قىتايدىڭ قۋاتى ءھام مۇراتى

ساراپشىلار الەمدىك تاجىريبەدە 40 جىل بويى ءجىو جىلىنا 9,5 پايىز وسكەن قىتايدان باسقا ەل جوق دەيدى. شىنىندا, قىتايدىڭ كەشەگىسى مەن بۇگىنىن سارالاپ, رەكوردتىق كورسەتكىش قۋالاۋدان الدىنا جان سالمايتىنىن كورەسىز. قاراڭىزشى, الەمدەگى ەڭ ۇزىن كوپىر قىتايدا. ونىڭ ۇزىندىعى 55 شاقىرىمدى قۇرايدى. بۇل كوپىر گونكونگ-ماكاو-چجۋحاي قالاسىن بايلانىستىرادى. جالپى جاھانداعى ەڭ ۇزىن 10 كوپىردىڭ 7-ءۋى – قىتايدا. قىتاي الەمدەگى ەڭ كوپ بيىك عيماراتتارعا يە (150 مەتردەن جوعارى). بۇل قاتارعا 600 مەتردى قۇرايتىن «Canton» تەلەمۇناراسى, سونداي-اق, گۋانچجوۋ قالاسىنداعى ەكى عيمارات: «CTF» قارجى ورتالىعى (530 مەتر) مەن «IFC» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىن (440 مەتر) اتاۋعا بولادى. الەمنىڭ ەڭ ۇزىن 10 عيماراتىنىڭ 5-ەۋى – قىتايدا. الەمدەگى ەڭ ۇزىن سۋ استىنداعى اۆتوموبيل توننەلى دە قىتايدا. تايحۋ كولىنىڭ استىنان وتەتىن توننەل سۋچجوۋ-ۋسي-چانچجوۋ ەكسپرەسس جولىن بايلانىستىرادى. ونىڭ ۇزىندىعى 10,79 شاقىرىمدى قۇرايدى. حح عاسىردىڭ 60-جىلدارى كەدەي اگرارلى ەل سانالعان قىتاي الەمدىك دەڭگەيدەگى قۋاتتى ەلگە قالاي اينالدى؟

اقش-تى ارتقا تاستاي ما؟

دەن سياوپين ەكونوميكالىق رەفورماسىندا ونەركاسىپ جانە قىزمەت كورسەتۋ سالاسىن دامىتۋعا باسىمدىق بەرىلدى. 1979 جىلدان باستاپ قىتاي ونەركاسىپ كاسىپ­ورىندارىن جاڭعىرتۋ جانە سالۋ ءۇشىن شەتەلدىك ينۆەستورلاردى تارتىپ, شەتەلدىك كومپانيالار ءۇشىن ارنايى ەكونوميكالىق ايماقتار قۇردى. بۇل باعىتتا 14 جاڭا قالا مەن پورت اشىلىپ, ينۆەستورلار ءۇشىن ارنايى ۆاليۋتا ايىرباستاۋ پۋنكتتەرى ىسكە قوسىلدى. ءسويتىپ, بىرتە-بىرتە قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا تاۋەلدىلىگى ازايىپ, ونەركاسىپ وندىرىسىنە باعىت الدى.

ونەركاسىپ سالاسى دامىپ, ەكسپورت كولەمىنىڭ ءوسۋى قىتاي ەكونوميكاسىنا سەرپىن بەردى. دۇنيەجۇزىلىك بانكتىڭ مالىمەتىنشە, 1976 جىلى ءجىو-ءنىڭ ورتاشا جىلدىق ءوسىمى 1,6 پايىز دەڭگەيىندە تىركەلسە, 1990 جىلى – 9,9 پايىز, 2000 جىلى – 10,3 پايىز, 2018 جىلى – 6,6 پايىز. 2000 جىلى قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ۇلەسى 3,6 پايىز بولسا, 2018 جىلى 18,3 پايىزدى قۇرادى. 2028 جىلعا قاراي قىتاي ەكونوميكاسى اقش-تى باسىپ وزادى دەگەن بولجام بار.

