەلەتىن جول قاتىناستارى ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارىنا بەرۋدى ۇسىندى. ال مەن وعان قارسى شىعىپ, قازاق كسر كونستيتۋتسياسىنا سايكەس ارنايى باراتىن پويىزعا قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىك تۋى مەن گەربىن ءىلۋدى, ءبىرىنشى ءسوز دەلەگاتسيانى باستاپ باراتىن ۇزاقباي قارامانوۆقا بەرىلۋ كەرەك ەكەنىن دالەلدەدىم. حالىقارالىق حاتتامادا مەملەكەتتىك مۇددەنىڭ ۇساق-تۇيەگى بولمايدى. بۇل قازاق-قىتاي اراسىنداعى جوبا بولعان سوڭ, ءوز اتىمىزدان ارەكەت ەتۋىمىز دۇرىس بولدى. ۇزەكەڭ مەملەكەتشىل ادام ەدى. سول تاباندىلىعىما ريزا بولدى ما, جولشىباي باس شتاب ۆاگونىندا ءبىر توپ شەنەۋنىك, جۋرناليستەردىڭ كوزىنشە «مىنە, مومىشۇلىنان كەيىنگى, ناعىز قازاق باتىرشا-ۇلى كەلە جاتىر, ال باسقالارىڭ ورىس فاميلياسىن الىپ, ورىس بولىپ كەتكەنسىڭدەر» دەپ سالعانى ەسىمدە. تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىنداعى العاشقى قازاق-قىتاي قارىم-قاتىناسى وسىلاي وربىگەن. ال قازىر قىتاي ءبىزدىڭ ەكونوميكامىز ءۇشىن ءىرى ينۆەستيتسيا كوزى بولىپ وتىر.
قازاقستاننىڭ تاياۋ شىعىستاعى ۇستانىمى
– سۇحباتىمىزدى ءوزىڭىز جاعدايىمەن جەتە تانىس تاياۋ شىعىستاعى مۇسىلمان ەلدەرىندەگى احۋال تۋرالى پىكىرىڭىزبەن تۇيىندەسەك. ارابتانۋشىسىز. تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە وقىپ جۇرگەن كەزدە داماسك ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىرىنشى قازاق بولىپ وقۋعا باردىڭىز. ودان بەرى دە ديپلوماتيالىق قىزمەتپەن يزرايل جانە پالەستينادا بولىپ, ەكى ورتانىڭ جاعدايىن ىشتەن باقىلاۋعا مۇمكىندىك بولدى. قازاقستان سيريا قاقتىعىسىنا بەيبىت كەلىسسوزدەر جاساۋعا ءوز الاڭىن ۇسىنىپ وتىر. جاقىندا استانا پروتسەسىنىڭ 7-ءشى كەزدەسۋى ءوتتى. بۇل قازاقستاننىڭ ديپلوماتياداعى بەدەلىن بىلدىرە مە؟
– جالپى, قازاقستانعا ساياسي-ەكونوميكالىق بايلانىستى دامىتۋ ءۇشىن تاياۋ جاتقان ەلدەردىڭ تىنىشتىعى كەرەك. سوندىقتان, سيريا قاقتىعىسىن بەيبىت جولمەن شەشۋ ءۇشىن ءوز الاڭىمىزدى ۇسىنۋىمىزدىڭ ءبىر سەبەبى – تاياۋ شىعىس ەلدەرىندەگى تىنىشتىقتى ساقتاۋ. ويتكەنى كاسپيدىڭ ءۇستىمەن, نەمەسە تاجىكستان, تۇركىمەنستان, يران, تۇركيا ارقىلى سيرياعا ساناۋلى ساعاتتا جەتۋگە بولادى. تاريحقا كوز سالساق, قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك ءوڭىرى داماسك حاليفاتىنىڭ قاراماعىندا بولعان. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي سياقتى بابامىز شامعا بارىپ وقىپ, عىلىممەن اينالىسقانىنىڭ سەبەبى وسى.
مەن وتكەن عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى سيرياعا تاشكەنت مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جولداماسىمەن وقۋعا اتتانعاندا, ءال-ءفارابيدىڭ باسىنا بارىپ دۇعا وقىعان ءبىرىنشى قازاقپىن. ول زاماندا سيريا ونەركاسىبى, اۋىل شارۋاشىلىعى دامىعان, مادەنيەتى, ءبىلىمى جوعارى مەملەكەت ەدى. بۇگىنگى ازاماتتىق سوعىس سالدارىنان قيراعان قالالاردى, باۋداي قىرىلعان ادامداردى كورىپ جانىم اشيدى. كەيىن شىعىستانۋشى, ديپلومات ءىنىم باقىتتى باتىرشا-ۇلى مىسىر ارحيتەكتۋراسىنداعى مامليۋكتەر قولتاڭباسى تۋرالى كىتاپ قۇراستىردى. ونداعى ارحيتەكتۋرالىق نىسانداردى ءوزى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ, دەرەگىن قازىپ, ءبىر جۇيەگە تۇسىرگەن ەدى. التىن وردا مەن مىسىر مامليۋك ەلىنىڭ بايلانىسىن جانداندىرىپ, كىتاپتىڭ العىسوزىن پرەزيدەنتىمىز نۇرسۇلتان ءابىشۇلى ءوزى جازدى. ول ۋاقىتتا مىسىر مەن سيريا ءبىر مەملەكەت بولعان. بەيبارىس ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى داماسكىگە كەلىپ مەكەندەگەن. ەگيپەتتىڭ باسشىسى مۇباراك, سيريا پرەزيدەنتى باشار اساد تا كرەست جورىعى مەن شىڭعىسحان شاپقىنشىلىعىنان امان ساقتاپ قالعان, قازاق توپىراعىنان شىققان بەيبارىس سۇلتانعا العىسىن ءبىلدىرىپ, كەسەنەسىن رەكونسترۋكتسيالاۋعا قازاقستان ۇكىمەتىنە رەسمي تۇردە رۇقسات بەرگەن. قۇرىلىس بىتە كەلگەندە سوعىس ءورتى لاپ ەتىپ, ونىڭ سالتاناتتى اشىلۋى توقتاپ قالدى.
