قازاقستان – اسا باي تاريحتى جانە اتا-بابالاردىڭ مادەني مۇراسىن يەلەنۋشى. بارلىق ۋاقىتتاردا دا ادامزات ءۇشىن ءوزىنىڭ تاريحىن ءبىلىپ, زەرتتەۋ وزەكتى ماسەلە بولعان. وسىدان التى جىل بۇرىن, اتاپ ايتقاندا, 2015 جىلى رەسمي قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ 550 جىلى اتالىپ ءوتتى. ءسوز جوق, سول ءساتتى اتاپ ءوتۋ سالىستىرمالى جاس ەگەمەن ەلىمىزدىڭ ومىرىندەگى ايتۋلى وقيعا بولدى.
ۋاقىت وتەدى, داۋىرلەر وزگەرەدى, ال ءبىز بۇگىن اتا-بابالارىمىز ارمانداپ وتكەن تاۋەلسىز مەملەكەتتە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. قازاق حاندىعى قۇرىلۋى مەرەيتويىنا بايلانىستى ءىس-شارالار ءبىزدىڭ مەملەكەتتىلىگىمىزدىڭ باستاۋلارىن اشىپ كورسەتەتىن بولادى. اتاۋلى كۇندى تويلاۋ يدەياسىن تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ 2014 جىلعى قازاننىڭ سوڭىندا ۇسىنعان-دى. ەلباسى سول جىلدىڭ كۇزىندە جەتەكشى وتاندىق تەلەارنالار وكىلدەرىمەن كەزدەسۋ بارىسىندا: «ءبىز تاۋەلسىزدىگىمىزدى قيىن-قىستاۋ كەزدە الىپ, ءارتۇرلى قيىندىقتاردان وتتىك. ەندى, جاعدايىمىز جاقسارعان ساتتە, ءبىز تاريحىمىزعا, رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزعا نازار اۋدارۋعا ءتيىسپىز. قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىن تويلاۋ بىزگە, اسىرەسە جاستارىمىزعا وتە قاجەت دەپ ويلايمىن» دەگەن-ءدى.
اتالعان مەرەيتويدى تويلاۋ اياسىندا, 2015 جىلعى قازاننىڭ 9-ىندا نۇرسۇلتان نازارباەۆ تارازدا «قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعى» مونۋمەنتىنىڭ اشىلۋى سالتاناتىنا قاتىسىپ, سونىمەن قاتار «كونە تاراز» مۇراجايىندا بولدى. سالتانات بارىسىندا ەلباسى مونۋمەنتكە گۇل شوعىن قويىپ, قۇتتىقتاۋ ءسوز ايتتى. ول قالا حالقىن قازاق حاندىعىنىڭ 550 جىلدىعىمەن قۇتتىقتاپ, ەلوردادا باستالىپ, تارازدا جالعاسقان مەرەكەلىك ءىس-شارالاردىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى.
«تاۋەلسىزدىك جىلدارى ىشىندە الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرلەرىندە ءبىزدىڭ ەرتەدەگى وتكەنىمىز جايىندا ماعلۇماتتاردى زەرتتەپ, جيناۋ ءۇشىن ەكسپەديتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. ءبىزدىڭ تاريحىمىز ساقتار مەن عۇنداردان, تۇرىكتەردەن باستاۋ الىپ, قازاق حاندىعىنىڭ تۋى كوتەرىلگەن شۋ وزەنى جاعالاۋلارىنا حاندارىمىز كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قونىس اۋدارۋىنا ۇلاستى. ءبىز وسى مەرەكەنى تاريحىمىزدىڭ ەرتە كەزەڭدەردەن باستالاتىنىن كۇللى الەمگە پاش ەتۋ ءۇشىن, بۇل جايىندا ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاقتارىمىزعا ايتۋ ءۇشىن وتكىزىپ جاتىرمىز» دەدى ەلباسى.
