اكبار ءماجيت – قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىنان شىققان شوقتىعى بيىك قالامگەر, قايراتكەر. ول قىتايدىڭ ىلە ايماعىنا قاراستى قورعاس اۋدانىندا دۇنيەگە كەلىپ, 7 جاسىنان قىتاي تىلىندە ءبىلىم العان. ءلانجۋ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىتاي ادەبيەتى فاكۋلتەتىن بىتىرگەن. 38 جىلدان بەرى بەيجىڭدە تۇرادى. 36 كىتاپتىڭ اۆتورى. شىعارمالارىن قىتاي تىلىندە جازادى. قازاق تىلىندەگى بىرقاتار شىعارمانى دا حانزۋ تىلىندە سويلەتكەن. بىرقاتار باسشىلىق قىزمەتتەردى اتقارعان قالامگەر «قىتاي جازۋشىلارى» اتتى ەڭ ۇلكەن جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى قىزمەتىن اتقارىپ, كەيىننەن قحر مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولىپتى. قحر جازۋشىلار قوعامىنىڭ تۇراقتى مۇشەسى, مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى, كينو, تەلەۆيزيا جونىندەگى كوميسسيا توراعاسىنىڭ جانە كينو ستسەناري قوعامى توراعاسىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى. قابىرعالى قالامگەرمەن جاقىندا ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن حالىقارالىق كونفەرەنتسيا كەزىندە جولىعىپ, سۇحبات قۇرۋدىڭ ءساتى ءتۇستى.
قازاق جاستارىنا ءتانتى بولدىم
– اكبار اعا, استاناعا قوش كەلدىڭىز! اتاجۇرتقا بۇل نەشىنشى رەت كەلۋىڭىز؟ وسى جولعى ساپارىڭىز جايلى ايتىپ وتسەڭىز.
– قازاقستاننان ۇنەمى شاقىرتۋ بولىپ تۇرادى. ءجيى كەلىپ تۇرامىن. ەڭ العاش رەت 1995 جىلى الماتىعا كەلگەنمىن. ەكىنشى رەت 2002 جىلى تۇركىستاندا وتكەن قازاق قۇرىلتايىنا قىتاي دەلەگاتسياسىن باستاپ كەلدىم. ودان بەرى دە تالاي مارتە كەلىپ-كەتىپ ءجۇرمىن. ال وسى جولعى كەلگەندەگى ماقساتىم – قازاق ادەبيەتى بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ 6 تىلىنە اۋدارىلعالى جاتقانىن بىلەسىز. بۇل جونىندە قىتايداعى ۇلتتار باسپاسى مەن وسىنداعى ۇلتتىق اۋدارما بيۋروسى ءوزارا كەلىسىمگە كەلىپ, قىتاي ءتىلى اۋدارماسىنىڭ باس رەداكتورلىعى ماعان جۇكتەلىپ وتىر.
– قازاق ەلىنەن سوڭعى جىلدارى قانداي وزگەرىستەردى بايقادىڭىز؟
– قازاقستان – ورتا ازيا مەن ازيادان ەۋروپاعا دەيىنگى مەملەكەتتەردىڭ ىشىندەگى بەيبىتشىلىكتى تۋ ەتىپ كەلە جاتقان ەل. توڭىرەكتەگى كورشىلەرىمەن دە تاتۋ. بۇل ادامدى سۇيسىندىرەدى. سوڭعى جىلدارى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى, سپورتى, مادەنيەتى جان-جاقتى دامىپ كەلەدى. 20 جىل ىشىندە استاناداي اسەم قالا سالىندى. بۇرىن اقمولا وسىنداي قالاعا اينالادى دەپ ەشكىم ويلاعان دا جوق. ودان كەيىن وسىنداعى قازاق جاستارى جاقسى جەتىلىپ كەلەدى ەكەن. شەتىنەن شەت تىلدەرىن مەڭگەرگەن. كوپشىلىگى سىرت ەلدەردە ءبىلىم الىپتى. ەندى, مىنە, ادەبيەتى الەمنىڭ 6 تىلىنە اۋدارىلىپ, ودان ءارى دامي تۇسپەك. بۇل ءۇشىن وتە قۋانىشتىمىن. بۇعان قولىمىزدان كەلگەنشە اتسالىساتىن بولامىز.
