قازىرگى تاڭدا «الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنىنىڭ ۇجىمى عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ اۋقىمىندا اقمولاداعى «الجير» لاگەرىندە وتىرعان «وتانىن ساتقاندار» ايەلدەرىنىڭ ءتىزىمىن انىقتاپ, مالىمەتتەر بازاسىن جاساۋدا.
وسى ورايدا استانا قالاسى مەن اقمولا وبلىسى بويىنشا زاڭسىز قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ قاۋىمداستىعى مەن «مەموريال» حالىقارالىق قوعامى 2003 جىلى ماسكەۋ قالاسىنىڭ «زۆەنيا» باسپاسىنان شىققان «ۋزنيتسى الجيرا» كىتابى نەگىزگە الىنىپ وتىر. وندا 1938-1940 جىلدارى اقمولا جانە كارلاگتىڭ باسقا دا بولىمشەلەرىندە وتىرعان 7259 ايەل تۋرالى قىسقاشا انىقتامالار بەرىلگەن. وسى كىتاپ بويىنشا 2007 جىلى مۇراجاي اۋماعىندا تۇرعىزىلعان زەردە قابىرعاسىندا جازىقسىز زارداپ شەككەن 7270 ايەلدىڭ ەسىمدەرى ماڭگىگە جازىلعان.
زەردە قابىرعاسىنا 2012 جىلى 15 ايەلدىڭ ەسىمى قوسىلدى. ولار: ل.ۆ.گولوۆنيا-بابيتسكايا, ل.ۆ.دومبروۆسكايا, ت.پ.يۆينگ-افونينا, م.يلياسوۆا, ل.ا. كريۋكوۆا-رۋسلانوۆا, ا.م.لارينا-بۋحارينا, ە.ي.لوربەرگ-كالينينا, ە.د.نايديس, ت.ك. وكۋنەۆسكايا, ر.م.پليسەتسكايا, گ.ي.رۋدەنكو, ن.ي.ساتس, گ.ي.سەرەبرياكوۆا, ا.ۆ.تيميرەۆا, ت.پ.شۋگاەۆسكايا. بۇل قارالى ءتىزىمنىڭ ودان ءارى جالعاسارى تۇسىنىكتى جانە وسى باعىتتا جۇمىس جۇرگىزىلۋدە.
«الجير» تۇتقىندارى جايلى جاڭا دەرەكتەر ۇنەمى تابىلۋدا. قىرعىز ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆتىڭ ايەلى ءرازيا مەڭدەشەۆا, قاكسر تۇڭعىش پروكۋرورى سۇلەيمەن ەسقاراەۆتىڭ ايەلى ماريام ەسقاراەۆا, قازاقتىڭ تۇڭعىش رەجيسسەرى جۇمات ءشانيننىڭ ايەلى, العاشقى قازاق اكتريسسالارىنىڭ ءبىرى – جانبيكە شانينالار تۋرالى ماتەريالدار سوڭعى ۋاقىتتا كەلىپ ءتۇستى.
مۇراجاي عىلىمي قىزمەتكەرلەرىنىڭ زەرتتەۋلەرى ناتيجەسىندە استانا قالاسىنداعى كوزى ءتىرى جالعىز «الجير» تۇتقىنى اننا ەندانوۆامەن تىعىز بايلانىس ورناتىلدى. بۇگىندە ول كىسىنىڭ جاسى – توقسان جەتىدە. جىل سايىن اننا گريگورەۆنانىڭ تۋعان كۇنى 5 ناۋرىزدا مۇراجاي قىزمەتكەرلەرىنە ونىڭ ۇيىنە بارىپ, سۇحباتتاسىپ, ماتەريالدىق كومەك كورسەتۋ داستۇرگە اينالدى.
سول سياقتى 2012 جىلى مۇراجاي قورىنا «الجير» تۇتقىنى ا.ن.مەديانيكوۆانىڭ لاگەردە تۋعان قىزى گالينا يۆانوۆنا مەديانيكوۆانىڭ تۋ تۋرالى كۋالىگى ءبىزدىڭ قورىمىزعا تىركەلدى. اننا نەستەروۆنا مەديانيكوۆا 1907 جىلى امۋر وبلىسىنىڭ تامبوۆ اۋدانى كرەستوۆو-ۆوزدۆيجەنكا سەلوسىندا تۋعان, ۇلتى ورىس, ءۇي شارۋاسىمەن اينالىسقان. 1937 جىلى 5 قاراشادا «وتانىن ساتقاننىڭ وتباسى مۇشەسى رەتىندە» سۆوبودنىي قالاسىنىڭ تۇرمەسىنە قاماۋعا الىنىپ, 1938 جىلى 8 ناۋرىزدا اقمولا لاگەرىنە جىبەرىلەدى. لاگەردەن 1946 جىلدىڭ 14 قاڭتارىندا بوساتىلادى. ا.ن.مەديانيكوۆا تۇرمەگە قامالعاندا, ءۇش بالاسى بولعان جانە قىزى گالينا مەديانيكوۆا, تۋ تۋرالى كۋالىگىنە سايكەس, 1944 جىلى 3 قازاندا اقمولا لاگەرىندە دۇنيەگە كەلگەن. گالينا يۆانوۆنا قازىرگى كۇندە قاراعاندى قالاسىندا تۇرادى, ونىڭ ايتقانىنا سۇيەنسەك, ول اناسىمەن لاگەردە 1946 جىلدىڭ 14 قاڭتارىنا دەيىن بولعان. سول سەبەپتەن ول ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن زارداپ شەككەن دەپ تانىلىپ وتىر.