ستاتيستيكالىق دەرەكتەر قىتايدىڭ قۋاتىن كورسەتىپ بەرەدى. ماسەلەن, تاۋار ەكسپورتتىق دەڭگەيىن سارالاعاندا: 1970 جىلى 2,7 ملرد دوللاردى قۇراسا, 1990 جىلى – 55,3 ملرد دوللار, 2010 جىلى – 1654,8 ملرد دوللار, 2020 جىلى 2726,1 ملرد دوللارعا جەتتى. اقش ەكسپورتىنىڭ الەۋەتى كەلەسىدەي: 2010 جىلى – 1968,2 ملرد دوللار, 2020 جىلى – 2405,3 ملرد دوللار. ياعني قىتاي قازىردىڭ وزىندە ەكسپورت جونىندە اقش-تى باسىپ وزدى.

قىتايدىڭ الەمدىك ەكونوميكاداعى ورنى تۋرالى ايتقاندا, ءجىو: 1990 جىلى – 12-ورىن, 2020 جىلى – 2-ورىن; اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا: 1990 جىلى – 2-ورىن, 2020 جىلى – 1-ورىن; ونەركاسىپ سالاسىندا: 1990 جىلى – 9-ورىن, 2020 جىلى 1-ورىندى كورسەتەدى.

ستاتيستيكالىق دەرەكتەر قىتايدىڭ قۋاتىن كورسەتىپ بەرەدى. ماسەلەن, تاۋار ەكسپورتتىق دەڭگەيىن سارالاعاندا: 1970 جىلى 2,7 ملرد دوللاردى قۇراسا, 1990 جىلى – 55,3 ملرد دوللار, 2010 جىلى – 1654,8 ملرد دوللار, 2020 جىلى 2726,1 ملرد دوللارعا جەتتى. اقش ەكسپورتىنىڭ الەۋەتى كەلەسىدەي: 2010 جىلى – 1968,2 ملرد دوللار, 2020 جىلى – 2405,3 ملرد دوللار. ياعني قىتاي قازىردىڭ وزىندە ەكسپورت جونىندە اقش-تى باسىپ وزدى

جالپى قىتاي ەكونوميكاسىندا قىزمەت كورسەتۋ سالاسى – 35,2 پايىز, ونەركاسىپ سالاسى 30,8 پايىزدى قۇرايدى. بۇل ەكى سالا تابىستىڭ باسىم بولىگى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ودان كەيىن ساۋدا-ساتتىققا – 11 پايىز, اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنا – 8 پايىز, كولىك جانە لوگيستيكا سالاسىنا – 7,8 پايىز, قۇرىلىس سالاسىنا 7,2 پايىز تيەسىلى.

قىتاي الەمدىك ەكونوميكانىڭ كوشباسشىسى بولۋ ماقساتىن جاسىرمايدى ءارى ارزان تاۋار مەن جۇمىس كۇشىن جەتكىزۋشى ەمەس, يننوۆاتسيالىق تەحنولوگيا وندىرەتىن لوكوموتيۆكە اينالۋدى مۇرات ەتەدى. ءتىپتى جاھاندانۋدىڭ ستسەناريىن جاساۋعا نيەتتى. بۇل سوزىمىزگە قىتاي توراعاسى سي تسزينپين 2017 جىلى داۆوستاعى دۇنيەجۇزىلىك ەكونوميكالىق فورۋمدا «ء…بىز ەكونوميكالىق جاھاندانۋعا بەيىمدەلىپ قانا قويماي, ونىڭ كەرى اسەرىن ازايتۋىمىز كەرەك. ۇناسا دا, ۇناماسا دا جاھاندىق ەكونوميكا – قاشىپ قۇتىلۋ مۇمكىن ەمەس ۇلكەن مۇحيت» دەپ مالىمدەگەنى دالەل بولادى.

مىنە, قىتاي وسى «مۇحيتتا» جان-جاعىن تۇگەلىمەن جۇتىپ جىبەرۋگە دايىن. وعان كەدەي جانە دامۋشى ەلدەردى ەكونوميكالىق ەكسپانسيا جاساۋى دالەل بولادى. ماسەلەن, REGNUM اگەنتتىگى قىتايدىڭ افريكا ەلدەرىنە ينۆەستيتسياسى سوڭعى 20 جىلدا 225 ەسەگە وسكەنىن حابارلايدى. 2003 جىلى قىتايدىڭ افريكاداعى ينۆەستيتسيا كولەمى 74,8 ميلليون دوللار بولسا, 2020 جىلى 4,2 ميلليارد دوللارعا جەتتى. جالپى 2019 جىلعا دەيىن قىتاي افريكانىڭ 54 ەلىنىڭ 52-سىنە ينۆەستيتسيا سالدى.

