قىتايدىڭ قازىرگى سىرتقى ساياساتىنان قاۋىپ بار ما؟

قازىرگى ۋاقىتتا اقش پەن قىتاي اراسىنداعى ساۋدا سوعىسى, ءبىر-بىرىنە قارسى جاڭا تالاپتار قويۋى الەمدىك ءباسپاسوز بەن حالىقارالىق قاتىناستاردى زەرتتەۋشى مامانداردىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالدى. ەكى تاراپتا ءبىر-ءبىرىنىڭ اكەلگەن تاۋارلارىنا كەدەن سالىعىن ءوسىردى. ترامپ قىتاي ادىلەتسىز ساۋدا جۇرگىزىپ وتىر. بۇل اقش-تى زيانعا باتىرۋدا. دەگەنمەن, قىتايدىڭ سىرتقى رىنوكتارعا ەنۋى جانە ولاردى بىرتىندەپ ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىنا اينالدىرۋى بۇگىن نەمەسە كەشە باستالعان جوق. بۇدان ەرتەرەك باستالدى. ونى جان-جاقتى قاراستىرعان ءجون.

الەمدەگى ەكىنشى, ازياداعى ءبىرىنشى ەكونوميكا سانالاتىن قىتاي قازىرگى ۋاقىتتا شىعىس ازيا­دا عانا ەمەس, جاھاندىق سيپاتى بار جوبالاردى جۇزەگە اسىرۋعا ۇمتىلۋدا.
مامانداردىڭ پىكىرىنشە, قازىرگى ۋاقىتتا قىتايدىڭ دامۋ ۇردىسىنە تەرەڭ نازار اۋدارعاندا سين تسزينپين ديپلوماتيكالىق پراكتيكا مەن حالىقارالىق قاتىناستا دەن ءسياوپيننىڭ «تاوگۋان يانحۋەي» «ءوز مۇمكىندىگىن جاسىرىن ۇستاۋ مەن كولەڭكەدە بولۋ» پرينتسيپىنەن باس تارتا باستاعانىن ايقىن بايقايمىز. قازىرگى سي تسزينپين بيلىگىندە سىرتقى ساياساتتا ايرىقشا بەلسەندىلىك بايقالۋدا. انىعىندا قىتاي كولەڭكەدە بولۋدى قالامايدى جانە ءوز مۇمكىندىگىن دە جاسىرىن ۇستاعىسى كەلمەيدى. سوندىقتان شاپشاڭ قيمىلداي وتىرىپ, بارلىق باعىتتا الەم ايماقتارىنداعى مەملەكەتتەرگە ىقپال ەتۋگە تىرىسۋدا.
قىتايدىڭ وزىنە ءتان باعىتىن دەن سياوپين وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى بەلگىلەپ بەرگەن ەدى جانە ۇزاق جىلدار بويى قىتاي سىرتقى ساياساتتا وسى ستراتەگيالىق باعىتتى وزگەرىسسىز ۇستاندى. سونداعى قىتاي ساياساتىنىڭ ستراتەگيالىق باعىتى قانداي ەدى؟ وعان دا نازار اۋدارايىق. ول, نەگىزىنەن, سەگىز تەزيس­تەن تۇردى.
1. الەمنىڭ دامۋ, وزگەرۋ ءۇردىسىن سالقىنقاندىلىقپەن باقىلاۋ;
2. ءوز پوزيتسياسىن نىعايتۋ;
3. وزگەرىستەردى سەنىمدى تۇردە بايقاۋ;
4. ءوز مۇمكىندىگىن قۇپيا ۇستاۋ;
5. ۋاقىت ۇتۋ;
6. وزىنە نازار اۋدارتپاۋ;
7. ليدەر بولۋعا ۇمتىلماۋ;
8. ناقتى ىستەرمەن اينالىسۋ;
بىراق قىتاي بۇگىنگى كۇنى جوعارىدا اتاپ وتكەنىمىزدەي, بۇل ۇستانىمداردان بىرتىندەپ باس تارتا باستادى. ارينە, تولىق باس تارتقان جوق. اتالعان كەيبىر مىسالى, الەمنىڭ دامۋ, وزگەرۋ ءۇردىسىن سالقىنقاندىلىقپەن باقىلاۋ باعىتى قىتاي ءۇشىن بۇگىنگى كۇنى دە ماڭىزدى.
اقيقاتىندا, قىتاي الەمنىڭ دامۋ ءۇردىسىن باقىلاپ وتىر, ءوز پوزيتسياسىن تۇكپىر-تۇكپىردە نىعايتۋدى دا ۇمىتقان جوق. بىراق ۋاقىت ۇتۋ, قاقتىعىس شيەلەنىستىڭ ورىن الماۋى قىتاي ءۇشىن وتە ءتيىمدى بولعانىمەن, ءوز مۇمكىندىگىن قۇپيا ۇستاۋ, ليدەر بولماۋ پرينتسيپتەرىنەن باس تارتتى. قىتاي كۇشەيىپ بارادى. وعان دالەل – قىتايدىڭ ەكسپورتتىق پوتەنتسيالىنىڭ قارقىندى ءوسۋى.