جالپى, حالىقارالىق يمپەراليزم مەن سيونيزم بىرىگىپ مۇسىلمان الەمىن الاتايداي ءبۇلدىرىپ جاتقان سياقتى اسەر قالدىرادى. تەك سيريا ەمەس, يسلام الەمىندەگى ءىرى قاقتىعىستار پالەستينا, دجاممۋ مەن كاشمير, يراك, اۋعانستان, ازەربايجاننىڭ تاۋلى قاراباعى, يەمەندە دە وقتىن-وقتىن اتىس-شابىس بوپ جاتىر. الەمدىك رەاكتسيالىق كۇشتەر قولدان جاساعان «يسلام مەملەكەتىن» قۇرامىز دەپ قانشاما شەتەلدىك مۇسىلماندار, قازاق ازاماتتارى اداسىپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارى ءبىزدىڭ دە بۇل ماسەلەگە بەي-جاي قاراي
المايتىنىمىزدى بىلدىرەدى. ەكىنشى جاعىنان, ءوزىڭىز ايتپاقشى, قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ارەنادا ايتارلىقتاي بەدەلى بار. ەلىمىز بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنە ۋاقىتشا مۇشەلىكتە. ءبىزدىڭ باستامامىزبەن ازياداعى ءوزارا ىقپالداستىق جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەس (اوسشك) قۇرىلدى. جيىرما جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە اوسشك وڭىرلىك قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋدا ءوز ومىرشەڭدەگى مەن قاجەتتىلىگىن دالەلدەدى. وعان قوسا, قازاقستان – يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنا مۇشە. بۇۇ-دان كەيىنگى ەڭ ءىرى حالىقارالىق ۇيىممەن العاشقى قارىم-قاتىناس 1991 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا باستالعان. سەنەگالدا, داكار قالاسىندا وتكەن ۇيىمنىڭ سامميتىنە پرەزيدەنت ن. نازارباەۆتىڭ شەشىمىمەن سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ مىندەتىن اتقارىپ جۇرگەندە قاتىستىم.
– «تاۋەلسىزدىك جولىنداعى ديپلوماتيا» كىتابىڭىزدا يىۇ مۇشە ەلدەردىڭ بوستاندىعىن ساقتاپ قالۋعا جاردەم بەرەدى, مۇسىلمان ەلدەرى اراسىنداعى جانجالداردى ءوزارا بىتىمگە شاقىرادى دەپسىز. بىراق, ءىس جۇزىندە, اراب مەملەكەتتەرىنىڭ ءوز اراسىندا الاۋىزدىق بار…
– وكىنىشكە قاراي, يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى مۇسىلمان الەمىندەگى تىنىشتىق پەن بەيبىتشىلىكتى ساقتاۋعا, ءوزارا ارىپتەستىك ورناتۋعا ماردىمدى ىقپال جاساي الماي وتىر. سەبەبى اراب مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا الاۋىزدىق تۋىپ, ءبىر توبى اقش, ەۋروپاعا سۇيەنسە, ەكىنشىسى – رەسەي مەن يراننان جاردەم كۇتەدى. سول جاعدايدا ولارعا ءبىز سياقتى بەيتاراپ جاقتىڭ كومەگى قاجەت. ەۋروپاعا بارىپ كەلىسسوز جۇرگىزەيىن دەسە, ولار اساد رەجيمىنە قارسى. اراب ەلدەرىندە مۇنداي جينالىس وتكىزەيىن دەسە, تاعى دا مۇددەلەر قاقتىعىس ورىن الادى. سوندىقتان كەلىسسوزدەرگە بەيتاراپ پوزيتسياداعى ءبىزدىڭ ەل ساي كەلىپ تۇر. حالىقارالىق قاۋىمداستىق تاراپىنان استاناداعى كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسى جاقسى باعالانىپ جاتىر. سيرياداعى ازاماتتىق سوعىس اسكەري كۇشپەن شەشىلمەيدى, سەبەبى الپاۋىت يمپەريالار بۇل ستراتەگيالىق ماڭىزى بار ايماقتى وزدەرىنە باعىندىرۋدى كوزدەيدى. تاياۋ شىعىس پروبلەماسى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى, يسلام ىنتىماقتاستىق ۇيىمى جانە دە حالىقارالىق قاۋىمداستىق كۇشىمەن عانا, بارلىق تاراپ كەلىسىمگە كەلىپ بەيبىت جولمەن شەشىلۋى كەرەك. ەگەر سيرياداعى احۋال رەتكە كەلسە, بۇل ورتالىق ازيانىڭ دا, قازاقستاننىڭ دا تۇراقتىلىعىن قامتاماسىز ەتەدى.
– اڭگىمەڭىزگە راحمەت.
اڭگىمەلەسكەن
ادىلبەك جاپاق