افريكا قىتايلانا ما؟

رەسمي بەيجىڭ قارا قۇرلىقتى قۇرىعىنا ءتۇسىرۋى قالاي باستالدى؟ ءبارى 2000 جىلى قىتاي-افريكا ىنتىماقتاستىعى فورۋمىنان باستالدى. ياعني قىتاي افريكا ەلدەرىن قامقورلىعىنا الاتىن بولىپ, ينۆەستيتسيا سالۋدىڭ جولىن تاپتى. ءسويتىپ, افريكالىق ستۋدەنتتەردى وقىتۋ, بيزنەستى دامىتۋدا قايتارىمسىز گرانت بەرۋ, جاڭا جۇمىس ورىندارىنا ماماندار دايارلاۋ, مەديتسينالىق ورتالىقتار قۇرۋ, ءدارى-دارمەكپەن تەگىن قامتاماسىز ەتۋ, تابيعي جانە تەحنوگەندىك اپاتتار كەزىندە گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋمەن قاتار ۇزاق جىلعا نەسيەلەر بەردى.

2000-2019 جىلدار ارالىعىندا قىتايدىڭ افريكالىق بيزنەسكە بەرگەن نەسيەسى 153 ميلليارد دوللارعا باعالاندى. ءسويتىپ, قىتاي افريكا ەلدەرىندە 3,5 مىڭنان استام كومپانيا قۇرىپ, ءوندىرىس, بيزنەس, قۇرىلىس, اۋىل شارۋا­شىلىعى جانە ت. ب. سالاسىندا ميلليوننان استام قىتايلىق كەلىپ, مىڭداعان شاقىرىمدىق جولدار, ستراتەگيالىق ماڭىزدى كوپىرلەر, الەۋمەتتىك نىساندار سالۋعا تارتتى.

2009 جىلدان بەرى قىتاي – افريكا ەلدەرىنىڭ نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەسى. 2000 جىلى تاۋار اينالىمى 10 ميلليارد دوللاردى قۇراسا, 2017 جىلى 180 ميلليارد دوللارعا جەتتى. جالپى 2019 جىلعا دەيىن قىتاي افريكانىڭ 54 ەلىنىڭ 52-سىنە ينۆەستيتسيا سالدى.

بۇگىندە قىتايدىڭ نەگىزگى سەرىكتەستەرى: ەگيپەت, نيگەريا, الجير, وڭتۇستىك افريكا, ەفيوپيا, وڭتۇستىك افريكا رەسپۋبليكاسى, كونگو, انگولا, زامبيا, گانا, زيمبابۆە, كەنيا, انگولا, ماروككو, نيگەر, كامەرۋن, چاد جانە ت. ب.

قارىزدىڭ جۇگى اۋىر بولاتىنى بەلگىلى. قازىر افريكا ەلدەرىنىڭ قىتاي ەكسپانسياسىنا قارسى تۇراتىن قاۋقارى جوق. COVID-19 الەمدىك ەكونوميكاعا تىكەلەي اسەر ەتىپ, شيكىزات باعاسى قۇلدىرادى. سونىڭ سالدارىنان انگولا, چاد, كونگو, ماۆريتانيا, سۋدان جانە ت. ب. ەلدەر قارجىلىق قيىندىققا تاپ كەلىپ, قىتايدىڭ دامۋ بانكى (CDB) مەن ەكسيمبانكتەن (ەكسپورت-يمپورت بانكى) قارىز الدى.

قارىزعا قىزمەت كورسەتۋدى توقتاتۋ باستاماسى (DSSI) بويىنشا 46 ەل, سونىڭ ىشىندە افريكانىڭ 31 ەلى ەكىجاقتى قارىزدى وتەۋ بويىنشا جەڭىلدىك سۇراپ وتىر. ماسەلەن, انگولا CDB بانككە 14,5 ميلليارد دوللار, ەكسيمبانككە 6,2 ميلليارد دوللار قارىزى بار.