مۇراجاي قورى 2013 جىلى «الجير»-دە وتىرعان لەنينگرادتىق ايەلدەر و.ي.يستومينا, ە.ە.كرامەر, ر.ح.جۋربينا, ر.ي.مۋراۆسكايا, ەسفير بەنسمان-كۋلدجانوۆا, يادۆيگا-يرەنا يوسيفوۆنا ۆەرجەنسكايالاردىڭ ارحيۆتىك ماتەريالدارى مەن فوتوسۋرەتتەرىمەن تولىقتىرىلدى.
ولگا يگناتەۆا يستومينا كسرو نكۆد ەرەكشە كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن وتانىن ساتقانداردىڭ وتباسى مۇشەسى رەتىندە 8 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ, 1943 جىلدىڭ 8 قىركۇيەگىندە بوساتىلدى. ونىڭ كۇيەۋى سەرگەي يۆانوۆيچ يستومين تۇتقىندالعانعا دەيىن ورمان حالىق كوميسسارياتىنىڭ اعاش وڭدەۋ باس باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولدى. 1938 جىلدىڭ 3 اقپانىندا كسرو جوعارعى سوتىنىڭ اسكەري كوللەگياسىنىڭ شەشىمىمەن رەۆوليۋتسياعا قارسى تەررورلىق ۇيىمعا قاتىسقانى ءۇشىن تۇتقىندالىپ, ماسكەۋ قالاسىندا سول جىلعى 25 ساۋىردە اتىلدى.
ەۆگەنيا ەفيموۆنا كرامەر كسرو نكۆد ەرەكشە كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن وتانىن ساتقانداردىڭ وتباسى مۇشەسى رەتىندە 5 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلىپ, 1943 جىلدىڭ 21 اقپانىندا بوساتىلدى. ونىڭ قۇيەۋى ياكوۆ يسااكوۆيچ كرامەر قاتىناس جولدارى حالىق كوميسسارياتى باسشىسىنىڭ كومەكشىسى بولدى. 1937 جىلدىڭ 16 قاراشاسىندا وڭتروتسكيسشىل رەۆوليۋتسياعا قارسى تەررورلىق ۇيىمىنىڭ مۇشەسى رەتىندە تۇتقىندالىپ, 1938 جىلدىڭ 15 اقپانىندا اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
«الجير» تۇتقىنى رەۆەككا حايموۆنا جۋربينانىڭ نەمەرەسى الەكسەي جۋربين بىزگە ارنايى كەلىپ, مۇراجاي ۇجىمىنا اجەسى جايلى ەستەلىك جازىپ, ول كىسىگە قاتىستى ماتەريالدار تاپسىردى. نەمەرەسىنىڭ مۇراجاي قورىنا تاپسىرعان ءتۇپنۇسقا ماتەريالدارىنىڭ ىشىندە رەۆەككا حايموۆنانىڭ لاگەردە وتىرعاندا, 1941 جىلعى 8 ناۋرىزدا قۇربىلارىنا ارناپ جازعان ولەڭدەرى قۇندى جادىگەر بولىپ تابىلادى. ونىڭ كۇيەۋى اۆراام الەكسەەۆيچ جۋربين تۇتقىندالعانعا دەيىن ودەسسا وبلىستىق تۇتىنۋشىلار وداعى پرەزيديۋمىنىڭ توراعاسى بولادى.
عىلىمي قىزمەتكەرلەردىڭ ىزدەنىستەرىنىڭ ناتيجەسىندە 2013 جىلدىڭ ءشىلدەسىندە مۇراجايدىڭ اكىمشىلىك قاباتىندا «ءبىز كۋالىك ەتەمىز» تاقىرىبىنداعى جاڭا ەكسپوزيتسيا اشىلدى. ەكسپوزيتسيادا توتاليتاريزم ءداۋىرىنىڭ كەڭەس وداعىنداعى ەڭ ۇلكەن ايەلدەر لاگەرى «الجير»-دە قاماۋدا بولعان وداققا تانىمال ءانشى ليديا رۋسلانوۆا, اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ جۇبايلارى, ونىڭ ىشىندە: گۇلجامال مايلينا, مەملەكەت قايراتكەرلەرىنىڭ جۇبايلارى: ءازيزا رىسقۇلوۆا, دامەش جۇرگەنوۆا, گۇلاندام قوجانوۆا, اننا كاگان, زۇفنۇن نۇرماقوۆا, فاتيما وسمانوۆا, ەليزاۆەتا سادۋاقاسوۆالارعا جانە اكتريسسالار: راحيل مەسسەرەر-پليسەتسكايا, تاتيانا وكۋنەۆسكايا, ناتاليا ساتس, ليديا فرەنكەل, بەلگىلى جازۋشى گالينا سەرەبرياكوۆاعا قاتىستى فوتوسۋرەتتەر, قۇجاتتار, حاتتار, ولار تۇتىنعان جەكە زاتتارى قويىلدى.