بايقاعانىمىزداي, قىتايدىڭ ەكسپورتتىق پوتەنتسيالى جاعىمدى. قىتاي الەمنىڭ قارجىسىن ءوز تاۋارلارىن سىرتقا شىعارۋ ارقىلى وزىنە تارتۋدا. قارجىنىڭ مولدىعى قىتايدىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىسىن ودان ءارى كەڭەيتۋىنە مۇمكىندىك بەرۋدە. الىپ اقش-تا قىتاي ونىمىنە بايلاندى. ال د.ترامپ بولسا, قىتاي ءونىمىنىڭ اقش رىنوگىنا كىرۋىنە شەكتەۋ قويماق. سوندىقتان, اقش ساۋدا ءتاريفىن كوتەردى. قىتايدان اقش-قا ەنۋى مۇمكىن تاۋارلارعا تاريف ءوستى. اقش بيلىگى قىتايدان يمپورتتالاتىن 1333 ءتۇرلى تاۋارعا سالىناتىن قوسىمشا سالىق كولەمى 25 پايىزعا ارتاتىنىن مالىمدەدى. بۇل – قىتايدان اقش-قا تاۋار اكەلۋشىلەر اقش قازىناسىنا تاعى ۇستەمە 50 ملرد تولەيدى دەگەن ءسوز. ترامپ قىتايدىڭ قازىرگى ساۋدا ءتاسىلى امەريكالىق ءوندىرىستى تۇنشىقتىرادى دەپ سانايدى. سوندىقتان, وتاندىق ءوندىرىس پەن جۇمىس ورىندارىن قورعاۋ ءپرينتسيپىن ءبىرىنشى ورىنعا شىعاردى. ءبىر جاعىنان, ەكونوميكالىق پروتەكتسيا اقش ءۇشىن ءتيىمدى. ءوز رىنوگىن قورعاپ وتىر. يمپورتقا تاۋەلدىلىك تومەندەيدى.
قىتاي الەم ەلدەرىنە ينۆەس­تيتسيا قۇيۋدا. اقش-تىڭ «Center for Global Development» ساراپتامالىق ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنە سۇيەنسەك, قىتاي «ءبىر جول – ءبىر بەلدەۋ» باعدارلاماسى بويىنشا ازيا, ەۆروپا جانە افريكانىڭ 68 ەلىنە قايتارىمى بار 8 تريلليون دوللاردان استام قارجى قۇيعان. بۇل اتالعان ايماق ەلدەرىنىڭ ءبىر جاعىنان قارجىلاي كومەك, سەرپىن بەرۋمەن قاتار, ەكىنشىدەن, سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىن قىتايعا تاۋەلدىلىككە تۇسىرەدى دەگەن پىكىر دە باسىم. امەريكالىق عالىمداردىڭ زەرتتەۋ قورىتىندىسى بويىنشا, بۇگىنگى كۇنى بولاشاقتا قىتايدان العان قارىزىن قايتارۋدا سەگىز ەل قىرعىزستان, دجيبۋتي, لاوس, مالديۆ, موڭعوليا, چەرنوگوريا, پاكىستان جانە تاجىكستان ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا تاپ بولۋى مۇمكىن. سەبەبى اتالعان ەلدەردىڭ ەكونوميكالارى قازىردىڭ وزىندە قىتاي نەسيەسىن قايتارۋعا دارمەنسىز. مىسالى, بۇگىنگى تاڭدا قىرعىزستان قىتايعا 1,5 ميلليارد دوللار قارىز. بۇل ەلدىڭ جالپى ىشكى ءونىمىنىڭ 40 پايىزىن قۇرايدى. بۇل تىزىمدە قازاقستان جوق بولعانىمەن, ءبىزدىڭ دە قىتايدان العان نەسيەمىزدىڭ مول ەكەندىگى بەلگىلى.

سونىمەن قاتار, ءوز تاۋارلارىن دا سىرتقا مولىنان شىعارۋدا. قىتايدىڭ وتكىزۋ رىنوگى قالىپتاستى جانە بايقاعانىمىزداي, ىقپال ەتۋ ايماعى دا كەڭەيىپ كەلەدى. بۇل اقش سەكىلدى الپاۋىتتاردىڭ ىقپال ەتۋ كەڭىستىگىنىڭ تارىلۋىنا اكەلەدى.
