رامىزىڭمەن رۋحتان!

ەستەرىڭىزدە بولسا, وسىدان ەكى جىلداي بۇرىن كۋۆەيتتە سپورتتىق اتۋدان «شەيح كۋبوگى» حالىقارالىق دوداسىوتكەن بولاتىن. وندا سپورتشىقىزىمىز ماريا دميتريەنكوقۇرالايدى كوزگە اتار مەرگەندىگىن كورسەتىپ, باس جۇلدەنى جەڭىپ العان ەدى. «بارەكەلدى!» دەستىك. بىراق, ماراپاتتاۋ ءراسىمى كەلگەندە – ماشامىز تۇعىردىڭ جوعارى ساتىسىنا كوتەرىلىپ, ءانۇرانىمىزدىڭ ورنىناقايداعى جوقاۋەن (اعىلشىن سايقىمازاعى ساشا بارون كوەن تۇسىرگەن «بورات» فيلمىندەگى پاروديا) قوسىلعاندا كىرەرگە تەسىك تاپپايقالعانداي كۇي كەشتىك. ال, سپورتشىمىزقولىن جۇرەگىنىڭ تۇسىناقويىپ, ءمىز باقپاستان تۇر. ارينە, ودان كەيىن شۋلادىق. قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە كۋۆەيتكە نارازىلىق نوتاسىن جولدادى. جارىستىۇيىمداستىرۋ كوميتەتىنىڭ ديرەكتورى ءوبايدال-وسايمي دە اقتالىپ باقتى. ارتىنشا, ءانۇراندى شاتاستىرىپقويعان ديدجەيدىڭ جۇمىستانقۋىلاتىنىن جەتكىزدى.

ونىڭ الدىندا پاريجدە اۋىر اتلەتيكادانالەم چەمپيوناتىوتتى. وندا زىلتەمىرشىمىز زۋلفيا چينشانلو 53 كەلىگە دەيىن سالماقتا ەلىمىزدىڭ مەرەيىن اسىرىپ, چەمپيون اتاندى. ول دا تۇعىرعا كوتەرىلگەندە كەلەڭسىز جايت ورىن الدى. ۇيىمداستىرۋشىلار ەسكىانۇرانىمىزدىقويىپ جىبەردى. وسىدان كەيىن مۇنداي سوراقى جاعدايلارقايتالانباسۇشىن ءتيىستى شارالاردىقولعا الۋ كەرەك بولدى. وبالى نە كەرەك, اتالعان سالا باسشىلىعى سول شارالاردىقولداندى دا. ماسەلەن, بيىلعى سوچيدەگىقىسقى وليمپيادا الدىندا وعانقازاقستان اتىنانقاتىسقان ءسپورتشىلارانۇراندى جاتتاپ الۋى ءتيىس بولدى. ەلىمىزگە ءبىر التىن دا بۇيىرماعاندىقتان ونىڭ ناتيجەسىن كورە المادىق. الايدا, وليمپيادا الدىندا سپورت جانە دەنە شىنىقتىرۋ ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى تاستانبەك ەسەنتاەۆار سپورتشىعاانۇران ايتقىزىلعانىن, ول تاسپاعا جازىپ الىنعانىن ايتقان ەدى.

ارينە, ءانۇراندى سپورتشىلارعانا ەمەس, وزىنقازاقستان ازاماتى ەسەپتەيتىنار ادام جاتقا ءبىلۋى ءتيىس. دەسەك تە, جاڭا زاڭ جوباسى جونىندە پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ بىرقاتار دەپۋتاتتارىنان بىلگەن ەدىك. 

الدان سمايىل, پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:

– حالىقارالىق, الەمدىك ويىنداردا سپورتشىلارىمىز جەڭىسكە جەتكەندە قازاقستاننىڭ ءانۇرانى مىندەتتى تۇردە ايتىلادى. ونىڭ دۇرىس ايتىلۋىن ناقتىلاي تۇستىك. ەندى زاڭنىڭ ورىندالۋىن باپكەرلەر, قۇراما كوماندانىڭ باسشىلارى, سپورت جانە دەنە شىنىقتىرۋ اگەنتتىگىنىڭ باسقارۋ تۇتقالارى قاداعالاپ, ءانۇراننىڭ دۇرىس ورىندالۋىنا جاۋاپ بەرەتىن بولادى.