اسىرەسە, «الجير» مەموريالدى مۇراجايىنىڭ اۋماعىندا كەزىندەگى لاگەردەگى باراكتىڭ شاعىن ۇلگىدە سالىنىپ, جادىگەرلەرمەن جابدىقتالۋى ەلەۋلى وقيعاعا اينالدى. وسىنداي باراكتاردا 1938-1953 جىلدارى تۇتقىن ايەلدەر تۇردى. ءاربىر باراك شامامەن 200-300 ادامعا ەسەپتەلگەن. كەلۋشىلەردىڭ نازارلارىنا باراكتىڭ ىشىنە ورنالاستىرىلعان «الجير» تۇتقىندارىن بالالارىنان ايىرۋ» ديوراماسى ۇسىنىلادى. باراك پەن ديورامانىڭ اۆتورى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى سۋرەتشىلەر وداعىنىڭ مۇشەسى يگور باگراموۆ.
بيىل مۇراجاي قورىنا «الجير» تۇتقىنى ماريا ۆلاديميروۆنا مينكينانىڭ لاگەرگە بارا جاتقاندا 1938 جىلى تۋىستارىنا جازعان حاتى كەلىپ ءتۇستى. حاتتى وسى كۇنگە دەيىن ونىڭ قىزى يننا برونشتەين ساقتاعان. بۇگىندە يننا بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ استاناسى مينسكىدە تۇرادى. بەلارۋس رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاقستانداعى بۇرىنعى ەلشىسى ۆالەري برىلەۆتىڭ جۇبايى ماريا برىلەۆانىڭ كومەگىمەن قۇندى حات ءبىزدىڭ مۇراجايعا دا جەتتى.
ماريا مينكينا 1937 جىلعى 28 قاراشادا كسرو نكۆد ەرەكشە كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن وتانىن ساتقانداردىڭ وتباسى مۇشەسى رەتىندە 8 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان. 1938 جىلعى 24 قاڭتاردا ورشا قالاسىنان اقمولا لاگەرىنە اكەلىندى. ونىڭ كۇيەۋى ياكوۆ اناتولەۆيچ برونشتەين بەلورۋس جازۋشىلار وداعىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى بولادى. ول حالىق جاۋى رەتىندە ايىپتالىپ, 1937 جىلى مينسك قالاسىندا اتىلادى. قازىر ابدەن سارعايعان حات «الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنىنىڭ ەكسپوزيتسياسىندا ۇمىتىلماس, قارالى قاسىرەتتى كۇندەردى ەسكە الاتىن, قۇندى مۇرا رەتىندە ساقتالۋدا.
مۇراجايدا جىلدان-جىلعا زەرتتەۋ جۇمىستارى دامي تۇسۋدە. اتاپ ايتساق, مۇراجاي قورىنىڭ ماتەريالدارى بويىنشا «الجير» تۇتقىندارى مەن ولاردىڭ بالالارىنىڭ «قورقىنىشتى تۇستەي» اتتى ەستەلىكتەر جيناعى باسپاعا ازىرلەندى. مۇراجايدىڭ اۋماعىندا «الجير» تۇتقىندارىنىڭ رۋحىنا ارنالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى شەتەل ەلشىلىكتەرى ەسكەرتكىش بەلگىلەرىن ورناتۋدا.
P.S
مۇراجايدىڭ www. اlzhir.kz ۆەب-سايتى مەن ۆيرتۋالدىق تۋرى اشىلدى.
مۇراجاي قىزمەتكەرلەرى تمد ەلدەرىندە تۇراتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن جانە قازاقستانعا جەر اۋدارىلعاندارمەن بىرىگىپ, تىعىز جۇمىس اتقارۋدا, جىلدا عىلىمي ءىسساپارلار ۇيىمداستىرىلىپ تۇرادى.
بيىل «الجير» تۇتقىنى ت.پ.افونينا تۇرعان استانا قالاسىنداعى ەسەنبەرلين كوشەسى, 15-ۇيدە ەسكەرتكىش تاقتا اشۋدى جانە 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى قارساڭىندا مۇراجاي ۇجىمى تاتيانا پاۆلوۆنانىڭ ۇيىندە تۇرعان, ونى ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزدەرىندە باعىپ-قاققان, بۇگىندە سول ۇيدە تۇرىپ جاتقان, شاكىرتى ۆالەنتينا الەكسەەۆنا بىكوۆسكايامەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىز.
لاۋرەنسيا ءابدىراحمانوۆا,
«الجير» مەموريالدى-مۇراجاي كەشەنى ديرەكتورىنىڭ عىلىم جونىندەگى ورىنباسارى