قازاق جازۋشىلارى از ۇلتتار كوشىن باستاپ تۇر
– قازىر زەينەتتەسىز بە؟ قىتايدا زەينەتكەرلىككە نەشە جاستان شىعادى؟
– ول جاقتا زەينەتكەرلىككە 60 جاستا شىعادى. بىراق مەن 65 جاسىمدا شىقتىم. سەبەبى قىتاي
حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەسىنىڭ مۇشەسى بولدىم. ول سىزدەرشە «پارلامەنت دەپۋتاتى» دەگەندى بىلدىرەدى. ال كاسىبي قىزمەتتى, جۋرنالدىڭ باس رەداكتورلىعىن 60 جاسىمدا وتكىزىپ بەرگەنمىن.
– قازاق جازۋشىلارىنان كىمدەردىڭ, قانداي شىعارمالارىن اۋداردىڭىز؟
– ابايدىڭ قارا سوزدەرىن, ودان بولەك, ارعى جاقتاعى ءبىرشاما اۆتوردىڭ شىعارمالارىن اۋداردىم. ەندى ابايدىڭ ولەڭدەرىن اۋدارىپ جاتىرمىن.
2013 جىلى قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ توراعاسى سي تسزينپين استاناعا كەلىپ, نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءدارىس وقىعاندا ابايدىڭ سوزدەرىن اۋزىنا الىپتى. ول – مەنىڭ اۋدارمام. بىلتىر قىتايدا شاعان مەرەكەسىنە ارنالعان ساۋىق كەشىندە فىڭ گوڭ دەگەن اتاقتى ءارتىس تە ءوزىنىڭ باعدارلاماسى بارىسىندا ابايدىڭ اقىلياسىن ءسوز ەتتى. ونىڭ سول ءسوزى دە مەنىڭ اۋدارمام. جالپى, ابايدىڭ شىعارمالارى قىتايدا كەڭىنەن تارالىپ جاتىر.
– قىتاي ەلىندە قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋ دەڭگەيى قالاي؟
– مەن قىتاي جازۋشىلار قوعامىنىڭ ۇلتتار ادەبيەتى باسقارماسىندا 10 جىل باسشىلىقتا بولدىم. ونىڭ العاشقى 3 جىلىندا – باسقارما باستىعىنىڭ ورىنباسارى, كەيىنگى 7 جىلىندا – باسقارما باستىعى. سول كەزدە از ساندى ۇلتتار جازۋشىلارىنىڭ ەكى جۇزدەيى عانا جازۋشىلار قوعامىندا مۇشەلىكتە بولدى. سونىڭ ىشىندە قازاق جازۋشىلارىنىڭ ۇلەسى 10-عا دا جەتپەيتىن. مەن ول جەردەن كەتكەن كەزدە جازۋشىلار قوعامىندا مۇشەلىكتەگى از ساندى ۇلتتار جازۋشىلارىنىڭ سانى 800-گە, قازاق جازۋشىلارىنىڭ سانى 40-قا جەتتى. قازىر ودان دا كوپ. التاي, تارباعاتاي, ىلە ايماقتارىندا قازاق تىلىندە شىعاتىن باسىلىمدار بار. شىڭجاڭ قازاقتارىنىڭ رومان, پوۆەست, ولەڭدەرى كوپتەپ شىعىپ, ونىڭ ءبىراز بولىگى قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ تا جاتىر. سول ارقىلى قازاق جازۋشىلارىنىڭ دۇنيە جۇزىنە تاراۋعا مۇمكىندىكتەرى ارتىپ كەلەدى. جالپى, قىتايداعى قازاق جازۋشىلارى ونداعى از ساندى ۇلتتاردىڭ ىشىندە كوش باستاپ تۇر.