ورازكۇل اسانعازى, پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى:
– پرەزيدەنتىمىز شەتەلدەرگە ىسساپارمەن بارعاندا جانە سپورتشىلارىمىز جەڭىسكە جەتكەندە عانا مەملەكەتتىك تۋىمىز كوتەرىلىپ, ءانۇرانىمىز ورىندالادى. تۋ كوتەرىلگەندە, ادام رۋحى بىرگە كوتەرىلەدى. سپورتشى جەڭىسكە جەتۋى ءۇشىن سونشالىق جانىن سالعاندا ونىڭ كوكىرەگىندە, جۇرەگىنىڭ تورىندە جەلبىرەپ كوك تۋىمىز تۇرۋ كەرەك سياقتى.

ەشكىمگە جاسىرىن ەمەس, الەمدىك جارىستاردا قازاقستان ءانۇرانىنىڭ ورنىنا باسقا اۋەن قويىلعان جاعدايلار بولدى. سول كەزدە جارىستى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ «قازاقستان سپورتشىلارىنا ءبارىبىر, ولار ءانۇراندى بىلمەيدى» دەگەن ويلارى, جەڭىمپازدارىمىزدىڭ سونى دالەلدەگەندەي بولىپ جاتقانى مەنىڭ جۇرەگىمە قاتتى باتادى. سوندىقتان ارنايى زاڭ قابىلداعاندا ءبىر باپتى ەنگىزدىك.

جالپى, كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ ازاماتى جاسىنا, ۇلتىنا, جىنىسىنا دا بولىنبەي, ەڭ بىرىنشىدەن ءانۇرانىن جاتتاپ ءوسۋى كەرەك قوي.

امانعالي قالجانوۆ

تاربيە ساعاتىنىڭ ماقساتى – بالالاردىڭ وتانى – قازاقستان تۋرالى, ونىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرى جونىندەگى تانىم-تۇسىنىگىن كەڭەيتىپ, ولاردى ادامگەرشىلىككە, وتانسۇيگىشتىككە باۋلۋ ەكەن. ساباقتى بالاباقشانىڭ ادىسكەرى التىناي اتيباەۆا جۇرگىزىپ وتىردى.

ساباقتى اشقان ادىسكەر: «بالالار, بۇگىنگى «رامىزدەرىم – ماقتانىشىم» اتتى تاربيە ساعاتىن باستايمىز!» دەۋى مۇڭ ەكەن, بالالار كىشكەنتاي قولدارىن جۇرەك تۇسىنا جاپا-تارماعاي اپارا باستادى. ابدەن قالىپتاسىپ قالسا كەرەك. سىرتقى كوزگە سونداي جاراسىمدى. وڭ قولىن كەۋدەسىنە اپارۋ ارقىلى ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك سەزىمىن اڭعارتقان بۇلدىرشىندەر حورمەن ءانۇراندى باستان-اياق ايتىپ شىقتى. ودان كەيىن دايانا اتتى بالاقاي «گيمن» دەگەن ءسوزدىڭ قانداي ماعىنا بەرەتىنىن ءتۇسىندىردى. گرەكتىڭ «گيمن» ءسوزى «ۇران سالۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. بۇرىن قازاق ەلىندە قول جيناعاندا, ات شاپتىرىپ, ۇران سالعان, حابار بەرگەن. ۇرانداعان سوزدەر جاۋىنگەرلەرگە رۋح سىيلاعان, ەرلىكپەن كۇرەسۋگە شاقىرعان» دەيدى ول تاقىلداپ. «ءيا, دۇرىس ايتاسىڭ, ديانا. شىنىمەن دە ءانۇراندا ادامعا ۇلكەن رۋح بەرەتىن قاسيەت بار. ال ءانۇراننىڭ ءانى مەن ءسوزىن جازعان كىمدەر ەكەنىن بىلەسىزدەر مە؟» دەگەن اپايلارىنىڭ سۇراعىنا بالالاردىڭ ءبارى بىردەي: «ءانۇراننىڭ ءانىن – ءشامشى قالداياقوۆ, ءسوزىن جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆ جانە نۇرسۇلتان نازارباەۆ جازعان» دەپ ءۇن قاتتى.

