قوقىس پەن قالدىق تۇيتكىلى

استانا قالاسىنىڭ تۇرعىندارى ءامىر سۇلتانوۆ پەن ءاليا ­الىموۆانىڭ ۇيلەرىندە ءبىر ەرەكشە ءتارتىپ بار. اسۇيدە تاماق قالدىقتارى مەن قوقىس سالاتىن شەلەكتەر بولەك-بولەك قويىلعان. وتباسىنىڭ ءار مۇشەسى قاعاز قيىندىسىن ءبىر ىدىسقا, بوساعان پلاستيكالىق زاتتاردى ءبىر شەلەككە, اس قالدىقتارىن تاعى ءبىر شەلەككە سالىپ وتىرادى. ءارى بۇل كۇندەلىكتى بۇلجىتپاي ورىندالاتىن وتباسىنىڭ ءار مۇشەسىنىڭ قاتاڭ داعدىسىنا اينالىپتى.

ەرەجە وزگەردى, بىراق…

– مەنى مۇنداي تارتىپكە كەزىندە اكە-شەشەم ۇيرەتكەن-ءدى. ەندى, مىنە, سول داعدى ۇرپاق ساباقتاستىعىنا اينالىپ, مەن ۇيدە پەرزەنتتەرىمدى قارشادايىنان ۇقىپتىلىققا, تازالىققا قورشاعان ورتاعا اسا قۇرمەتپەن قاراۋعا باۋلىپ, ءسويتىپ, ولارعا جاقسى تاربيە بەرۋگە كۇش سالىپ كەلەمىن. ءوزىم كەزىندە مەكتەپتە ەكولوگيالىق تاربيە ساباقتارىنا كوپ قاتىستىم. بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم وشاقتارىندا سونداي ساباقتار وتە مە, وتپەي مە, مەن بىلمەيمىن. تەك بىلەتىنىم, قازىر بىزدە تۇرمىستىق قالدىقتاردىڭ 90 پايىزى الدىن الا سۇرىپتالماي قوقىس الاڭىنا شىعارىلادى. مۇنىڭ قورشاعان ورتاعا وتە زيان ەكەنىن ۇكىمەت تە, حالىق تا بىلەدى. الايدا ناقتى ءبىر شارا قولدانباي كەلەدى.

ەكىنشى ماسەلە, ەۋروپا ەلدەرىندە قوقىستىڭ 85-90 پايىزى قايتالاما شيكىزات رەتىندە پايدالانىلىپ, بۇقارانىڭ كادەسىنە جاراتىلۋدا. ءارى-بەرىدەن كەيىن ول بىلە بىلگەنگە – ناعىز تابىس تابىس كوزى. ال بىزدە قالاي؟ ءۇيدىڭ سىرتىنداعى قوقىس جاشىگىنە تاماق قالدىقتارىمەن قوسا تەمىردى دە, تەرسەكتى دە, تاستى دا, پايداسىز بولىپ قالعان ەسكى جيھازدى دا تاستاي بەرەدى. بۇل جايدىڭ اسقىنىپ كەتكەنى سونشا, ۇكىمەت ارنايى زاڭ قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى. ەندىگى جەردە قازاقستاندىقتارعا ۇيلەرىنىڭ جاندارىنداعى قوقىس جاشىگىنە جارامسىز جيھازدى, سانتەحنيكا زاتتارىن نەمەسە قۇرىلىس قوقىستارىن تاستاۋعا تىيىم سالىندى دەدى ەلوردا تۇرعىنى.

راسىندا دا سىنعان ۇستەلدەرى مەن ورىندىقتارىن قوقىس جاشىگىنە سۇيرەپ بارا جاتقان كورشىلەردى تالاي كوردىك. بۇدان بىلاي ولار ەندى مۇنداي دۇنيەلەرىن قالا سىرتىنداعى قوقىس پوليگونىنا وزدەرى اپارۋىنا تۋرا كەلەدى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ يندۋس­تريا جانە ينفراقۇرىلىمدىق دامۋ مينيسترلىگى قولدانىستاعى زاڭناماعا وزگەرىستەر ەنگىزىپ, «كونتەينەر الاڭىنا جانە وعان ىرگەلەس اۋماققا قۇرىلىس قالدىقتارى مەن ءىرى كولەمدەگى قالدىقتاردى تاستاۋعا رۇقسات ەتىلمەيدى. مۇنداي قالدىقتاردى پاتەر يەلەرى نەمەسە زاڭدى تۇلعالار قالا سىرتىنداعى پوليگوندارعا وزدەرى اپارىپ توگۋى قاجەت.