36 جىلدان بەرى بەيجىڭدە ناۋرىزدى تويلايمىز
– بەيجىڭدەگى قازاقتار جايلى ايتىڭىزشى. 20 ميلليوننان اسا تۇرعىنى بار الىپ شاھاردا قانشا قازاق تۇرادى؟
– بەيجىڭدە قازاقتاردىڭ بىرنەشە توبى شوعىرلانعان. سونىڭ ءبىرى – ۇلتتار باسپاسىندا. وندا 1953 جىلدان باستاپ قازاق رەداكتسياسى ءبولىمى بار. ودان كەيىن ۇلتتار اۋدارماشىلارى مەكەمەسىندە دە قازاق ءبولىمى جۇمىس ىستەپ تۇر. سول سياقتى ورتالىق حالىق راديوستانساسىنىڭ دا قازاق بولىمشەسى بار. ۇلتتار ينستيتۋتىندا 50-جىلداردان باستاپ قازاق كافەدراسى اشىلعان. قازىر ول ون جىلدان بەرى قازاق ءتىلى فاكۋلتەتىنە اينالدى. قازاق بولىمدەرى بۇرىنعىعا قاراعاندا كوبەيىپ كەلەدى. مەنىڭ ۇسىنىسىم بويىنشا سايتتا قازاق ءتىلى بەتى اشىلدى. ودان كەيىن قازاق تىلىندەگى سايت ورتالىق راديوستانساسىندا, ورتالىق تەلەۆيزيا ستانساسىندا دا اشىلدى. كەيىنگى جىلدارى «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ قازاقشا بەتتەرى جارىق كورە باستادى. قازىر ايىنا ءبىر رەت شىعىپ تۇرادى. ول جاقتا ءتۇرلى كومپانيالاردا, اۋرۋحانالار مەن ينستيتۋتتاردا, عىلىمي زەرتتەۋ ورتالىقتارىندا قىزمەت ىستەپ جۇرگەن قازاق جاستارى كوپ. شامامەن بەيجىڭدە مىڭنان اسا قازاق تۇرادى. ونىڭ ۇستىنە, قازاقستاننان بارىپ ءبىلىم الىپ جاتقان ستۋدەنتتەردىڭ ءوزى 3 مىڭنان اسادى.
1982 جىلدان باستاپ بەيجىڭدە ناۋرىز مەيرامىن ۇزدىكسىز وتكىزىپ كەلەمىز. ناۋرىزدى مەرەكەلەۋدىڭ 30 جىلدىعىندا ءار كەزدەردەگى ۇلىستىڭ ۇلى كۇنىن تويلاعانداعى فوتوسۋرەتتەردىڭ جيناعىن جارىققا شىعاردىق. بۇرىندارى داستارقان جايىلىپ, دۋمانداتىپ وتكىزسەك, كەيىننەن رەفورما جاساپ, داستارقان جايۋدى, كوجە ءىشۋدى دوعارىپ, ساحنادا ونەر كورسەتۋدى قولعا الدىق. ناتيجەسىندە ىلە وبلىسى, التاي, تارباعاتاي ايماقتارىنىڭ انسامبلدەرىن كەزەك-كەزەك بەيجىڭگە شاقىرتىپ, ساۋىق كەشىن وتكىزىپ ءجۇرمىز. مەرەكەلىك شارانى الاڭدا, كونتسەرت زالىندا, باقشادا, كلۋبتا وتكىزەمىز. كەيىنگى جىلدارى قالاداعى قازاقتار كوبەيىپ, قازىر مەكەمە قىزمەتكەرلەرى, ستۋدەنتتەر ءوز الدىنا ءبولەك وتكىزە باستادى.
مەنىڭ ۇسىنىسىم بويىنشا 4 زاڭ قابىلداندى
– ساياسي كەڭەس مۇشەسى-دەپۋتات بولعان كەزىڭىزدە قانداي ۇسىنىستار ايتتىڭىز؟ ولاردىڭ قايسىسى قابىلداندى؟ سونىڭ قاتارىندا قىتايداعى از ۇلتتار پايداسىنا شەشىلگەن زاڭدار بولدى ما؟
– بەيجىڭ قالالىق ساياسي كەڭەسىندە 3 قارار, ياعني 15 جىل, ال مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەستە 2 قارار, ياعني 10 جىل مۇشە بولدىم. قالالىق ساياسي كەڭەستە مۇشە بولعانىمدا 15 جىل ىشىندە 284 ۇسىنىس جاساپپىن. ونىڭ ءبىرشاماسى جەرگىلىكتى زاڭعا اينالدى. ال مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس مۇشەسى بولعانىمدا 150-گە جۋىق ۇسىنىس ايتىپپىن. ونىڭ تورتەۋى مەملەكەتتىك زاڭعا اينالدى. سونىڭ ءبىرى – 30 قىركۇيەك كۇنى مەملەكەتتىڭ ازات بولۋى جولىندا قۇربان بولعانداردى ەسكە الۋ كۇنى بولىپ بەكىتىلدى. بۇل ۇسىنىستى مەن 2010 جىلى ايتتىم. ول 2013 جىلى قابىلدانىپ, 2014 جىلى ىسكە قوسىلدى. سودان بەرى ءار جىلدىڭ 30 قىركۇيەگىندە قىتاي توراعاسى باستاعان پارتييانىڭ ساياسي بيۋروسىنىڭ 7 مۇشەسى قاھارماندارعا ارنالعان ەسكەرتكىش مۇناراسىنىڭ الدىنا بارىپ, تاعزىم جاسايدى. ءۇشىنشىسى – مەملەكەتتىك ءانۇران زاڭى. تۋداعى جۇلدىزداردىڭ زاڭى بۇرىننان بولسا, ءانۇران جونىندەگى زاڭ بولماپتى. ول زاڭ 2017 جىلدىڭ 1 قازانىنان باستاپ جۇزەگە اسىرىلدى. ال 2018 جىلدىڭ 1 مامىرىنان باستاپ قۇربان بولعان باتىرلاردىڭ ابىرويىن قورعاۋ زاڭى قابىلداندى. قىتايدا 56 ۇلت بار بولسا, ونىڭ 55-ءى – از ۇلتتار قاتارىنان. بىراق از ۇلتتاردىڭ ىشىندە 22 از ساندى ۇلت بار. ولاردىڭ كەيبىرىنىڭ سانى 100 مىڭنان تومەن. مادەنيەتىن, ءتىلىن ساقتاۋ سياقتى از ۇلتتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ جونىندە مەن 1987 جىلدان باستاپ قىزمەت ىستەدىم.
– اكبار اعا, وتباسىڭىز تۋرالى از-كەم ايتىپ وتسەڭىز…
– ايەلىم دە جازۋشى. تەلەفيلمدەردىڭ ستسەناريىن جازادى. ونىڭ فيلمدەرى ورتالىق تەلەارنادان كەشكى التىن ۋاقىتتا, ياعني ساعات 18.00-22.00 ارالىعىندا بەرىلىپ تۇرادى. سول فيلمدەرىنىڭ ارقاسىندا مەملەكەتتىك سىيلىق تا الدى.
ەكى ۇلىم بار. ۇلكەنىم قىتاي-جاپون اۋرۋحاناسىندا دارىگەر بولىپ جۇمىس ىستەيدى. كىشى بالام – تەلەۆيزيا سالاسىندا. بۇرىن قىتاي ورتالىق تەلەارناسىندا جۋرناليست بولعان. بىرنەشە تىلدە ەركىن سويلەيدى. ءبىرشاما فيلم ءتۇسىردى. ءتىپتى كەزىندە فيلم ءتۇسىرۋ ءۇشىن اۋعانستان مەن يراكقا دا ارنايى بارىپ قايتتى. ءوزى وتە ەڭبەكقور. سوعان وراي فيلمدەرى دە جوعارى باعالانادى. قازىر ول – ءبىر تەلەارنانىڭ باس ديرەكتورى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!