قازاق حاندىعىنىڭ مەرەيتويىنا ارنالعان 2015 جىلعى قىركۇيەكتىڭ 11-ىندە استانادا (قازىرگى نۇر-سۇلتاندا) وتكەن سالتاناتتى جيىندا ن.ءا.نازارباەۆ: «ءبىز قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ تاريحى بىرنەشە مىڭجىلدىققا كەتەتىنىن جادىمىزدا ساقتاي وتىرىپ, اتا-بابالارىمىزدى قۇرمەتتەپ, ىستەگەن ىستەرىنە لايىقتى باعا بەرەمىز. ەلىمىزدىڭ تاريحى ءوزىنىڭ بىرەگەي ورنەگىمەن ەۋرازيانىڭ بۇرىنعى جانە قازىرگى وركەنيەتتەرى شوعىندا اسەم ۇيلەسىم تاپقان. ۋاقىتتىڭ كوزگە كورىنبەيتىن جىپتەرى ءبىزدى قىتايدىڭ مىڭجىلدىق تاريحىمەن جانە قازىرگى ومىرىمەن, تاياۋ جانە ورتا شىعىستىڭ كوپتەگەن حالىقتارىنىڭ وتكەنىمەن دە, بۇگىنىمەن دە بىرىكتىرەدى. تىلدەر مەن مادەنيەتتەردىڭ ەسەپسىز كوپ دانەكەرلەرى ارقىلى ءبىز باۋىرلاستارىمىز – بۇگىنگى تاڭدا مۇزدى مۇحيت جاعالاۋلارىنان جەرورتا تەڭىزىنە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ جاتقان تۇرىك حالىقتارىمەن بايلانىسا الامىز. ۇلى تۇرىك ەلى – ول بابالارىمىز بەن باتىرلارىمىز ورتاق, رۋحاني بايلىقتارىمىز ورتاق بولعان ءبىزدىڭ ارعى ورتاق وتانىمىز. بۇل – ءبىزدىڭ ورتاق ۇلى مۇرامىز» دەپ اتاپ كورسەتتى. سويلەگەن ءسوزىن قورىتا كەلە, ەلباسى: «ءبىزدىڭ قاسيەتتى جەرىمىز ەرتەدە ۇلى دالا دەپ اتالسا, ال بىزدەر «ۇلى دالانىڭ بالالارى» اتانعانبىز. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا جانە قاشاندا ءبىزدىڭ قازاقستانىمىز – ول ۇلى دالا ەلى! بۇل – وزگەرىپ, تۇرلەنگەن ۇلى دالانىڭ ەلى!».
تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ ادىلەتتى اتاپ وتكەنىندەي, قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحى ەرتە زامانداردان, بۇرىن قازاقستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن ساقتار مەن ۇيسىندەردەن, عۇندار مەن باسقا دا ەتنوستىق قاۋىمداستىقتاردان باستاۋ الادى. ەرتەدەگى ەتنوستاردىڭ مەملەكەتتى باسقارۋداعى ءىس-تاجىريبەسىن ەۋرازيالىق يمپەريا – تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان تۇرىكتەر ۇيرەنگەن-ءدى. بۇل قاعاناتتىڭ داستۇرلەرىندە وعىزدار مەن تۇرگەشتەردىڭ, قارلۇقتاردىڭ جانە ورتاعاسىرلىق وزگە دە تۇركىتىلدەس ەتنوستاردىڭ مەملەكەتتىلىگى قۇرىلعان-تىن.
كوشپەندىلەردىڭ مەملەكەتتىلىگى دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭى شىڭعىس حان يمپەرياسىنىڭ پايدا بولۋىمەن جانە ول تاراتىلعان سوڭ قازاقستان اۋماعىندا قۇرىلعان مەملەكەتتەرمەن تىعىز بايلانىستى. سودان كەيىنگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمداردىڭ شىنايى مۇراگەرى, دالا مەملەكەتتىلىگىن جالعاستىرۋشى قازاق جەرىندە XV عاسىردان XVIII عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ءومىر سۇرگەن قازاق حاندىعى بولدى. سوڭعى ۋاقىتتا قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ تاريحىنا قاتىستى پىكىرتالاستاردىڭ كۇشەيگەنىن, ونىڭ 1991 جىلى مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك جاريالانعانعا دەيىن ومىردە بولعانىن تەرىسكە شىعاراتىن ۇردىستەر بايقالعانىن ايتۋىمىز كەرەك.
سونىمەن, 2015 جىلدىڭ كۇزىندە قازاق حالقىنىڭ حاندارى كەرەي مەن جانىبەك قۇرعان دەربەس مەملەكەتتىك بىرلەستىك – قازاق حاندىعىنا 550 جىل تولدى. اتالعان كۇندەردىڭ بارلىعى مەملەكەتتىك سانانىڭ قايتا ورالۋىنىڭ تاريحي ساباقتاستىعىن بىلدىرەدى جانە جاڭا تاۋەلسىز مەملەكەت – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلەۋلى تىرەگىنە اينالادى. ال بۇل – ءبىزدىڭ ماڭگىلىك ەلىمىزدىڭ بار ەكەنىن پاش ەتەتىن كورسەتكىش. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسىپ, قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىنا بەس جارىم عاسىردان اسىپ وتىر, ال قازاق حالقىنىڭ عاسىرلارعا كەتەتىن تاريحى جانە ۇلى قازاق حاندارىنىڭ ساياسي تاريحى قازاقستاندىق مەملەكەتتىلىك پەن وتانشىلدىقتىڭ نىعايۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن بولادى.
قازاق حاندىعى قۇرىلۋىنىڭ ناقتى بارىسى قازاقستان اۋماعىنداعى ەكى مەملەكەتتىڭ – ءابىلحايىر حاندىعى (كوشپەلى وزبەكتەر مەملەكەتى) مەن موعولستاننىڭ ىشكى ساياسي احۋالىنا بايلانىستى بولدى. ەكى مەملەكەتتە دە كوشپەلى اقسۇيەكتەردىڭ ەكونوميكالىق كۇش-قۋاتى ارتىپ, ونىڭ ورتالىقتان سىرتقا قاراي باعىتتالعان ۇمتىلىستارى كۇشەيدى. شىعىس دەشتى قىپشاق پەن جەتىسۋ ءوڭىرىنىڭ رۋلارى مەن تايپالارىنىڭ اسا بەدەلدى كوسەمدەرى ساياسي تاۋەلسىزدىككە ۇمتىلدى.
XV عاسىردىڭ جيىرماسىنشى جىلدارىندا-اق قالماقتار جايىلىمدار مەن تابىس كوزدەرىن جانە ساۋدا-ساتتىق ورتالىقتارىنا شىعاتىن جولدار ىزدەپ, جەتىسۋ وڭىرىنە شابۋىلدار جاساي باستاعان. ءابىلحايىر حان 1457 جىلى ولاردان قاتتى سوققى الدى. قالماقتار ابىلحايىرمەن ول ءۇشىن اۋىر جاعدايلاردا كەلىسىمشارت جاساسىپ, شۋ ارقىلى وزدەرىنىڭ جەرلەرىنە كەتتى, ال ءابىلحايىر ءوز ۇلىستارىندا, ونىڭ ىشىندە قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندە دە, ونىڭ بيلىگىن مويىنداماعان جوشى مۇراگەرلەرى بيلىگىن جازالاپ, قاتاڭ شارالارمەن ءتارتىپ ورناتا باستادى. ءابىلحايىردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى جانە موعولستان حانىنىڭ جەتىسۋ حالقىن قالماق شاپقىنشىلارىنان قورعاي الماۋى بۇقارا حالىقتىڭ اشۋ-ىزاسىنىڭ ودان سايىن ورشۋىنە كەلتىردى.
XV عاسىردىڭ قىرقىنشى- ەلۋىنشى جىلدارىنان باستاپ-اق قازاقستاننىڭ وڭتۇستىگىندەگى رۋ-تايپالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى كەرەي مەن جانىبەكتىڭ اينالاسىنا شوعىرلاندى. سانى كوپ قازاق رۋلارىنىڭ باسقارۋىمەن ولار موعولستان قۇرامىنا كىرەتىن جەتىسۋعا قونىس اۋداردى. بۇقارا حالىقتىڭ وسى ارەكەتى قازاقتاردىڭ بىتىراپ كەتكەن توپتارىنىڭ, ونىڭ ىشىندە جەتىسۋداعى قازاقتاردىڭ ءبىر مەملەكەتكە بىرىگۋىنە سەبەپ بولدى.