سونداي-اق اباتتاندىرۋ ەرەجەسىنە سايكەس قالا مەن ەلدى مەكەندەردە سۇيىق تۇرمىس قالدىقتارى مەن ءىرى كولەمدى قوقىستاردى قوقىس قۇبىرىنا تاستاۋعا تىيىم سالىنادى» دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي جازىلعان. دەگەنمەن, وسى ەرەجەنى كوبى ەسكەرە بەرمەيدى.

اكىمشىلىك كودەكستىڭ 505-بابى بويىنشا جەكە تۇلعالارعا 20 اەك (69000 تەڭگە) شاعىن كاسىپكەرلىك پەن كوممەرتسيالىق ۇيىمدارعا 30 اەك (103 500 تەڭگە), ال ورتا كاسىپكەرلىككە – 40 اەك (138 000 تەڭگە), ءىرى كاسىپكەرلىككە – 100 اەك (345 000 تەڭگە) ايىپپۇل قاراستىرىلعان

زاڭگەر الەكسەي كيمنىڭ ايتۋىنشا, كەيىنگى كەزدە جاڭادان سالىنىپ جاتقان كوپقاباتتى ۇيلەردىڭ كىرەبەرىستەرىنە «قوقىس كونتەينەرىنە تەك كوممۋنالدىق قالدىقتاردى سالىڭدار. ءارى ولاردى قاعاز, كارتون, اينەك, مەتالل, پلاستماسسا, ورگانيكالىق قالدىقتار, اعاش, توقىما, قاپتاما, ەلەكتر جانە ەلەكتروندى جابدىقتار – باتارەيا مەن اككۋمۋلياتورلاردى بولەك-بولەك جيناقتاڭدار» دەپ ارنايى جازىپ تا قويىلادى. بىراق كوپشىلىك تۇرعىندار مۇنى قۇلاعىنا دا ىلمەيدى. كورسە دە كورمەگەن بولىپ جۇرە بەرەدى. ويتكەنى ولاردا بالا كەزدەن ونداي ۇعىم قالىپتاسپاعان. ءتىپتى تاڭەرتەڭ ۇيىنەن شىعارعان پاكەت-پاكەت قوقىس­تارى مەن تاماق قالدىقتارىن ءۇيدىڭ كىرەبەرىسىنە تاستاپ كەتەتىندەر بار. «مىنە, وسىنداي قوعامدىق ءتارتىپتى بۇزىپ, زاڭعا باعىنبايتىندارعا قانداي شارا قولدانۋعا بولادى؟» دەپ سۇرايتىندار كوپ.

«كىرەبەرىسكە قوقىس تاستاپ, ءىرى كولەمدى ەسكى زاتتاردى الاڭعا شىعارىپ تاستايتىندارعا ۋچاسكەلىك پوليتسيا ينسپەكتورى اكىمشىلىك جازا قولدانا الادى. ول ءۇشىن فوتو, بەينە دالەلدەرىڭىز بولۋى كەرەك. راسىندا ناقتى ءبىر ادامدى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ ءۇشىن بۇلتارتپايتىن دالەل نەمەسە كۋا بولۋى قاجەت. سول كەزدە زاڭ بۇزعان ادام اكىمشىلىك جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلىپ, ايىپپۇل تولەيدى. اكىمشىلىك كودەكستىڭ 505-بابى بويىنشا جەكە تۇلعالارعا 20 اەك (69000 تەڭگە) شاعىن كاسىپكەرلىك پەن كوممەرتسيالىق ۇيىمدارعا 30 اەك (103 500 تەڭگە), ال ورتا كاسىپكەرلىككە – 40 اەك (138 000 تەڭگە), ءىرى كاسىپكەرلىككە – 100 اەك (345 000 تەڭگە) ايىپپۇل قاراس­تىرىلعان» دەپ ءتۇسىندىردى زاڭگەر.