بۇدان كەيىن بالالارعا مەملەكەتتىك رامىزدەرىمىز – ەلتاڭبا مەنتۋدىڭ قادىر-قاسيەتى مەن سيپاتتاماسى جونىندە ماعلۇمات بەرىلدى. قازاقتىڭ كوك تۋىن قولدارىندا جەلبىرەتكەن بۇلدىرشىندەر كوڭىلدى بي بيلەپ, پاتريوتتىق تاقىرىپتاعى ولەڭدەر وقىدى. ەلتاڭبا مەن تۋدا نە بەينەلەنگەنىن جارىسا ايتقان بالالار مەملەكەتتىك رامىزدەردى ەلدىگىمىزدىڭ نىشانى رەتىندە تۇسىنەتىنىن انىق اڭعارتتى. «ەلتاڭبا, تۋ جانە ءانۇران – قازاق ەلىن تاۋەلسىز مەملەكەت رەتىندە تانىتاتىن بەلگى. ءبىز رامىزدەردى قۇرمەتتەۋگە ءتيىسپىز جانە وتانعا قىزمەت ەتۋگە ءازىرمىز» دەيدى بالاقايلار.

مىنە, ەركىن ەلدىڭ ۇلاندارى «ەلىم», «جەرىم» دەپ ەرجەتىپ كەلەدى. ولاردىڭ بويىنا ۇلتتىق مۇددە تۇرعىسىنان ويلاۋدى سىڭىرە بەرسە, ەرتەڭ-اق تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ناعىز بەت-بەينەسىن جاسايتىن ازاماتتار بولىپ شىعاتىنىنا ءشۇبا جوق.

قىمبات نۇرعالي

ۇشقان قۇستاي كوركەيگەن

مىسالى, اڭىز اڭگىمەلەردىڭ ارقاۋىمەن ساۋلەتى ادەمى ورىلگەن جەرلەردىڭ ءبىرى – سۋلى-نۋلى جەلەكجول. «حان شاتىردان» جاياۋ-جالپىلاپ تىكە تارتقان جۇرگىنشى «قازمۇنايگاز» عيماراتى ورنالاسقان جەردەن جۇمىرتقانى جارىپ شىعىپ جاتقان قىران قۇستىڭ, بالكي الگى اڭىزدارداعى بايتەرەك باسىنا ۇيا سالعان سامۇرىقتىڭ ۇلپەگىن كوزى شالادى. ءسال ىلگەرى جۇرسەڭىز, سول ۇلپەكتىڭ قاراقاناتتانعان ءتۇرىن ەلەستەتەتىن شاعىن مۇسىنشىلەرگە جولىعاسىز. الدا-جالدا «بايتەرەك» مونۋمەنتىنە بارا قالساڭىز, ءبىر اتتەگەن-ايى, جاتتاپ العان سوزدەرىن قايتالاي بەرەتىن سەرۋەنباسىلار وسى ءبىر ساۋلەت نىسانىنىڭ اڭىزدارداعى ءتۇپ تاريحىن تاراتىپ ايتا بەرمەيدى. ال, بەلگىلى ەتيمولوگ, ميفولوگ عالىم سەرىكبول قوندىبايعا ايتقىزساڭىز, ول:

«بايتەرەك – ادەپكى ءومىر. اناعۇرلىم ءجيى كەزدەسەتىن, كوپشىلىك ەرتەگىلەردە ناقتىلى جەكە كەزدەسەتىن سيۋجەت مىناداي: كەيىپكەر جەراس­تى الەمىنە تاپ بولادى جانە ۇزاق ساپار شەككەننەن كەيىن جىلاندى نەمەسە ءۇشباستى ايداھاردى ءولتىرىپ, الىپ قاراقۇستىڭ (سامۇرىق) \\ بالاپاندارىنا كومەكتەسەتىن جەردە ۇلكەن اعاشقا كەزدەسەدى. سامۇرىق ريزاشىلىعى رەتىندە باتىردى جەر بەتىنە شىعارادى. اعاش – الەمدىك اعاش, ال قۇس پەن جىلان – قارسى بەتتەگى – جوعارعى نەمەسە تومەنگى الەمدەردىڭ وكىلدەرى. ولارداعى ماڭگىلىك قاراما-قارسىلىققا ورتالىق الەمنىڭ وكىلىن – ادامدى, ەرتەگى كەيىپكەرىن قوسادى» دەي كەلىپ «قوبىلاندى» ەپوسىندا, التاي ەپوسىندا التىن جاپىراقتى اعاش, كۇمىس جاپىراقتى اعاش دەگەن سيپاتتارمەن بايتەرەك تۋرالى باياندالاتىنىن جەتكىزەدى.