بۇل جاعداي الەمدەگى ءبىرىنشى ەكونوميكا اقش-تىڭ مازاسىن الدى. اقش الدىندا الەمدە كىم كۇشتى دەگەن سۇراق تۇر. ساۋدا سوعىسىنىڭ باستى سەبەبى دە كۇشتەر بالانسىندا ارا سالماقتىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋى. ودان دا كەڭىرەك كەتسەك, ناقتىلاساق, ەڭ باستىسى, قىتايدىڭ وتكىزۋ رىنوگى مەن ىقپال ەتۋ ايماعى الەمدە كەڭەيە ءتۇسۋى. قىتايدىڭ ەكسپورتتىق الەۋەتىنىڭ وتە جوعارى قارقىنمەن ءوسۋى, قولىنا مول قارجى جيناقتاۋى قىتاي تاراپىنان قارجىلىق ينتەرۆەنتسيا قاۋپىن عانا ەمەس, اسكەر كۇش قۋاتىن مودەرنيزاتسيالاپ جاتقان قىتاي باستاپقىدا شەكارالاس كورشىلەرىنە, كەيىنىرەك الەمگە قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن دەگەن قاۋىپ تە بار. سوندىقتان, كۇشتەر بالانسىنىڭ بۇزىلۋىن, ءبىر مەملەكەتتىڭ دومينانتتىق پوزيتسيادا بولۋىن قاۋىپ كوزى رەتىندە قارايدى.
سونىمەن قاتار, قازىرگى كەزەڭدەگى جاھاندانۋ ءۇردىسى شاپشاڭ دامىپ كەلە جاتقان شىعىس ازيا ەلدەرىن ونىڭ ىشىندە سوڭعى جىلدارى دومينانتتىق پوزيتسياداعى قىتايدى ايماقتانۋعا يتەرمەلەيدى. قىتايدىڭ ايماقتانۋ نەمەسە «ايماقتارعا ءبولۋ» پوزيتسياسىن قازىرگى ۋاقىتتا ماماندار «جاھاندانۋدىڭ قىتايلىق ايماقتانۋى» دەپ اتايدى.
ساراپشىلار پىكىرىنشە, جاھاندانۋدىڭ قىتايلىق ايماقتانۋى ءارتۇرلى جولدارمەن جۇرۋدە. ونىڭ ءبىرى – ناقتى شەكاراسى قالىپتاس­پاعان, قاۋىپسىزدىك جۇيەسى مەن ەكونوميكالىق الەۋەتى ءالسىز مەملەكەتتەردىڭ باستى رەسۋرستارى مەن پوتەنتسيالىنا, ونىڭ ىشىندە قورعانىس, ازىق-تۇلىك, قارجىلىق, اقپاراتتىق, ادام لەگى جانە مۇمكىندىگىنە قول جەتكىزۋگە مۇمكىندىك بەرەتىن «قىتاي ايماعىن» قالىپتاستىرۋ. مىنە, وسى تۇرعىدا قىتاي ءبىز ءۇشىن دە قاۋىپتى. قىتاي وسى ءبىرىنشى جول ارقىلى باياۋ ىقپال ەتۋ ساياساتىن جۇزەگە اسىرىپ ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىن قالىپتاستىرۋ, كەڭەيتۋ ماقساتىن ۇستانۋدا.
ەكىنشى جول – ساياسي, اسكەري, ەكونوميكالىق, مادەني جانە ت.ب. سالالاردا قىتايدىڭ جەتەكشى ايماقتىق ءرولى مەن ىقپالىن نىعايتۋ ارقىلى جاڭا ايماقتىق قۇرىلىمدار قالىپتاستىرۋ.
تانىمال مامانداردىڭ پىكىرىنشە, قىتاي باستاپقىدا ءوز كورشىلەرىندە, كەيىن ودان دا اۋقىمدى ايماق مەملەكەتتەرى مەن حالقىندا مىناداي سەنىم, تۇسىنىك قالىپتاستىرۋدى كوزدەيدى. ول – قىتايدىڭ ازيا تىنىق مۇحيت ايماعىندا, ازيادا ينتەگراتسيالىق ۇردىستە كۇشەيۋى, كەلەشەكتە, ۇزاق مەرزىمگە كوتەرىلۋى, نىعايۋى بۇل «تەجەلمەيتىن, ۇزدىكسىز جۇرەتىن, تاريحي تەندەنتسيا» دەگەنگە شەكارالاس كورشى مەملەكەتتەردى عانا ەمەس, الەمدى سەندىرۋ جانە وسىلاي سەنىم نەگىزىندە قىتاي ىقپالىن ورنىقتىرۋ. وسى كونتەكستە قىتاي ساياساتكەرلەرى پەكيننىڭ «ازيالىق ايماقتانۋدى» جانە «جاڭا ايماقتانۋدىڭ» قىتايلىق كونتسەپتسياسىن ودان ءارى دامىتۋدى تەوريالىق تۇرعىدا دالەلدەپ نەگىزدەيدى. اتالعان كونتسەپتسيانى ىسكە اسىرۋ الەمدى جاڭارتۋ, وزگەرتۋ قىتايدىڭ ميسسياسى دەپ سانايدى.