قىتايدىڭ الەمدى ىڭ-شىڭسىز باعىندىرۋ ساياساتىنا ەشكىم باس تارتقىزا المايدى. بۇل – باعزىدان كەلە جاتقان ارمان-مۇراتى. ساياساتكەرلەر اراسىندا اقش قىتايدىڭ ەكپىنىن باسۋدا كوروناۆيرۋس ينفەكتسياسىن تاراتتى دەگەندى قولدايتىندار بار. مۇنىڭ اقيقاتىن بىلمەيمىز. ءبىر انىعى, رەسمي ۆاشينگتون G-7 Build Back Better World باستاماسى اياسىندا قۇرىلعان حالىقارالىق دامۋ قارجى كورپوراتسياسى ارقىلى قىتايدىڭ قىزمەتىنە قارسى تۇرۋعا تىرىسۋدا. ەۋروپالىق وداق ءوزىنىڭ «افريكاداعى جاھاندىق ستراتەگياسىن» ازىرلەدى جانە جۇزەگە اسىرۋعا مۇددەلى.

الەم الپاۋىتتارى قارا قۇرلىقتى يگەرۋگە جانتالاسۋىنىڭ سەبەبى نەدە؟ ويتكەنى bp.com اقپاراتتىق پلاتفورماسى تاراتقانداي, ليۆيا – 6,3 ملرد توننا, نيگەريا – 5 ملرد توننا, انگولا – 1,6 ملرد توننا, الجير – 1,5 ملرد توننا, وڭتۇستىك سۋدان – 0,5 ملرد توننا, گابون – 0,3 ملرد توننا, چاد, وڭتۇستىك سۋدان جانە كونگو رەسپۋبليكاسى – 0,2 ملرد توننا, ەكۆاتورلىق گۆينەيا 0,1 ملرد توننا مۇناي قورىنا يەلىك ەتىپ وتىر. تابيعي گاز بويىنشا كورسەتكىشتەر: نيگەريا – 5,3 تريلليون تەكشە مەتر, الجير – 4,5 تريلليون تەكشە مەتر, ەگيپەت – 1,8 تريلليون تەكشە مەتر, ليۆيا – 1,5 تريلليون تەكشە مەتر.

قىسقاسى, افريكا قۇرلىعى قىتاي بيلىگى ءۇشىن ءوز ويىن جۇزەگە اسىرۋعا وڭتايلى ورىن بولىپ تۇر. ەندى قىتايلىقتاردى قۋسا دا كەتپەيدى. وعان افريكا ەلدەرىنىڭ دارمەنى دە جوق. سەبەبى قىتاي بانكتەرىنە بەلشەسىنەن قارىزعا باتتى.

دامۋدىڭ سىرى نەدە؟

قىتايدىڭ ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ ەنەرگەتيكالىق رەسۋرسىنا قىزىعۋشىلىعى جوعارى. ءوز كەزەگىندە قازاقستان بيلىگى دە قىتايدى ينۆەستيتسيالىق ىنتىماقتاستىق سالاسىندا ماڭىزدى سەرىكتەس سانايدى. 1993 جىلى قىتاي 5 ميلليون دوللار ينۆەستيتسيا سالسا, 2019 جىلى 340 ەسەگە ءوسىپ, 1,7 ميلليارد دوللاردى قۇرادى. دەرەككوزدەرگە سەنسەك, قازاقستان قىتايعا 11 ميلليارد دوللار قارىز دەگەن مالىمەتتى وڭاي تابۋعا بولادى.

ەندى قىتايدىڭ وركەنيەت كوشىندە الدىڭعى ورىنعا شىعۋىنىڭ سىرىنا توقتالساق: ساياسي جۇيەنىڭ تۇراقتىلىعى; ارزان جۇمىس كۇشى; وڭتايلى ۆاليۋتالىق ساياساتى; الەمدىك تەحنولوگيالىق برەندتەردى كوشىرۋدىڭ ءتيىمدى ءادىسىن تابۋى; ەكسپورتقا باعىتتالعان ونەركاسىپ ساياساتى; سالىقتىق جۇيەدە قاتاڭ تالاپتار قويىپ, كولەڭكەلى ەكونوميكانى قۇرىقتاۋ­عا كۇش سالۋى; جەمقورلىققا قارسى وڭتايلى جۇمىستاردى جۇرگىزۋى شەشۋشى ءرول اتقارعانىن ۇعامىز. وسى 7 پۋنكت بويىنشا ءبىزدىڭ ەلدە قانداي جۇمىس جۇرگىزىلىپ جاتىر, وزدەرىڭىز باعامداپ كورىڭىز.

ىقپالدى دەرجاۆاعا اينالا ما؟

قىتايدىڭ نەگىزگى مۇراتى بەلگىلى. ول – الەمدەگى ەڭ ىقپالدى دەرجاۆالى ەلگە اينالۋ. اگرەسسياسىن اشىق بىلدىرە قويماسا دا, كورشىلەس ەلدەرگە, اسىرەسە, وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنە ارا-تۇرا ەكونوميكالىق قىسىم كورسەتىپ قويادى.

اقش وكىلدەر پالاتاسىنىڭ سپيكەرى نەنسي پەلوسيدىڭ تايۆانعا رەسمي ساپارىنان كەيىن امەريكا مەن قىتاي اراسىنداعى ساياسي شيەلەنىس ءورشي ءتۇستى.

رەسمي بەيجىڭ ۆاشينگتوننىڭ ساياسي ۇستانىمىن ايىپتاپ, فۋتسزيان پروۆينتسياسىنا زىمىراندارىن جەتكىزىپ, اسكەري جاتتىعۋلاردى ۇدەتتى. ءتىپتى «تەڭىز, اۋە جانە قۇرلىق اسكەرى تارتىلدى. ءبىز دالدىگى جوعارى قارۋدان وق اتىپ, اسكەردىڭ كەز كەلگەن شتاتتان تىس جاعدايعا دايىندىعىن تەكسەرەمىز» دەپ مالىمدەدى قىتاي حالىقتىق-ازات ەتۋشى اسكەرى شىعىس قولباسشىلىعى شتابى باسشىسىنىڭ ورىنباسارى گۋ چجۋن.

تاريحتان تايۆان ارالى قىتاي, جاپونيا, گوللانديا جانە يسپانيانىڭ يەلىگىندە بولعانىن جاقسى بىلەمىز.

حح عاسىردىڭ 40-جىلدارىنىڭ اياعىندا قىتاي ەكونوميكانى جاڭعىرتۋ كەزەڭىندە اقش-تان ينۆەستيتسيا تارتىپ, ناتيجەسىندە ۆاشينگتوننىڭ تالاپ ەتۋىمەن تايۆانداعى ىقپالىنان ­ايىرىلدى. وسىلايشا قىتايدى وركەندەۋدىڭ ورىسىنە تۇسىرگەن دەن سياوپين «تايۆان پروبلەماسىن» بولاشاقتاعى ۇرپاعىنا اماناتتاپ كەتكەن-ءدى.

بۇگىندە قىتاي توراعاسى سي تسزينپين تايۆاننىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق ءمان-ماڭىزى جوعارى بولعاندىقتان, تىنىق مۇحيتىنداعى 36178 شارشى شاقىرىمدى قۇرايتىن ارالدى ءوز يەلىگى سانايدى.

راسىندا, قىتاي تايۆان ارالىن ماڭىزدى اسپەكت سانايدى. بۇل ارال سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك ازيانى جالعايتىن سۋ جولىنىڭ ەڭ ماڭىزدى باقىلاۋ پۋنكتى رەتىندە باعالى. ياعني وڭتۇستىك كورەيا مەن جاپونيانىڭ وڭتۇستىك-ازيا ەلدەرىنە, ءتىپتى افريكاعا باراتىن كەمە جولدارىن باقىلاۋدا وسى ارال ماڭىزدى ءرول اتقارادى. سوندىقتان قىتاي تايۆان ءۇشىن قولىنا قارۋ الىپ, سوعىسۋدان تايىنبايتىنىن كورسەتىپ باعۋدا.

ەگەر قىتاي مەن اقش اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق سوعىسى ورىن السا, الەمدىك يمپورت-ەكسپورت بالانسى بۇزىلىپ, ەكونوميكالىق داعدارىس ورىن الاتىنى بەلگىلى. مۇنىڭ زاردابى مەن زالالى سوعىس­تان دا اۋىر بولادى.

نۇرلات بايگەنجە