جاۋاپكەرشىلىك ارتسا…

ەلىمىزدە قازىر تۇرمىستىق قالدىقتاردى پوليگونداردا ورتەپ, جويىپ ءجۇر. ال ونىڭ بىرنەشە قاۋپى بار. بىرىنشىدەن, قالانىڭ سىرتىندا پوليگوندا جاققانىمەن, وت شىققان سوڭ ونى ناقتى باقىلاپ, دەر كەزىندە ءسوندىرىپ وتىرۋ كەرەك. ەكىنشىدەن, ودان شىعاتىن ءتۇتىن قورشاعان ورتاعا, ادامدار مەن جانۋارلارعا زيان ەكەنىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. ۇشىنشىدەن, قالدىقتاردى پايداعا جاراتۋ جاعىن كوزدەگەن قالالاردا ونى اۋەلى تراكتورمەن نىعىزداپ, بولەك جيناقتاپ قويۋى قاجەت. ال وعان دا قىرۋار شىعىن, ۋاقىت ءبولىنۋى ءتيىس. استانادا وسىنداي قالدىقتاردى وڭدەپ, كادەگە اسىراتىن شاعىن زاۋىت سالۋ جوسپارلانعانىنا بىرنەشە جىلدىڭ ءجۇزى بولدى. راس, زاۋىتتىڭ العاشقى بولىگى ىسكە قوسىلعانىمەن, ول ءارى تولىق قۋاتىندا جۇمىس ىستەپ كەتە الماي كەلەدى. تەك جىلىنا 300 توننا كارتون, 30 توننا قاعاز وڭدەپ شىعارۋدان ارىگە اسا الماي وتىر.

تاياۋدا گازەتىمىزدە جازىلعانداي, ەلوردا اۋماعىندا 338 بەيبەرەكەت قوقىس شاشىلعان ۋچاسكە انىقتالعان. سونىڭ ىشىندە تەك 3-ەۋى عانا رۇقسات ەتىلگەن ورىن بولىپ شىققان. بۇگىنگى تاڭدا استانا قالالىق اكىمدىگىنە قارايتىن اۋداندار 338 ۋچاسكەنىڭ 190-ىن جويىپ, ولاردا جيناقتالعان 102 مىڭ توننا تۇرمىس قالدىقتارىن ءتيىستى قوقىس توگەتىن ورىندارعا تاسىمالداپتى.

مۇنداي كەلەڭسىزدىكتەر باس قالادا قايتالانىپ تۇراتىنىن جاسىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى شاھاردا زاڭدى قوقىس تاستايتىن ورىندار ناقتى بەلگىلەنبەگەن. ەكولوگتار بۇل جەردە نەگىزگى ەكى نارسەنى باسا ايتىپ كەلەدى. ءبىرىنشىسى, ينسينەراتسيا (قالدىقتاردى نىعىزداپ, وڭدەيتىن قۇرال) جاسايتىن قۇرىلعى ورناتۋ ءۇشىن نەمەسە ورتەپ جويۋ ءۇشىن ناقتى جاۋاپتى ءبىر مەكەمە بولماي وتىر.

ەكىنشى ءبىر ويلاندىراتىن جايت, تۇرمىستىق قالدىقتاردى وڭدەۋگە پايدالانىلاتىن پوليحلوردەفينيل سۇيىقتىقتارىنىڭ قورشاعان ورتاعا قاۋىپ توندىرمەۋى. وسى سالاداعى بيزنەس وكىلدەرى ادامداردىڭ دەنساۋلىعى مەن قاۋىپسىزدىگىنەن گورى قالتالارىنىڭ قامىن كوبىرەك كۇيتتەيتىنى بايقالىپ قالىپ جاتىر. سوندىقتان ساراپشىلار وسى باعىتتاعى جاۋاپكەرشىلىكتى ارتتىرۋ ءۇشىن قولدانىستاعى زاڭدى قاتايتۋدى تالاپ ەتىپ  وتىر.

استانا قالاسىندا تۇراتىن ەكولوگ ايقىن بەكنازاردىڭ پىكىرىنشە, قازىرگى كۇنى ەلىمىزدە تۇرمىستىق قالدىقتاردى شىعارۋ قۇنى تومەن كورىنەدى. «باس قالامىز كۇل-قوقىس پەن قۇرىلىس قالدىقتارىنىڭ استىندا قالماسىن دەسەك, ءتاريفتى كوتەرۋ كەرەك. ويتكەنى قالدىقتى پوليگونعا شىعارۋ بار دا, ونى سۇرىپتاۋ بار. سوسىن وڭدەۋگە كەلمەيتىندەرىن جەرگە كومۋ قاجەت. مىنە, وسىنىڭ بارلىعى شىعىن ەمەس پە؟ قازىرگى بەلگىلەنگەن تاريف مۇنىڭ جارتىسىن دا جاپپايدى» دەيدى مامان.

