قازاق حالقىنىڭ الىمساقتان جالعاسىپ كەلە جاتقان ءداستۇرلى ادەت-عۇرپىن, ءجون-جوسىعىن ءبىلۋ, ۇيرەنۋ جانە ومىردە قولدانۋ – اعايىن-جۇرتتى اداستىرمايتىن ايقىن جول. مۇنى وتباسىندا اتا-انا, مەكتەپتە ۇستاز, كوپشىلىك ورتادا اقساقالدار جاستارعا ۇيرەتىپ, ۇعىندىرىپ وتىرعانى ءجون.
باتالاسۋ
باتالاسۋ سالت – ءار ازاماتتىڭ, ەلدىڭ, تەكتىلىكتىڭ, سوزدە تۇرۋ جانە كەلىسىمنىڭ, بىرلىككە بەرىكتىكتىڭ ۇلكەن جولى. بۇل جول قۇدالىقتا, سەرت پەن ۋادەدە, ەلشىلىكتە, ەل اراسىنداعى ماڭىزى ۇلكەن شارالاردا جاسالادى. سونىمەن بىرگە باتالاسۋ حان, اقساقالدار, بيلەر الدىندا, ارۋاق ورنىندا جاسالىپ, قول الىسىپ ورىندالاتىن عۇرىپ جانە ول ۇزاق مەرزىمگە, ءتىپتى ماڭگىلىككە جالعاسادى.
باتالاسىپتى دەگەن ءسوز – ەل ىشىندە ماڭىزى وتە زور ءىس. ارعىن امانجولدان الىمبەت, بەيىمبەت, شاقشاق (اتاقتى باتىر جانىبەك تارحاننىڭ اتاسى) تۋادى. شاقشاق قايتىس بولعاندا (XVII عاسىر) ونىڭ جاس ايەلى سومالتىندى جاقىن قاينىسى ايدەركەگە قوسادى. وسى سومالتىننىڭ شاقشاقتان تۋعان جاس بالاسى ەسنازار مەن ايدەركەدەن تۋعان جىلقايدار ەكەۋى ەنەلەس. ەكى بالا بىرگە ءوسىپ, ەر جەتكەننەن كەيىن ەلدىڭ باستى ادامدارى جينالىپ: «سومالتىن قاسيەتتى, ونەگەلى انا بولدى. بۇدان بىلاي ودان تۋعان ەسنازار مەن جىلقايدار بالالارى ءبىر انانىڭ بالاسى بولعاندىقتان, قانشا اتا وتسە دە, ءبىر-بىرىنەن قىز الىسپاسىن, ءومىر بويى تۋىس بولىپ سانالسىن» دەپ قول جايىپ, ارۋاق اتىن ايتىپ, باتالاسىپتى. مىنە, سول باتا ارادا 400 جىلداي ۋاقىت ءوتىپ, اراسى 12 اتاعا تولسا دا, ءالى بۇزىلعان جوق.
باتالاسۋ – قاسيەتتى ۇعىم. ونى بۇزۋ – قازاق اراسىندا وتە جامان ءىس. «باتا بۇزعان» دەگەن – قارعىسپەن تەڭ, وتە اۋىر ءسوز.
ءبىتىم
ءبىتىم سالتى – حالىق اراسىندا ماڭىزى زور, وتە قيىن ءارى كۇردەلى ءىس. بۇل – حان, بي, اقساقالداردىڭ ارالاسۋىمەن بىتەتىن ەلدىك شارۋا, ويتكەنى ونىڭ بۇگىنگى عانا ەمەس, الداعى بىرنەشە جىلدىق, ءتىپتى عاسىرلارعا ۇلاساتىن الەۋمەتتىك, ەلدىك قىزمەتى مەن جولى بار.
ەرتە زامانداردا ەلارالىق جاۋگەرشىلىك, سوعىس, ۇرىس, جەر داۋى, جەسىر داۋى, قۇن داۋى سياقتى ەل, ەر نامىسىنا تيەتىن ءىرى قاقتىعىستار مەن ۇرىس-جانجالدار بولىپ تۇرعان. ول قارۋلى قاقتىعىس, ءىرى بارىمتالارعا ۇلاسىپ, ەل-جۇرت تىنىشتىعى بۇزىلىپ, ەلدەن بىرلىك پەن ىنتىماق قاشقان. مۇندايدا كەكتەسكەن, وشتەسكەن, ەسەسى كەتكەن ەل ءجيى شابۋىلعا شىعىپ, ونىڭ سوڭى كىسى ولىمىنە دەيىن ۇلاسقان. مىنە, وسىندايدا ەكى ەلدى بىتىستىرەتىن, كەلىسىمگە شاقىراتىن «ءبىتىم» تارتىپتىك زاڭىن قولدانعان. مۇنداي «ارا اعايىندىققا» ءسوزى ءوتىمدى, بەدەلدى ەل اعالارى مەن باتىرلار, بي, شەشەندەر جۇرگەن. ولار ەكى ەلدىڭ دە ءۋاجىن تىڭداپ, قيىن جەردە جول, ءۋاجدى جەردە ءسوز تاۋىپ, بىرلىككە, بىتىمگە شاقىرا بىلگەن. كەتكەن ەسە, شىققان شىعىن, كىسى قۇنى قايتارىلعان. مۇنداي ءبىتىم سوڭى باسى اق ءۇي امانات پەن سىي-سىياپاتقا, قىز الىسىپ, قىز بەرىسكەن قۇدالىققا, ءتوس ءتۇيىستىرىپ, دوستىققا جالعاسقان. بۇل ءبىتىمدى ەكى ەلدىڭ اقساقالدارى بەرىك ساقتاپ, ەسكى داۋ-جانجالداردى قوزدىرماۋدىڭ, ەسكە الماۋدىڭ ءجون-جوسىعىن, جولىن تاۋىپ وتىرۋدى مىندەتىنە العان.
الىق جانە الىم
ەرتە كەزدەن-اق ەلدەر اراسىندا قاقتىعىس, جاۋلاسۋ, سوعىس بولىپ تۇرعان. مۇنداي شايقاستاردا, ارينە, ءبىرى جەڭەدى, ءبىرى جەڭىلەدى. وسىدان كەيىن ەكى ەل ءبىر توقتامعا, بىتىمگە كەلەدى. بۇل – جاي ءبىتىسۋ, كەلىسۋ ەمەس, جەڭگەن جاقتىڭ وكتەمدىگى, جەڭىلگەن جاقتىڭ قول قۋسىرىپ, تىزە بۇگۋى, ۇرىس زاردابى, ودان كەلگەن شىعىن, شەككەپ جاپا. وسىلاردىڭ ءبارى ەسكەرىلىپ, ەسەپتەلەدى. مىنە, وسىدان كەيىن ەكى ەلدىڭ ءسوز ۇستار ادامدارى شەشىمگە كەلەدى. وسىندا الىق ماسەلەسى قارالادى. الىق – شىعىن مولشەرىنىڭ جەڭىلگەن جاقتان الىناتىن قۇنى. الىق مال, مۇلىكپەن ەسەپتەلەدى. جەڭىلگەن جاق مۇنى تولەۋگە مىندەتتى.
حالىقتا الىم دەگەن دە بار. ءداستۇر بويىنشا ول – قىز ۇزاتاردا قۇدالاردان الىناتىن كادە. دەمەك, الىق پەن الىم ەكى ءتۇرلى ماعىنادا قولدانىلادى.