قازىرگى كەزەڭدەگى حالىقارالىق قاتىناستار قىتاي ينستيتۋتىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى چجاي كۋن «ازيالىق ايماقتانۋ» ستراتەگياسى ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق مەملەكەتتەرگە ءتان بۇرىننان كەلە جاتقان, باسقالارعا سەكەمدەنىپ, قاۋىپپەن قاراۋ ءداستۇرلى يدەولوگياسىنان باس تارتىپ, ونىڭ ورنىنا ازيالىق كەلىسىم, بىرىگۋ يدەولوگياسىن ەنگىزۋ قاجەت دەپ سانايدى. كەلەشەكتەگى ازيانىڭ ورتاق وركەنيەتتىك دامۋى ىشكى ايماقتىق بىرىگۋگە جول اشىپ, بوتەندەرگە سەنبەۋشىلىك پەن «اشىق بولۋعا» ىشكى قارسىلىقتىڭ تۋىنا جول بەرمەۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى.
«جاڭا ايماقتانۋدى» ناقتى جۇزەگە اسىرۋ مىنالارمەن بايلانىستى:
1. «جاڭا ايماقتانۋ» ىقپالىمەن «قىتاي ايماعى» ەلدەرىنە الەۋمەتتىك ينتەگراتسيالانۋ شاپشاڭ وسەدى, بۇل ايماقتىڭ «قىتايلانۋىنا» جول اشادى. دامۋ ۇستىندەگى قوعام مەن ەكونوميكانىڭ جىلدام, ءوزارا ارەكەت ەتۋى بەلسەندى تۇردە جۇرەدى. بۇل – «رەسمي ەمەس ينتەگراتسيا» نەمەسە «جۇمساق ايماقتانۋ»;
2. «جاڭا ايماقتانۋدى» دامىتۋ ايماقتىق سانا مەن ايماقتىق بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋى مەن قۇرىلۋىنا جول اشادى. اسىرەسە, وڭتۇستىك شىعىس ازيادا «قىتاي ايماعىنا» تاندىك, سوعان جاتاتىن سانا ويانىپ, قالىپتاسادى;
3. ۇكىمەتارالىق قۇجاتتارمەن راسىمدەلىپ ايقىندالعان ايماقتىق ىنتىماقتاسۋ «جاڭا ايماقتانۋ» مازمۇنىن كەڭەيتتى جانە ونىڭ ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. «ىنتىماقتاسۋ» – «جاڭا ايماقتانۋدىڭ» ياعني «قىتايلىق ايماقتانۋدىڭ» قىتايلاندىرۋدىڭ تەورياسى مەن كاتەگورياسى رەتىندە بەلگىلەندى.
قىتاي كونتسەپتسياسى «جاڭا ايماقتانۋ», ماماندار پىكىرىنشە, پەكيننىڭ ءوزىنىڭ ىقپال ەتۋ ايماعىن الۋ جانە قالىپتاستىرۋ ءۇشىن بەيبىت جاعداي تۋعىزۋعا باعىتتالعان. قحر بيلىگىندەگى باسشىلىق بۇرىنعى باسشىسى حۋ تسزينتاو مەن قازىرگى قحر توراعاسى سي تسزينپين كوزقاراستارىنداعى «جاڭا ايماقتانۋ» كونتسەپتسياسىن جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتەتىن قىتايدىڭ اسكەري-ساياسي ستراتەگياسىنىڭ نەگىزىنە «قىتايدىڭ ءوز شەكاراسىنان شىعۋ» جانە «بەيبىت تۇردە ءوزىن-ءوزى اسقاقتاتۋ, كوتەرۋ» ءپرينتسيپى جاتىر.