تۇتىنۋشى ەكى رەت اقى تولەيدى

– وتكەن كەزەڭدەرگە كوز جۇگىرت­سەك, بۇرىن قالدىقتاردى شاعىن قالالاردا بولەك-بولەك جيناۋ تاجىريبەسى بولعان. وسى تۇرعىدا قايتا وڭدەلگەن ماتەريالدارعا ارنالعان تورلاردى تەگىن ورناتقان كاسىپورىندار تابىستى بولعانىن كورەمىز. قازىر سۇرىپتاۋ قىزمەتىن بيزنەس كوزىنە اينالدىرىپ وتىرعان كاسىپكەرلەر بۇل سالادان قارجىنى اياماسا ەكەن دەيدى ەكولوگ ايقىن نۇرماتۇلى.

– ءبارىن قاراپايىم حالىقتىڭ يىعىنا ارتا بەرۋگە بولمايدى. ونسىز دا تۇتىنۋشىلار تۇرمىس­تىق قالدىقتار ءۇشىن ەكى رەت اقى تولەيتىنىن بىرەۋ بىلسە, بىرەۋ بىلمەيدى. مەن سىزگە ايتايىن, ادامدار ءبىرىنشى ءونىمدى ساتىپ العان كەزدە ءونىمنىڭ باعاسىنا كىرەتىن قاپتاما ءۇشىن اقى تولەيدى. مۇنى كوپشىلىك ەسكەرە بەرمەيدى. «كەز كەلگەن تاۋار ساتىپ الساڭىز, سىرتقى قورابىن ون ءتورت كۇن ساقتاڭىز» دەپ ەسكەرتەدى. سوندا ءسىز ونىڭ قۇنىن تولەپ قويعانسىز. ال ەكىنشى رەت ونى قوقىس رەتىندە تاستاپ, اقى تولەيتىنىڭىز.

قازىر استانا قالاسىندا سۇرىپتاۋ جۇمىستارىمەن بىرنەشە شاعىن كاسىپكەرلىك سۋبەكتىلەرى اينالىسادى ەكەن. وسى باعىتتاعى جۇمىستار الداعى ۋاقىتتا دا جاندانا ءتۇسۋى كەرەك-اق. باستىسى, قوقىستى ءبولىپ جيناۋ, سۇرىپتاۋ مەن قايتا وڭدەۋ – ەلدىڭ بۇگىنى مەن بولاشاعى ءۇشىن اسا قاجەتتى دۇنيە. سوندىقتان ءار ازامات وسى ىسكە تولىققاندى ۇلەس قوسىپ, اۋقىمدى جوبانىڭ ويداعىداي ىسكە اسۋىنا اتسالىسسا دەيمىز.

تاعى ءبىر جايت, باس قالانىڭ اۋداندارى مەن شەتكەرى ايماقتارىنىڭ سانيتارلىق جاعدايى مەن اينالاسىنداعى قوقىس ۇيىندىلەرىنە مەملەكەتتىك ورگاندار ەرەكشە كوڭىل اۋدارۋى, ءتيىمدى شارالار قابىلداۋى ءتيىس. تۇرمىستىق قالدىقتار ورنالاسقان ورىنداردى باقىلاۋعا الىپ, ونىڭ قورشاعان ورتاعا اسەرىنە مونيتورينگ جۇرگىزگەنى ءجون. تۇرمىستىق قاتتى قالدىقتاردى قايتا وڭدەۋ جانە كادەگە جاراتۋمەن اينالىساتىن كاسىپكەرلىك قىزمەتتى دامىتۋعا قولداۋ كورسەتۋ كەرەك. سوندا عانا ەكولوگيالىق تۇرعىداعى ويلاعان ماقساتىمىز جۇزەگە اسادى دەگەن تاجىريبەلى ەكولوگتىڭ پىكىرىمەن تولىق كەلىسۋگە بولادى.