جەرگىلىكتى, ۇلتتىق جانە جاھاندىق دەڭگەيدەگى قوعام بەتپە-بەت كەلەتىن قيىندىقتار مەن قاۋىپ-قاتەرلەردى تالدايتىن امەريكالىق برۋكينگس ينستيتۋتىنىڭ (Brookings Institution, ۆاشينگتون – رەد) عالىمدارى داررەل م.ۋەست پەن دەنيەل بەرنشتەين الەمنىڭ 17 قالاسىندا تسيفرلى تەحنولوگيا, ءموبيلدى بايلانىس جانە ينتەگراتسيالانعان شەشىمدەر قوعام قاۋىپسىزدىگى مەن قۇقىقتىق ءتارتىپتى قالاي قامتاماسىز ەتەتىنىن زەرتتەپ, ناتيجەسىن جاريالادى. زەرتتەۋ نىسانىنا ىلىككەن قالالاردىڭ ىشىندە استانا دا بار.
زەرتتەۋدە قالاداعى تسيفرلى تەحنولوگيا ينفراقۇرىلىمدى, قاۋىپسىزدىكتى نىعايتۋ شارالارى, ونىڭ تيىمدىلىگى, مالىمەتتەردى تالداۋ (داتا-اناليز), مەن جەرگىلىكتى بۇقارا حالىقتىڭ اتسالىسۋ دەڭگەيىن ساراپتاپ, 120 بالدىق شكالامەن رەيتينگ تۇزىلگەن. قوعامدىق قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى وزىق تاجىريبەلەردى يگەرۋدە سينگاپۋر, كوپەنگاگەن جانە لوندون كوش باستاپ تۇر. سەبەبى ولاردىڭ ماقساتى – ايقىن, ينفراقۇرىلىمدىق بازاسى مىعىم ءارى قارجى مولىنان قۇيىلادى. مالىمەتتەردى تالداپ-ساراپتاۋعا, حالىقپەن تىعىز بايلانىستا جۇمىس جاساۋعا ايرىقشا كۇش سالادى. ال رەيتينگتىڭ سوڭىن الا ورنالاسقان دجاكارتا, استانا, كۋۆەيت, كاير جانە ابۋدجا (نيگەريا) قاۋىپسىزدىك شارالارىنا كوڭىل بولگەنمەن, ۇزدىك شەشىمدەردى ەنگىزۋگە رەسۋرس شەكتەۋلىگى كەدەرگى كەلتىرىپ تۇرعان كورىنەدى. عالىمدار «Smart Astana» جوباسى مەن ەكسپو-2017 كورمەسى استانانىڭ الەمدەگى سمارت-قالالاردىڭ ەلۋلىگىنە كىرۋگە مۇمكىندىك بەرگەنىن ايتادى. «Astana Innovations» جۇزەگە اسىرىپ جاتقان «اقىلدى مەكتەپ» جوباسى, بەينەباقىلاۋ كامەرالارى, قوعامدىق ورىندارداعى لەد-جارىقشامدار مەن wi-fi جەلىسى قالانىڭ قاۋىپسىزدىك شارالارىن قامتاماسىز ەتۋگە ۇمتىلىسى بارىن كورسەتەدى. الايدا ورىنداۋىندا ءالى دە ولقىلىقتار كوپ دەگەن پىكىر ايتادى.
جالپى, حالىق تىعىز ورنالاسقان جەرلەردە قوعامدىق ءتارتىپتى قاداعالاۋ وڭاي ەمەس. يۋنيسەف مالىمەتىنە سۇيەنسەك, 2050 جىلعا قاراي الەم حالقىنىڭ 70 پايىزى قالادا تۇرادى. اۆتورلاردىڭ ايتۋىنشا, كوشەدە بەينەباقىلاۋدى كوبەيتۋ, پوليتسيالاردىڭ وزدەرىمەن بىرگە كامەرا الىپ ءجۇرۋى, ينتەرنەت جەلىسى ارقىلى ينتەگراتسيالانعان باسقارۋ ورتالىقتارىن قۇرۋ, الەۋمەتتىك جەلى ارقىلى قاۋىپتى ەسكەرتۋ جولىن قاراستىرۋ, قولدا بار مالىمەتتەر ارقىلى الداعى جاعدايدى بولجاپ-ءبىلىپ وتىرۋ زاڭ بۇزۋشىلىقتى بولدىرماۋعا كادىمگىدەي توسقاۋىل بولادى. تومەندە مۇنداي جوبالاردى ءساتتى اتقارىپ جاتقان بىرنەشە قالادان مىسال كەلتىرەيىك:
امستەردام. كامەرامەن جاراقتانعان پوليتسيا
نيدەرلاند استاناسىندا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن تۇرعىنداردى, كومپانيالاردى جانە قالا مۋنيتسيپاليتەتىن جۇمىلدىراتىن, اشىق مالىمەت الماسۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن «Amsterdam Smart City» (ASC) جوباسى جۇمىس ىستەپ تۇر. ونىڭ ەڭ ءتيىمدى باعىتتارىنىڭ ءبىرى – پوليتسەيلەر وزدەرىمەن بىرگە موينىنا تاعىپ جۇرەتىن بەينەكامەرالار. 