قىتاي ايماقتىق ينتەگراتسيا­لىق ۇردىستە «قىتايدىڭ ءوز شەكاراسىنان شىعۋ» جانە «بەيبىت كوتەرىلۋ» ستراتەگياسىنىڭ ۆەكتورىن قاراستىرۋدا. ول ءۇشىن مىناداي ماقساتتاردى جۇزەگە اسىرۋدى قاجەت دەپ سانايدى:
– قىتاي ءوزى مۇشەسى بولىپ سانالاتىن بۇۇ, دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيى­مى جانە ت.ب. باستى حالىقارالىق ينستيتۋتتاردا ءوز قىزمەتىن بەلسەندى جۇرگىزۋ, G 7/8, ەو, اسەم سەكىلدى ماڭىزدى الەمدىك قۇرىلىمدارمەن ديالوگ جۇرگىزۋ;
– وڭتۇستىك-شىعىس ازيا, سولتۇستىك-شىعىس ازيا, ورتالىق ازيا, افريكا, لاتىن امەريكاسى بويىنشا ايماقتىق باعىتتار بويىنشا بەلسەندى ءىس-قيمىلدى كۇشەيتۋ;
– كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن بەيبىتشىلىك پەن تاتۋ كورشىلىكتى قامتاماسىز ەتۋ, بارىنەن بۇرىن ەكونوميكالىق ىنتىماقتاسۋ ەسەبىنەن كورشى مەملەكەتتەرمەن داۋلى ماسەلەلەردى تولىق شەشۋدى ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدىك پەرسپەكتيۆاعا كەيىن شەگەرە تۇرۋ;
– قازىرگى زامانعى قارۋ تۇرلەرىن جاساۋ, عارىشتى يگەرۋدە ءوزىنىڭ دەربەس باعدارلاماسىن دامىتۋ, نوۋ-حاۋدى جاپپاي يمپورتتاۋ ەسەبىنەن قازىرگى الەمدىك عىلىمي-تەحنيكالىق پارامەترگە شىعۋ, اسكەري اۋە كۇشتەرى مەن اسكەري تەڭىز كۇشتەرىن جانە يادرولىق اسكەري كومپونەنتتى ۇلعايتۋ ارقىلى اقش-تان ستراتەگيالىق پوتەنتسيال بويىنشا ارتتا قالۋدى قىسقارتۋ, ازايتۋعا ۇمتىلۋ;
سونىمەن قاتار, قىتاي كورشىلەس ەلدەرگە قاتىستى كەشەندى شارالاردى جۇزەگە اسىرۋدى جوسپارلاۋدا. ولاردىڭ ىشىندە, ەرەكشە ماڭىزدىلارى, كورشىلەس ەلدەردىڭ بۇرىنعىدان كوپ قىتاي يمميگرانتتارىن قابىلداۋعا دايىندىعىن قالىپتاستىرۋ مەن ولاردىڭ «ەرەكشە قۇقىعىن» بەكىتۋ جانە ولاردى قورعاۋدا قىتايدىڭ قۇقىعىن مويىنداۋىن ۇسىندى. ازيادا قىتاي ءتىلىن قولدانۋدى ىسكەرلىكپەن جىلجىتۋ, ەتنيكالىق قىتايلىقتار تىعىز ورنالاسقان شەتەل اۋداندارىندا قوستىلدىلىككە قول جەتكىزۋ دە سىرتقى ساياساتتىڭ قۇرامداس بولىگىنە اينالدى.
سينحۋا اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتى بويىنشا, 2017 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىندا دۇنيە جۇزىندە 516 كونفۋتسي ينستيتۋتى مەن 1076 كونفۋتسي سىنىپتارى بولدى جانە ولار الەم ايماقتارىنىڭ 142 ەلىندە قىزمەت ىستەدى. تىڭداۋشىلاردىڭ جالپى سانى 7 ملن ادامعا جەتتى.
2020 جىلى كونفۋتسي ينستيتۋتتارىنىڭ سانىن 1000-عا جەتكىزۋ جوسپارلانۋدا. ول ءۇشىن قىتاي ءوزىنىڭ جاقىن شەت ەلدەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارۋدا. «ءبىر جول, ءبىر بەلدەۋ» بويىندا ورنالاسقان 51 ەلدە 135 ينستيتۋت جانە 129 سىنىپ قۇرىلدى. قىتاي بۇل ءىس-شاراعا ەرەكشە ماڭىز بەرىپ, ونى ودان ءارى تەرەڭدەتۋ قىتاي ءتىلىن ۇيرەنۋشىلەر قاتارىن ءوسىرۋ باعىتىن ۇستانۋدا.
قىتاي سينگاپۋر, بانگكوك, كۋا­لا-لۋمپۋر, مانيلا, دجاكارتادا اۋقاتتى قىتاي دياسپوراسىن قالىپتاستىردى جانە سولاردىڭ تاراپىنان ەكونوميكالىق-سايا­سي قولداۋعا يە بولا باستادى. وڭتۇستىك-شىعىس ازياداعى قىتايلىقتاردىڭ 500 ەڭ ۇلكەن كومپانيالاردىڭ جالپى اكتيۆتەرى 540 ملرد دوللار ۇستىندە. كورشىلەس ەلدەردەگى قىتاي دياسپوراسى سول ەلدىڭ ەكونوميكاسىنا بەلسەندى ەنىپ, بىرتىندەپ, وعان باقىلاۋ جاساي باستادى. قازىرگى ۋاقىتتا جەرگىلىكتى تۇرعىندار تاراپىنان نارازىلىق كۇشەيگەنىنە قاراماستان, ولار ەلدەگى قارجى اينالىمىنىڭ باسىم بولىگىن ءوز قولدارىنا ۇستاپ وتىر. مىسالى, ولار تايلاند تۇرعىندارىنىڭ 10% قۇراعانىمەن, ەلدىڭ ءجىو-نىڭ جارتىسىنان استامىن باقىلايدى. مالايزيا حالقىنىڭ 1/3 قۇرايتىن, حۋاتسياو-قىتايلىقتار ەل ەكونوميكاسىنىڭ 80%-نا يە. يندونەزيادا قىتايلىقتار تۇرعىنداردىڭ 3% اسپايدى, بىراق ەكونوميكانىڭ 70% باقىلايدى, فيليپپيندە قىتايلىقتار 1% بولعانىمەن, ەلدىڭ ءوندىرىس ءونىمىنىڭ 35%-ى – سولاردىڭ قولىندا. قىتاي دياسپوراسى قىتايدىڭ قولداۋ ءبىلدىرۋى ناتيجەسىندە سول ەلدەردە ەكونوميكالىق تۇتقانى ءوز قولدارىنا الا باستادى. ال ونى قاۋىپ كوزى رەتىندە قاراۋ تەندەنتسياسى قازىر ۇلعايىپ كەلەدى.