قازاق حاندىعى باستاپقىدا باتىس جەتىسۋ اۋماعىن, شۋ مەن تالاس القاپتارىن قامتىعان-دى. موعولدار حانىنىڭ وزبەك ۇلىسىنىڭ سۇلتاندارىنا جىلى شىرايلى كوزقاراسىن, بىرىنشىدەن, ەسەنبۇعانىڭ ول كەزدە قارۋدىڭ كۇشىمەن سولتۇستىك كوشپەندىلەرىنىڭ شاپقىنشىلىقتارىن تويتارا الاتىن مۇمكىندىگىنىڭ بولماۋىمەن, ەكىنشىدەن, كەرەي مەن جانىبەكتى جانە ولاردىڭ اسكەرىن ءوزىنىڭ يەلىكتەرىنىڭ باتىس شەكاراسىن تيمۋر ءابۋ سايد قولدايتىن باۋىرى ءجۇنىستىڭ تارتىپ الۋ نيەتىنەن قورعايتىن تىرەك دەپ قابىلداۋىمەن تۇسىندىرۋگە بولادى.
ەسەنبۇعانى وسىنداي شەشىم قابىلداۋعا يتەرمەلەگەن ەكىنشى سەبەپ – حاننىڭ ىشكى دە, سىرتقى دا قاتىناستارداعى ماڭىزى ونى قولدايتىن فەودال اقسۇيەكتەردىڭ جانە ۇلىس ادامدارىنىڭ باسىم سانىمەن ايقىندالاتىن جاعدايى. سول سەبەپتى ونىڭ ءوز جاعىنا كۇشتى كورشىلەرىنىڭ جاۋلارىن تارتىپ, ولاردى پايدالانۋ, ەگەر قاجەت بولسا, ولارعا قارسى وزدەرىنىڭ رۋ-تايپالاستارىن دا پايدالانۋ نيەتى تۋعان-دى. ەسەنبۇعا 1462 جىلى قايتىس بولعان سوڭ, موعولستاندا ءىس جۇزىندە تولىق وكىمەتسىزدىك ورنادى. ءدال وسىنداي جاعدايدا جەتىسۋدا قازاق حاندىعىنىڭ پايدا بولىپ, نىعايۋى ابدەن زاڭدى ارەكەت ەدى.
كەرەي مەن جانىبەك التىن وردا مەن اقوردانىڭ الدىڭعى مەملەكەتتىك بىرلەستىكتەرى داستۇرلەرىن يەلەنگەن مۇراگەرلەر بولدى. قازاق مەملەكەتتىلىگىنىڭ نەگىزىن سالۋشىلار – كەرەي مەن جانىبەكتىڭ قازاقتاردىڭ تاريحىنا سىڭىرگەن ەڭبەگىن شىن مانىندە وراسان دەپ جانە قازاقستاندىق سايكەستىك پەن ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ قالىپتاسۋى قازاقستاندىق وتانشىلدىقتىڭ نىعايۋى ءۇشىن تاريحي نەگىز بولىپ تابىلادى دەپ ايتا الامىز. ءسويتىپ, XV عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا تاريح ساحناسىندا پايدا بولعان قازاق حاندىعى قىسقا مەرزىم ىشىندە شاعىن كوشپەندى قۇرىلىمنان ورتا ازياداعى اسا قۋاتتى جانە تۇراقتى مەملەكەتتەردىڭ بىرىنە اينالدى.
XVII عاسىرعا قاراي قازاقتاردىڭ ءبىرتۇتاس حالىق بولىپ قالىپتاسۋ ۇدەرىسى اياقتالدى. ناتيجەسىندە ەندى قازاقتار دەپ ورتالىق ازيانىڭ قازاق حاندىعىنا كىرگەن بارلىق تۇرىك جانە تۇرىكتەرگە جاتپايتىن رۋ-تايپالارى اتالاتىن بولدى. ءسويتىپ, سول ۋاقىتقا قاراي ەتنوستىق داستۇرلەر مەن سالت-عۇرىپتاردىڭ, ءبىرتۇتاس ءدىننىڭ, تىلدەر مەن مادەنيەتتەردىڭ قالىپتاسۋى اياقتالدى.