2009 جىلى گوللانديالىق Zep-Cam كومپانياسى وزدەرىنىڭ ەكستريمالدى سپورتقا ارنالعان كامەرالارىن وڭتايلاپ, ونىمەن بارلىق پوليتسيا دەپارتامەنتتەرىن جاراقتاندىردى. ۇدايى قوسىلىپ تۇراتىن بەينەباقىلاۋ جاقسى ناتيجە كورسەتتى. ماسەلەن, پوليتسەيلەرگە قارسى قۇقىق بۇزۋشىلىق ازايدى; پوليتسيانىڭ زاڭسىز ايىپپۇل سالۋىن ازايتىپ, ازاماتتاردىڭ سەنىمىن ارتتىرا ءتۇستى, كۇدىكتىنى ۇستاۋ, تىركەۋ كورسەتكىشى ارتتى; پوليتسيا قاۋىپتى تاپسىرمالارعا شىعاردا وزدەرىن اناعۇرلىم سەنىمدى سەزىنە باستادى. امستەردامدا حالىق وتە تىعىز ورنالاسقان, ءار شارشى شاقىرىمعا 5065 ادامنان كەلەدى. ونىڭ ۇستىنە قالادا 130-داي ۇلت وكىلدەرى تۇرادى. ياعني, قوعامدىق ورتادا ءتۇرلى ەتنوسارالىق قاقتىعىستاردىڭ بولۋى ىقتيمالدىلىعى جوعارى. ال قۇقىق قورعاۋشىلار كامەرامەن جاراقتانعالى بەرى پوليتسيا جاعدايدى باقىلاۋدا ۇستاپ, حالىقپەن سەنىمدى قارىم-قاتىناس ورناۋىنا جول اشتى. امستەردام تاجىريبەسىن الەمدەگى باسقا ءىرى قالالار دا يگەرىپ جاتىر. نيۋ-يورك مەرياسى 2019 جىلعا دەيىن قالاداعى 23000 پوليتسەيدى كامەرامەن قامتاماسىز ەتەتىن بولدى. بۇل ءادىستى امەريكانىڭ ۆاشينگتون, حيۋستون, دەنۆەر, ساكرامەنتو قالالارى, انگليا مەن فرانتسيا دا كەڭىنەن قولدانۋدى باستادى.
ليتسزيان مەن نايروبي. مالىمەتتەر ورتاق بازادا وڭدەلەدى
قىتايدىڭ اقپاراتتىق جانە كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار اكادەمياسى ەۋروپا مەن قىتايدىڭ بىرقاتار قالالارىنداعى «سمارت-سيتي» تەحنولوگيالارىن سالىستىرىپ, مىناداي بايلامعا كەلدى: قالالار بەينەباقىلاۋ كامەراسى, الەۋمەتتىك جەلىمەن جۇمىس, جەكە-دارا سەنسورلار جەلىسىن ەنگىزىپ جاتىر. الايدا ونداعى مالىمەتتەردى ءبىر ارناعا توعىستىرىپ, كادەگە جاراتۋ جاعى كەنجەلەپ تۇرعانىنا كوز جەتكىزدى. اتالمىش يننوۆاتسيالىق شەشىمدى اۋەلى يۋنان پروۆينتسياسىنداعى ليتسزيان قالاسىندا سىناپ كورۋدى ءجون كوردى. لي وزەنىنىڭ جاعاسىندا ورنالاسقان, جان-جاعىن تاۋ كومكەرگەن شاعىن قالاعا تۋريستەر قاپتاپ كەلەدى. پوليتسيا بەينە, دىبىس جانە تسيفرلى مالىمەتتى وڭدەۋ ءۇشىن قالانى eLTE جوعارى جىلدامدىقتى ينتەرنەتىمەن قامتاماسىز ەتتى. ءسويتىپ, كىسى قاراسى كوپ جەرلەردەگى ءجىتى باقىلاۋ ارقاسىندا زاڭ بۇزۋشىلىقتاردى جەدەل انىقتاپ, دەرەۋ ارەكەت ەتۋگە قول جەتكىزدى. ال نايروبيدە ينتەگراتسيالانعان باسقارۋ ورتالىقتارىنا تۇسكەن مالىمەت ءبىر مەزەتتە سول ماڭايدا جۇرگەن پوليتسيا كولىگىنە دە جەتەتىن جولى تابىلدى.
دجاكارتا. ونلاين باعدارلامالار «حالىقتان حابار كۇتەدى»
ءتارتىپ ساقشىلارى, قاۋىپسىزدىك قىزمەتتەرى مەن حالىق اراسىنداعى بايلانىستى نىعايتۋعا ونلاين تەحنولوگيالاردىڭ دا تيگىزەر پايداسى زور. مىسالى, دجاكارتاداعى «Qlue» باعدارلاماسى ارقىلى ورتالىقتاندىرىلعان مالىمەتتەردى وڭدەۋ بازاسى كەپتەلەك, سۋ تاسقىنى, تروپيكالىق بەزگەكتىڭ الدىن الىپ, ونىڭ سالدارى مەيلىنشە جەڭىل بولۋىن قاداعالايدى. Aل «CROP» باعدارلاماسى ارقىلى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر حالىقتىڭ ارىز-شاعىمىنا, سۇراعىنا تىكەلەي جاۋاپ بەرە الادى. ءبىر قىزىعى, قالالىق مۋنيتسيپاليتەت باعدارلامادان كىمنىڭ جەدەل ارەكەت ەتكەنىن, كىمنىڭ كەشەۋىلدەتكەنىن كورىپ تۇرادى. كەيىن بۇل مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى جۇمىستان شىعارۋعا نەگىز بولا الادى.
دەرەككوز: www.brookings.edu