قىتاي قازىرگى ۋاقىتتا «ۇلكەن قىتاي» جانە «ۇلكەن قىتاي-2» ايماعىن قۇرۋ ماقساتىن ۇستانۋدا. ونى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ناقتىلاساق, بىرىنشىدەن, ول ەلگە ونىڭ ماتەريكتىك بولىگى گونكونگ پەن ماكاونى جانە 2020 جىلى ەل قۇرامىنا ەنۋگە ءتيىستى تايۆاندى قوسۋ ارقىلى «ۇلكەن قىتاي» ايماعىن قۇرۋ. «ۇلكەن قىتايدى» قۇرۋ ءوز كەزەگىندە جاڭا قۇرىلىم «ۇلكەن قىتاي-2» نەمەسە «ۇلى قىتايدىڭ ومىرلىك مۇددەسى بار ايماعىن» قۇرۋ ءۇشىن پلاتسدارم بولادى دەپ سانايدى.
«ۇلكەن قىتاي-2» ايماعىنا 68 ملن حالقى بار تايلاند, 5 ملن 910 مىڭ تۇرعىنى بار سينگاپۋر, 266 ملن تۇرعىنىمەن يندونەزيا, 96 ملن تۇرعىنىمەن ۆەتنام جانە باسقا دا ەلدەر كىرەدى. اتالعان ەلدەردە حۋاتسياو حالىقتىڭ نەبارى 10%-ىن قۇرايدى دا, بىراق, ەكونوميكالىق بايلىقتىڭ 70% يەلەنىپ وتىر. قىتاي ءوز كەزەگىندە ىقپال ەتۋدىڭ جاڭا ايماقتارىن قالىپتاستىرۋ باعىتىن ۇستانۋدا. وعان ازيالىق مەملەكەتتەر عانا ەمەس, افريكا ەلدەرى دە كىرۋدە.
ورتالىق ازيا ايماعى دا قىتايدىڭ نازارىندا تۇر. ورتالىق ازيادا قىتاي مۇددەسى بىرنەشە فاكتورلارمەن بايلانىستى. بىرىنشىدەن, پەكين «شىعىس تۇركىستاندا» ياعني شىڭجاندا سەپاراتيستىك كۇشتەردەن تۋى مۇمكىن پروبلەمالاردى شەشۋگە ۇمتىلۋ, ەكىنشىدەن, ستراتەگيالىق جوسپار بويىنشا تۇراقتى شيكىزات بازاسى رەتىندە ورتالىق ازيانى ءوز ىقپالىندا ۇستاۋ, ەنەرگورەسۋرستاردى پوتەنتسيالدى قامتاماسىز ەتەتىن اۋماق رەتىندە جانە ەكونوميكادا ءوزىنىڭ ارىپتەستىك رەتىندە قاراستىرۋدى كوزدەپ وتىر.
قىتايدىڭ تۇراقتى ستراتەگيالىق بازاسى رەتىندە ورتالىق ازيادا ءوز ىقپالىن كۇشەيتۋى ءۇش جاعدايعا بايلانىستى:
• ءبىرىنشى, قىتاي مەن ايماق ەلدەرى اراسىنداعى شەكاراعا قاتىستى داۋلى ماسەلەلەردى ءتيىمدى شەشۋ جانە شەكارادا قاۋىپسىزدىك ورناتۋ.
• ەكىنشىدەن, قىتاي حالىق رەس­پۋبليكاسىنا قاتىستى ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ قولايلى سىرتقى ساياساتىن جۇرگىزۋىنە قول جەتكىزۋ.
• ۇشىنشىدەن, ورتالىق ازيا باسقا دەرجاۆالاردىڭ قول استىندا بولماۋىن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل – ورتالىق ازياداعى قحر-دىڭ سىرت­قى ساياساتىنىڭ نەگىزگى ءپرينتسيپى مەن مىندەتى.
شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ قۇرىلۋى قىتايعا ورتالىق ازياعا ستراتەگيالىق جول اشتى. شىۇ قىتاي ءۇشىن قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ مەحانيزمى, وا ەلدەرىنىڭ بايلانىس ورناتۋ كانالى جانە كوپجاقتى قاتىناستار نەگىزىن قالايدى. سونىمەن قاتار, شىۇ قىتاي مەن رەسەيدىڭ ستراتەگيالىق كەلىسىمگە كەلۋى مەن ءوزارا ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاقسارۋىن بىلدىرەدى. بىراق باتىس باق پىكىرىنشە, وسى ۇيىمنىڭ قۇرىلۋى ورتالىق ازياعا اقش پەن ناتو-نى كىرگىزبەۋ مۇمكىندىگىن تۋعىزادى.
قىتايدىڭ ورتالىق ازياعا قاتىستى سىرتقى ساياسي ستراتەگياسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن, قىتايدىڭ ايماققا قاتىستى مۇددەلەرىن تالداي ءبىلۋ قاجەت. وتاندىق تانىمال عالىم ك.ل.سىروەجكين ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە وسىنداي مۇددەلەرگە توقتالىپ وتەدى. مۇددەلەردىڭ ءبىر بولىگى ۇزاق مەرزىمدى سيپاتتا بولسا, باسقا بولىگى تاريحي جاعدايعا نەمەسە اشىلعان مۇمكىندىكتەرگە بايلانىستى قالىپتاسىپ وتىردى. قىتايدىڭ ايماقتاعى مۇددەلەرىنە توقتالىپ وتسەك.
ءبىرىنشى مۇددە – شەكارالار ماسەلەسىن شەشۋ جانە ورتالىق ازيامەن شەكتەسىپ جاتقان ايماقتاردا قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. نەگىزگى مىندەتتەر: 1. قىتايدىڭ مۇددەلەرىن ەسەپكە الا وتىرىپ, ايماق مەملەكەتتەرىمەن شەكارا ماسەلەسىن ءتيىمدى شەشۋ; 2. ورتالىق ازيامەن شەكارالاس ايماقتاردا جانە حالقىنىڭ باسىم بولىگى مۇسىلمانداردان تۇراتىن «مازاسىز» شۇاا-دا پانتيۋركيزم, ساياسي يسلام جانە ەتنيكالىق سەپاراتيزم يدەولوگياسى ىقپالىن شەكتەۋ; 3. ايماقتاعى كۇشتەر بالانسىن, تەپە-تەڭدىگىن ساقتاۋ; 4. ايماقتىق تۇراقتىلىقتى ساقتاۋ باستى ماسەلە, سەبەبى قىتايلىق ساراپشىلار پىكىرىنشە, «ايماقتاعى كەز كەلگەن تۇراقسىزدىق حاوس بولۋ قاۋپىن تۋدىرادى, بۇل قىتايدىڭ ايماقتاعى مۇددەلەرىنە زيانىن تيگىزەدى».
ەكىنشى مۇددە – «قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى ستراتەگيالىق مۇددەسى» باعىتىندا ايماقتاعى گەوساياسي تەپە-تەڭدىكتى, بالانستى ساقتاۋ. قىتاي ماماندارىنىڭ پىكىرىنشە, «قىتايدىڭ ستراتەگيا­لىق قاجەتتىلىگى جانە ورتالىق ازيانىڭ گەوساياسي ورنالاسۋ ەرەكشەلىگى بويىنشا ايماق قىتايدىڭ ستراتەگيالىق تىلى, بازاسى بولىپ قالۋ كەرەك».
نەگىزگى مىندەتتەر: 1. ورتالىق ازيانىڭ ءبىر دەرجاۆانىڭ نەمەسە مەملەكەتتەر توبىنىڭ دومينانتتى باقىلاۋىندا بولىپ قالمايتىنىنا كەپىل بولا الاتىن جاعدايدى قامتاماسىز ەتۋ; 2. اقش-پەن تىكەلەي قاقتىعىسقا تۇسپەي, ءتىپتى ونىمەن ىنتىماقتاسا وتىرىپ, ولاردىڭ ايماقتاعى ىقپال ەتۋ دەڭگەيىن تومەندەتەتىندەي ورتا قۇرۋ; 3. رەسەيدىڭ ايماقتاعى «ءبىرىنشى سكريپكا» ءرولى سونىڭ قولىندا دەگەن يلليۋزياسىن قولداي وتىرىپ, ايماق مەملەكەتتەرىمەن ەكونوميكالىق, ساياسي جانە اسكەري بايلانىستاردى نىعايتۋ; 4. ايماق مەملەكەتتەرىنىڭ ەليتاسى مەن حالقى اراسىندا قىتايدىڭ جاعىمدى كورىنىسى مەن سەنىمدى ەكونوميكالىق, ساياسي سەرىكتەس رەتىندە ءيميدجىن قالىپتاسىرۋ.