جاسامپاز تاباندىلىقپەن دالا بيلەۋشىلەرى مەن حالىق مەملەكەت اۋماعىنىڭ بۇتىندىگى ساقتالۋى ءۇشىن كۇرەستى. قازاق حاندىعى بىرتە-بىرتە حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ دەربەس سۋبەكتىسىنە اينالدى. جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي, التىن وردا مەن ءبىزدىڭ بۇگىنگى مەملەكەتتىگىمىزدىڭ اراسىندا تىكەلەي بايلانىس بار دەپ ايتۋعا بولادى. پروفەسسور, ت.ع.د. زيابەك قابىلدينوۆتىڭ پىكىرىنشە, التىن وردا ءبىزدىڭ تاريحىمىزدان ويىپ تۇرىپ ورىن الادى. ونىڭ قازاق حالقىنىڭ تاريحىنا تۋرا, تىكەلەي بايلانىسى بار. بىرىنشىدەن, قازاق حاندىعى اسپاننان تۇسكەن جوق. قازاق حاندىعىن جايدان-جاي, سىرتتان كەلگەن بىرەۋلەر بىزگە قۇرىپ بەرگەن جوق. قازاق حاندىعى – التىن وردانىڭ تىكەلەي مۇراگەرى. 600 جىلداي قازاق حاندىعىن جوشى حاننىڭ ۇرپاقتارى بيلەدى. ونى ءبىز ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ەكىنشىدەن, التىن وردانىڭ جارتىسىنان كوبى, تەرريتوريا جاعىنان, قازاق حاندىعىن قۇرايدى. سونى ەشقاشان ۇمىتپاۋىمىز كەرەك. ۇشىنشىدەن, التىن وردانى قۇرعان جوشىنىڭ ۇرپاقتارى قازاقستاندا بۇگىنگە دەيىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. كەيبىر دەرەكتەر جانە شەجىرە بويىنشا ولاردىڭ سانى 25-30 مىڭ دەپ ايتىلادى.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن 2019-2020 جىلدار التىن وردانىڭ 750 جىلدىعى بەلگىسىمەن ءوتتى. «ءبىز ونىڭ مۇراگەرلەرى رەتىندە بۇكىل الەم الدىندا كورىنىپ, سول ارقىلى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ نەگىزىن قالادىق. بىراق بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىسى ايتقان «تاريحپەن ساياساتكەرلەر ەمەس, تاريحشىلار اينالىسۋى ءتيىس» دەگەن ماڭىزدى ۇستانىمدى ەستە ساقتاۋ قاجەت. ءوز ۇلىلىعىمەن راحاتتانۋ, تاريحتى ميفتەرمەن ارالاستىرۋ, وتكەنىمىزدىڭ بەتتەرىن رومانتيزاتسيالاۋ – ءولى جانە پايداسىز جول. جوق, ءبىز كونيۋنكتۋرادان وقشاۋ تاريحتى تىڭعىلىقتى زەردەلەپ, ونىڭ اق داقتارىن بوياپ, تاعدىرشەشتى وقيعالاردىڭ ەگجەي-تەگجەيلى دەكونسترۋكتسياسىن جۇرگىزۋىمىز كەرەك. وسى ماقساتتا پرەزيدەنتتىڭ تاپسىرماسى بويىنشا ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى جانىنان «جوشى ۇلىسىن زەرتتەۋ عىلىمي ينستيتۋتى» قۇرىلادى» دەپ مالىمدەدى پرەزيدەنت اكىمشىلىگى باسشىسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى داۋرەن اباەۆ.
جالپى العاندا, ۇلى دالادا مەملەكەتتىڭ قۇرىلۋى, شىن مانىندە, ءبىر مەزگىلدە قازاق حالقىنىڭ سانى وسۋىنە, وراسان ۇلكەن ەتنوستىق كەڭىستىك شەكتەرىندە ورتاق زاڭنامالىق نورمالاردى مويىندايتىن شارۋاشىلىق-مادەني, ءتىل بىرلىگى نەگىزىندە ونىڭ تۇراقتى ءبۇتىن ۇلتتىق بىرلەستىككە اينالۋىنا جاعداي تۋعىزدى. قازاق حاندىعى مەن التىن وردانىڭ تىكەلەي بايلانىسى بار. التىن وردا ىدىراعان كەزدە استراحان, قازاق, قىرىم حاندىقتارى پايدا بولدى. سول كەزدە قازاق حاندىعى دا قالىپتاستى. انا مەملەكەتتى دە, مىنا مەملەكەتتى دە تورەلەر بيلەدى. سوندىقتان ءبىزدىڭ تاريحىمىزدا التىن وردانىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ونى ءبىز ماقتان ەتۋىمىز كەرەك, ونى ۇنەمى زەرتتەپ, زەردەلەپ وتىرعانىمىز ءجون.
تالعاتبەك ءامينوۆ, مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ
اعا عىلىمي قىزمەتكەرى, پروفەسسور