ەگەر سامۇرىقتى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ باستاۋىندا تاڭدالىپ الىنعان, شاكەن نيازبەكوۆ بەينەلەگەن مەملەكەتتىك تۋىمىزداعى قىران قۇستىڭ ءپروتونيمى دەپ ۇقساق, سۋلى-نۋلى جەلەكجولدىڭ اقورداعا ماڭداي تىرەر تۇسىنداعى مەملەكەتتىك باس عيماراتتار سۇلباسىنان ۇلان-عايىر دالامىزدا قاناتىن جايا قالىقتاعان قىران قۇستى جازباي تانيمىز. ءيا, ءدال سولاي, ۇشاقتىڭ يليۋميناتورىنان نەمەسە «Google Map» جەرسەرىك كارتاسىنان مۇقيات قاراساڭىزدار, ۇزىندىعى شامامەن ءبىر شاقىرىمعا سوزىلىپ جاتقان مينيسترلىكتەر ءۇيى – قىران قۇستىڭ قاناتى, پارلامەنت جانە ۇكىمەت ءۇيى كەۋدەسى, ال ودان تومەنىرەك ورنالاسقان سارى جالقىن, كونۋس ءتارىزدى عيماراتتار – توپشىسى, ال اقوردا – قىران قۇستىڭ باسى ىسپەتتەس اسەر قالدىرادى.

وسىناۋ ساۋلەت ءانسامبلىنىڭ اۆتورى – اعايىندى بايعۇتتى, اراپباي تورتاەۆتار 2000 جىلدارى مەملەكەتتىڭ بيلىك ورگاندارى ورنالاساتىن عيماراتقا بايقاۋ جاريالانعاندا, قازاقتىڭ اڭىز-اڭگىمەسىنە, ميفولوگياسىنا قانىقتىعىنىڭ ارقاسىندا, بىلگەن-تۇيگەندەرىن ساۋلەت جوباسىمەن شەبەر شەندەستىرىپ, جيىرما ەلدەن كەلىپ تۇسكەن جوبا اراسىنان ۇزدىك تانىلعان بولاتىن. قازاق ساۋلەت ونەرىنىڭ كوريفەيى قالدىبەك مونتاقاەۆتىڭ شاكىرتتەرى, استانانى سالۋعا قاتىسقان شۆەيتساريالىق «مابيتەكس» كومپانياسىنىڭ جوبالاۋشىسى رەتىندە كىندىكقالامىزدىڭ اجارىنا ۇلەس قوسقان. قازاقتا «ۇشقان قۇستاي كوركەيگەن» دەگەن كەرەمەت تەڭەۋ بار. سول سەكىلدى جىل وتكەن سايىن تۇرلەنگەن استانامىزدىڭ ەڭ سۇلۋ جەرى وسىنداي ميفولوگيامەن سەلبەسىپ جاتىر.

ەلتاڭبا, «EXPO», ەل مۇراتى…

ال, عالامتورداعى «You tube» ۆەب-سەرۆيسىنەن «AstanaEXPO-2017» قالاشىعىنىڭ بايقاۋىنا تۇسكەن جوبالاردى سارالاي وتىرىپ, باس جۇلدەگە لايىق دەپ تانىلعان امەريكالىق «Adrian Smith + Gordon Gill Architecture» ەسكيز يدەياسىنا تاعى سول ءرامىز رۋحى ارقاۋ بولعانىن كوزىمىزبەن كوردىك. دوڭگەلەك پىشىمدەگى قالاشىقتىڭ سۇلباسى – ەلتاڭبامىزدان الىنعان. ورتاسىنداعى قازاقستان پاۆيلونى ورنالاساتىن شار پىشىندەس الىپ عيمارات – شامامەن ەلتاڭبا ورتاسىنداعى شاڭىراقتىڭ ورنى. تۇگەلدەي كۇن قۋاتىن كادەگە جاراتاتىن ماتەريالمەن قاپتالاتىن اتالمىش عيماراتقا كۇن ساۋلەسى قازاقتىڭ كيىز ۇيىندەي اسپاننان ءتىپ-تىكە ءتۇسىپ تۇراتىن بولادى.

ءبىر قىزىعى, قالاشىققا كىرەبەرىس پورتالىنداعى اۆتوتۇراق تا قاناتىن قومداعان قىران قۇسقا ۇقساتىپ سالىنادى ەكەن.
ءاسىلى, كەيبىر بلوگەرلەر استانا ارحيتەكتۋراسىنداعى كەيبىر ەلەمەنتتەردەن ماسوندىق, سەميتتىك سيپاتتار تاپتىق دەپ سەنساتسيا جاساعىسى كەلەدى. بىراق, ءبىزدىڭ ويىمىزشا, استانا ارحيتەكتۋراسىندا قازاقىلىقتىڭ ءيىسى اڭقىپ, تۇركىلەردىڭ تانىمى جازباي تانىلادى. سوندىقتان, استانا ءرامىزىمىز ساۋلەتپەن ادىپتەلگەن ادەمى قالا ەكەنىنە ءشۇبا كەلتىرمەيىك.

ەدىل بوكەەۆ

كەيبىر تاريحشىلار ەڭ العاشقى تۋلار قىتاي مەن ءۇندىستاندا پايدا بولىپ, كەيىننەن بۇكىل الەمگە تارادى دەيدى. وتە ەرتە پايدا بولعاندىعى سونشا, ءتىپتى ولاردىڭ قانداي سيپاتتا بولعانىن ەشكىم ايتا المايدى. بىراق, قازىر قولدانىستا جۇرگەن بايراقتاردىڭ ەڭ ەجەلگىسى رەتىندە دانيانىڭ مەملەكەتتىك ءرامىزى – جالاۋى داننەبروگ دەگەن بولجام بار. كەيبىر تاريحشىلارعا سەنسەك, ول XIII عاسىردا پايدا بولعان. سوڭعى ۋاقىتتا «ەڭ ەجەلگى» دەگەن اتقا اۋستراليا ەلىنىڭ جالاۋى دا تالاس جۇرگىزۋدە. بىراق العاشقىسى 1219 جىلى, ال ەكىنشىسى 1230 جىلى پايدا بولدى دەيدى تاريحشىلار.

بۇگىنگى ۋاقىتتا الەمنىڭ ءار تاۋەلسىز ەلى وزدەرىنىڭ مەملەكەتتىك رامىزدەرىن, ياعني تۋىن, ەلتاڭباسىن جانە ءانۇرانىن قابىلداپ قويعان. بايراقتاردان كورىنىس تاپقان ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن ءتۇرلى-ءتۇستى بەينەلەردىڭ ءوز قۇپيالارى بار. مىسالى, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كوك ءتۇستى تۋىندا التىنمەن ادىپتەلگەن كۇن, قىران جانە ويۋ بار. مەملەكەتتىك تۋداعى كوگiلدiر ءتۇس قازاقستان حالقىنىڭ جاڭا مەملەكەتتiلiككە ۇمتىلعان نيەت-تiلەگiنiڭ اشىق اسپانداي تازالىعىن ءارى اسقاقتىعىن كورسەتەدi. نۇرىن توككەن التىن كۇن تىنىشتىق پەن بايلىقتى بەينەلەيدى. اسىلىندا, كۇن – قوزعالىس, دامۋ, ءوسiپ-وركەندەۋدiڭ جانە ءومiردiڭ بەلگiسi. كۇن – ۋاقىت, زامانا بەينەسi. ال قاناتىن كەرە جايعان قىران قۇس بار جاقسىلىقتىڭ باستاۋىنداي بيلiك پەن ايبىندىلىق بەينەسi. ۇلان-بايتاق كەڭiستiكتە قالىقتاعان قىران ەلدىڭ ەركiندiك سۇيگiش اسقاق رۋحىن, قازاق حالقىنىڭ جان-دۇنيەسiنiڭ كەڭدiگiن پاش ەتەدi. تۋدىڭ شەتىندەگى ويۋ – قازاققا عانا ءتان ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ, ءداستۇردىڭ, تاريحتىڭ بەلگىسى.

ال اقش-تىڭ مەملەكەتتىك تۋىندا جەتى قىزىل, التى اق جولاق جانە ءبىر شەتىندەگى كوك ءتۇستى تىكبۇرىشتا 51 جۇلدىز ورنالاسقان. التى اق جانە جەتى قىزىل جولاق امەريكا قۇرلىعىنا تاۋەلسىز مەملەكەتتى قۇرعان 13 بريتانيالىق كولونيانى كورسەتسە, كوك ءتۇس – وداقتىڭ بەلگىسى. ال ونىڭ ىشىندەگى جۇلدىزدار ەلدەگى شتاتتاردىڭ سانىن كورسەتەدى. ۋاقىت وتكەن سايىن جالاۋداعى جۇلدىزداردىڭ سانى وزگەرىپ وتىرعان.

رەسەيدىڭ قازىرگى قولدانىستاعى كوك-اق-قىزىل جولاقتى تۋى 1994 جىلعى تامىزدىڭ 22-سىندە مەملەكەتتىك نىشانعا اينالدى. ول تۋرالى جارلىققا سول كەزدەگى رەسەي پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين قول قويعان. تاريحقا كوز سالساق, العاش رەت بۇل تۇستەردى پەتر پاتشا پايدالانعان ەكەن. ول كەزدە الىس قاشىقتىقتان انىق كورىنەتىندىكتەن عانا بەلگى رەتىندە پايدالانىلعان. كەيىننەن ءبىرىنشى پەتر ونى اسكەري فلوت جالاۋى رەتىندە بەكىتكەن. سودان كەيىن اق-كوك-قىزىل جولاقتى تۋ رەسەي ساۋدا فلوتىنىڭ تۋى رەتىندە بەكىتىلىپ, سونىمەن ءبىر مەزگىلدە ول رەسەي مەملەكەتىنىڭ نىشانىنا اينالدى.

1992 جىلدىڭ 2 ناۋرىزى – بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ عيماراتى جانىندا ازەربايجان, ارمەنيا, قازاقستان, قىرعىزستان, مولدوۆا, تاجىكستان, تۇركىمەنستان جانە وزبەكستان ەلدەرىنىڭ تۋلارى ءبىر ۋاقىتتا جەلبىرەگەن ءسات. مۇنداي وقيعا ۇيىم تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ەدى. بەيرەسمي ەرەجەگە سايكەس, بۇۇ-عا جاڭا مەملەكەت قابىلدانار بولسا, جاڭا قابىلدانعان مۇشە مەملەكەتتىڭ قۇرمەتىنە عيمارات الدىنداعى تۋتۇعىرلاردىڭ ءبىرى بوساتىلىپ, سول ەلدىڭ جالاۋى ىلىنەدى. بىراق كەلەسى كۇنى سول بايراق لاتىن ءالىپبيىنىڭ ورنالاسۋ تارتىبىنە بايلانىستى ءوز ورنىنا قويىلادى. ال ءبىزدىڭ تۋىمىز بۇۇ الدىنا العاش رەت ىلىنەر كەزدە بىردەن سەگىز تۋتۇعىردى بوساتۋعا تۋرا كەلدى. بۇۇ-نىڭ سول كەزدەگى باس حاتشىسى بۋتروس گالي بايراقتاردى كوتەرۋگە بۇيرىق بەرگەن كەزدە مولدوۆا ەلىنىڭ تۋى ءبىرىنشى بولىپ جەلبىرەدى. سەبەبى, مولدوۆا جاڭادان قابىلدانعان مەملەكەتتەر ىشىندەگى سالتاناتتى راسىمگە ءوز پرەزيدەنتىن جىبەرگەن جالعىز رەسپۋبليكا بولىپ شىقتى. قالعاندارى دارەجەسى تومەن وكىلدەرىن جىبەرۋمەن شەكتەلگەن ەدى. ءتىپتى, سالتاناتتى شاراعا تاجىكستاننان ەشكىم قاتىسپاعان. بۇۇ-نىڭ بايىرعى مۇشەلەرى بۇعان تاڭ قالىسىپ, وسىنداي جاعدايعا بۇرىن-سوڭدى كەزىكپەگەنىن ايتتى.

سونداي-اق, 1991 جىلدىڭ 24 جەلتوقسانىندا بۇۇ شتاب-پاتەرىنىڭ الدىندا ىلىنگەن كەڭەس وداعىنىڭ مەملەكەتتىك تۋى ماڭگىگە ءتۇسىرىلدى. ال ەندى كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ بايراقتارىنا ءتان قىزىقتى دەرەكتەرگە كوز سالىڭىز. مىسالى, ازيا قۇرلىعىندا ورنالاسقان فيليپپين ەلىنىڭ تۋى ءتۇسىن اۋىستىرىپ تۇرۋىمەن باسقالاردان ەرەكشەلەنەدى. بىراق مۇنداي جاعدايدى اتالعان ەلدە سوعىس ءجۇرىپ جاتسا عانا كورۋگە بولادى. ەگەر فيليپپين تۋىنداعى قىزىل ءتۇستىڭ جوعارىدا, ال كوك ءتۇستىڭ تومەندە تۇرعانىن بايقاساڭىز, ول ەلدى سوعىس ءورتى شارپىپ جاتىر دەي بەرىڭىز…

رەسەيدە چەليابينسك وبلىسى بار ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. سول ايماقتىڭ رەسمي تۋىندا ءتورت تۇلىكتىڭ ءبىرى – تۇيە بەينەلەنگەن. بىراق تابيعي جاراتىلىس بو­يىنشا سول ماڭدا تۇيە جانۋارى مۇلدە كەزدەسپەيدى, سونداي-اق تۇيە شارۋاشىلىعى دا قولعا الىنباعان. ال جانۋار بەينەسىنىڭ تۋدا كورىنىس تاپقان سەبەبى مىناۋ: قالانىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتكەن نەگىزگى كىرىس كەرۋەن جولى ارقىلى كەلىپ تۇرعان-مىس. سوندىقتان جەرگىلىكتى تۇرعىندار تۇيەنى قادىر تۇتقان.

افريكا قۇرلىعىندا ورنالاسقان موزامبيك دەگەن ەلدى دە بىلەمىز. ولاردىڭ مەملەكەتتىك تۋىندا ايگىلى «كالاشنيكوۆ» اۆتوماتى بەينەلەنگەن. ءتىپتى سول قارۋدىڭ سۋرەتى اتالعان ەلدىڭ ەلتاڭباسىنان دا ويىپ تۇرىپ ورىن العان. سونىمەن قاتار, زيمبابۆە مەن شىعىس تيموردىڭ ەلتاڭبالارىندا دا اۆتومات بەينەلەنگەن. ونىڭ سەبەبى, وسى ەلدەردىڭ بايىرعى تۇرعىندارى بيلىك باسىنا توڭكەرىس ارقىلى كەلگەندىكتەن, قارۋدى قۇتقارۋشىعا بالايدى.

وڭتۇستىك امەريكاداعى پاراگۆايدىڭ تۋىندا دا وزدەرىنە ءتان ەرەكشەلىك بار. بايراقتارىنىڭ ەكى بەتىندە ەكى ءتۇرلى سۋرەت بەينەلەنگەن: ءبىر جاعىندا ەلدىڭ ەلتاڭباسى, ال, ەكىنشى جاعىندا قازىنالىقتىڭ تاڭباسى بار.

ءحىح عاسىردان بەرى قولدانىلىپ كەلە جاتقان نەپال مەملەكەتىنىڭ جالاۋى – ايرىقشا سيپاتقا يە جالاۋلاردىڭ ءبىرى. ويتكەنى, نەپالدىقتاردىڭ مەملەكەتتىك تۋى باسقالاردىكىندەي تىكبۇرىشتى ەمەس. ءتىپتى, بايراق ەكى بولەك ماتادان قۇراستىرىلىپ جاسالعان: ءبىر بەتى مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق گۇلى سانالاتىن تاۋ راۋشانىنىڭ تۇسىندە بولسا, قىزىل ءتۇستى ەكىنشى بەتى – سوعىستاعى جەڭىستىڭ, بەيبىتشىلىكتىڭ بەلگىسى.

نۇريسلام قۇسپانعالي

ءبىزدىڭ ەلدىڭ الىپ تۋى استانانىڭ تورىندە جەلبىرەپ تۇر. ەتەگىن گۇل كومكەرگەن بيىك توبەنىڭ باسىندا, ءسۇيىر ۇشىمەن كوكتى تۇرتكەن كوشقۇلاش تۋدىڭ جەرگە قاعىلعان قاداسى مىقتى ىرگەتاسقا بەكىتىلگەن. الىستان كوز تارتقان, ەلىمىزدىڭ اسقاق رۋحىن اسپان تۇستەس الىپ تۋ – ەلىمىزدىڭ ەڭ ارداقتى دا قاسيەتتى رامىزدەرىنىڭ ءبىرى. جەردەن 111 مەتر بيىكتە جەلبىرەگەن كوك كەرمەنىڭ ورتاسىنا تۇسكەن التىن شۇعىلاسى كۇن شۋاعىمەن ساۋلەلەنىپ, الىپ قىران اسپاندا قالىقتاپ جۇرگەندەي اسەر قالدىرادى. وسى كەرەمەت كورىنىستى تاماشالاۋشىلاردىڭ قاراسى ءبىر تولاستاعان ەمەس. مۇندا كەلگەندەر مەملەكەتىمىزدىڭ قۋات-كۇشىن, بيىك ماقساتتارى مەن جاسامپازدىقپەن جارقىن بولاشاققا ۇمتىلىسىن سەزىنەدى.

مەملەكەتتىك تۋىمىزدىڭ مارتەبەسىنە, ارناۋلى تەحنيكالىق ەرەكشەلىگىنە ساي قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ رامىزدەرى تۋرالى زاڭدا ونى قولدانۋ ءتارتىبى بەلگىلەنگەن. ياعني, اشىق, جەلسىز كۇندەرى الىپ بايراق تۇعىرىنان تاۋلىك بويىندا تۇسىرىلمەيدى. تۇندە جان-جاعىنان جالاۋدىڭ كوركىن اشاتىن جارىق قويىلادى. ال, قارلى-جاۋىندى, داۋىلدى كۇندەرى جالاۋدى جيناپ قويۋعا رۇقسات ەتىلەدى.

تۋ ىلىنگەن فلاگشتوكتىڭ ىشىندە ارناۋلى باسقارۋ تەتىگى ورناتىلعان. جوعارى, تومەنگە قاراي اينالدىراتىن تەتىك ارقىلى ونى وزدىگىنەن كوتەرىپ, تۇسىرۋگە بولادى. سونداي-اق, مەحانيزمدى كۇتىپ-باپتاپ, قالپىندا ۇستاپ تۇراتىن ماماندارمەن بىرگە ءۇش وپەراتور تاۋلىك بويى كەزەكتەسىپ جۇمىس ىستەيدى. ولار اۋا-رايىنىڭ كۇرت وزگەرۋىنە قاراي امال قىلادى.

تەحنيكالىق مامان قايرات ماراتۇلى: «مەملەكەتتىڭ باستى جالاۋىنىڭ كولەمى – 450 شارشى مەتر. ەنى مەن ۇزىندىعىنىڭ اراقاتىناسى – 15/30م, سالماعى شامامەن توقسان كەلىدەي بولادى. مىندەتىمىز – ەلىمىزدىڭ ەڭ ۇلكەن تۋىنىڭ ەلوردا كوگىندە جەلبىرەۋىن قامتاماسىز ەتۋ, ءبىز بۇعان ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايمىز. سارىارقانىڭ اۋا رايى كۇرت قۇبىلىپ, جاۋىندى-شاشىندى, قارلى-بوراندى ساتتەرىنىڭ ءجيى بولۋى سەبەپتى ماتا تەز توزىپ, شەتى جىرتىلىپ جاتادى. سوندىقتان ءجيى اۋىستىرۋعا تۋرا كەلەدى. جەلدىڭ ەكپىنى ءجۇز مەتر بيىكتە بىرنەشە ەسەگە ارتىپ كەتەدى. مۇنداي كۇندەرى تۋدى جيناپ قويامىز, – دەيدى.

نۇرجان شۋلانوۆ – بيىكتەردى باعىندىراتىن مامان, ياعني, تۇرمىستىق ءالپينيزمدى مەڭگەرگەن جان رەتىندە ونىڭ دا كوك بايراعىمىزدى كۇتىپ-باپتاپ ۇستاۋعا تىكەلەي قاتىسى بار ەكەن. جەلدى كۇندەرى تۋ تەمىر ارقاندارعا وراتىلىپ قالاتىن كەزدەردە قۇرال-جابدىقتارىن قامداپ, اسقارپاز فلاگشتوكقا كوتەرىلەدى. ءتىپتى, ونى ارلەپ-بوياۋ, جوندەۋ جۇمىستارىن دا نۇرجان اتقارادى ەكەن.

– بىردە ەرتەمەن ءبىر اقساقال باسپالداقپەن اقىرىن كوتەرىلىپ, جالاۋدىڭ ىرگەسىندە ءسال كىدىردى, – دەيدى قايرات. ءبىزدىڭ قاربالاس تىرلىگىمىزدى سىرتتاي باقىلاپ, سالدەن سوڭ جانىمىزعا جاقىندادى. پاۆلوداردان قوناققا كەلگەن اتا ەڭبەگىمىزگە راحمەت ايتتى. كوگىمىزدە اسپانمەن استاسا كوك تۋدىڭ جەلبىرەگەنى – ارقايسىمىزدىڭ ىنتىماعى ارتقان بەرەكەلى ءومىرىمىزدىڭ, قالىپتى تىرلىگىمىزدىڭ بايانى, جاقسى ىستەرىمىزدىڭ جارشىسى ەكەنىن ايتتى.

اقساقالدىڭ ءسوزى ءبارىمىزدى قاناتتاندىردى. راسىندا, ءبىزدىڭ قىزمەتىمىز ەرەكشە. اسپانكوك تۋىمىز اسقاقتاپ, التىن شاشاعى جەلمەن تارالىپ, ويۋ-ورنەگى مىڭ قۇبىلا كوزدىڭ جاۋىن الىپ, كۇن استىندا سامعاعان قىران قاناتتارى كەڭ جازىلىپ, مەيىرلى شۋاعى ەسەلەنىپ, سالقار ساۋلەسى جەرگە تۇسكەن كەزدە ءبىزدىڭ دە كەۋدەمىزدى ماقتانىش كەرنەيدى, – دەيدى مارات.

ايگۇل ۋايسوۆا