ءۇشىنشى مۇددە – ايماق مەملەكەتتەرىمەن ەكىجاقتى نەگىزدە ساۋدا-ەكونوميكالىق بايلانىستارىن كەڭەيتۋ. نەگىزگى ماقسات – ايماقتا ءوزىنىڭ «تىرەك بازالارىن» جاساۋ جانە كەڭ ورتاازيالىق نارىقتى يگەرۋ, سونىمەن قاتار قىتايدى, اسىرەسە, ەلدىڭ باتىس ايماقتارىن دامىتۋ ءۇشىن ايماقتىڭ ماتەريالدىق, تەحنيكالىق, عىلىمي, كادرلىق جانە باسقا دا پوتەنتسيالىن قولدانۋ.
ءتورتىنشى مۇددە – كاسپي ايماعىنداعى كومىرسۋتەك رەسۋرستارىنا قول جەتىمدىلىكتى كەڭەيتۋ جانە ايماقتىق مۇناي-گاز قۇبىرلارىن قىتايعا باعىتتاۋ.
بەسىنشى مۇددە – ورتالىق ازيا­نىڭ ترانزيتتىك مۇمكىندىكتەرىن قىتايلىق تاۋارلاردى ەۋروپاعا, تاياۋ جانە ورتا شىعىس مەملەكەتتەرىنە قۇرلىقپەن تاسىمالداپ جەتكىزۋ ماقساتىندا پايدالانۋ;
التىنشى مۇددە – ايماق مەملەكەتتەرى ەكونوميكالارىن كەڭ كولەمدە نەسيەلەندىرۋ جانە ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سالاسىندا ىنتىماقتاسۋ. بۇل باعىت 2007-2009 جىلدارى پايدا بولدى. بۇل كەزەڭنەن باستاپ بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ورتالىق ازيا تەرريتورياسىنداعى قىتايلىق قاراجات سالىمدارى بىرنەشە ميلليارد دوللارعا ءوستى. قىتاي ايماقتىڭ تەك شيكىزاتتىق سالاسىنا عانا قىزىعۋشىلىق تانىتىپ قويماي, سونداي-اق بۇل ايماقتا قىتاي ەكونوميكاسىنا دا قىزمەت ەتەتىن ونەركاسىپ ورىندارىن سالۋدى باستادى. قىتاي ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن ساۋدا اينالىمىن شاپشاڭ وسىرە وتىرىپ, ايماقتىڭ رىنوگىنا تەرەڭ ەنە باستادى.
سونىمەن, جوعارىدا قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى مۇددەسىنە تولىق توقتالىپ وتتىك. ءبىر جاعىنان, ماماندار, قىتايدىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرىنە ەنۋى ولاردىڭ ەكونوميكالىق دامۋىنا قوزعاۋ سالۋمەن قاتار كەيبىر سالالاردىڭ دامۋىنا تەجەۋ بولۋى دا مۇمكىن دەگەن پىكىر بىلدىرۋدە. ارزان قىتاي ونىمدەرى جەرگىلىكتى ءوندىرىس ورىندارىن باسەكەلەستىكتەن ىعىستىرىپ شىعارۋى ابدەن مۇمكىن.
جوعارىدا ايتىلعان مۇددەلەردى جۇزەگە اسىراتىن ەڭ باستى مەحانيزم شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى بولۋى قاجەت. پەكين بۇل يدەيانى جاسىرمايدى. قىتايلىق مامانداردىڭ ايتۋىنشا, «ۇزاق زەرتتەۋلەر مەن تياناقتى دايىندىقتان كەيىن پەكيننىڭ ورتاازيا­لىق ستراتەگياسى انىقتالدى. ول – شىۇ-عا سۇيەنە وتىرىپ, ايماق ماسەلەلەرىن شەشۋگە بەلسەنە قاتىسۋ, ونىڭ مەملەكەتتەرىمەن قاتىناستاردى دامىتۋ. سونىمەن قاتار ورتالىق ازيانىڭ رەسۋرستارىن يگەرۋدە شوعىرلانعان ءوزىنىڭ ستراتەگيالىق مۇددەلەرىن جۇزەگە اسىرۋ. قازىرگى تاڭدا شىۇ-نىڭ دامۋى جانە ۇيىم قىزمەتىنىڭ جاندانۋى قىتايدىڭ ورتالىق ازياداعى سىرت­قى ساياساتىنىڭ ماڭىزدى جانە جەكە باعىتى رەتىندە قارالادى.

قۇرمانعالي داركەنوۆ,
ل.گۋميلەۆ اتىنداعى
ەۋرازيا ۇلتتىق
ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى