ادامزات تاريحىندا 40 جىلعا سوزىلعان كۇشى مەن قۋاتى جاعىنان جويقىن يادرولىق جارىلىستار قازاقستاندا جاسالعانى بەلگىلى. وعان سەبەپ, الەمدەگى كاپيتاليستىك جانە سوتسياليستىك لاگەرلەردىڭ ەكىگە جارىلۋى, ءبىر-بىرىنە دەگەن سەنىمسىزدىك, باسەكەلەستىك, قورقىنىش پەن ۇرەي. سوندىقتان, كەڭەس وداعىنىڭ باسشىلارى عالىمدارعا ارنايى تاپسىرمالار بەرگەن. باستى ماقسات – يادرولىق قارۋعا يە بولىپ, الەمدە اسكەري كۇش-قۋاتى جاعىنان ۇستەم بولۋ.
اجال سەپكەن تاجال سىناق
سەمەي سىناق الاڭى – يادرولىق جارىلىستار وتكىزىلگەن ايماق. پوليگون بۇرىنعى سەمەي وبلىسىنىڭ ابرالى اۋدانىن, سونىمەن قاتار پاۆلودار جانە قاراعاندى وبلىستارىنىڭ ءبىراز جەرىن قامتىدى. سىناق ايماعىندا 1949-1989 جىلدار ارالىعىندا 500-گە جۋىق قۋاتى ءارتۇرلى يادرولىق جارىلىستار (90-ى –اۋەدە, 26-سى – جەر ۇستىندە, 354-ءى – جەر استىندا) جاسالدى.
العاشقى جارىلىس 1949 جىلدىڭ 29 تامىزىندا تاڭەرتەڭگى ۋاقىتتا اباي جانە ابرالى اۋداندارى حالقىنا الدىن الا ەسكەرتپەستەن جاسالدى. بۇل جەردە كوز ىلەسپەس جىلدامدىقپەن ۇلعايىپ بارا جاتقان وتتى دوپ كەنەتتەن توڭىرەگىن شارپىپ ءوتىپ, اسپانعا كوتەرىلدى. سونىڭ سالدارىنان قارايىپ كەتكەن دالانىڭ تۇل جامىلعىسى قالعان. مۇنى سەمەي يادرولىق سىناق رەتىندە №2 وقۋ پوليگونىندا ردس-1 (زىمىراندىق كورسەتكىش سناريادى) پلۋتوني زاريادىنان جەر بەتىندە سىناق وتكىزۋ جارىلىسى دەپ اتادى. بۇل كەڭەس وداعىندا تۇڭعىش اتوم بومباسىنىڭ جارىلۋى ەدى.
ال, 1961-62 جىلدارى سەمەي يادرولىق پوليگونىندا اۋەدە جانە جەر ۇستىندە 50 شاقتى يادرولىق بومبا سىنالدى. 1963-1988 جىلدارى جىل سايىن 14-18 سىناق وتكىزىلىپ, جەر استىندا بارلىعى 343 يادرولىق جارىلىس جاسالدى. ونىڭ اسەرى حيروسيموعا تاستالعان بومبادان 2,5 مىڭ ەسە اسىپ تۇسكەن ەدى.
1989 جىلعى 12 اقپاندا كەزەكتى يادرولىق سىناق وتكىزىلدى. ءۇڭگىرلەردىڭ بىرىندە قۋاتى 70 كيلوتوننادان استام يادرولىق زارياد جارىلدى. سونىڭ سالدارىنان جەر بەتىندە ساڭىلاۋلار پايدا بولىپ, ولاردان ەكى تاۋلىك بويى راديواكتيۆتى گازدار شىعىپ جاتقان. اسپانعا ءدۇر كوتەرىلگەن راديواكتيۆتى بۇلت 30 مىڭنان استام ادام تۇراتىن اۋماقتى بۇركەدى. ايماقتا رادياتسيالىق فون 3000-4000 ميكرورەنتگەنگە جەتتى. بۇل كورسەتكىش قالىپتى جاعدايدا ساعاتىنا 15-20 ميكرورەنتگەن بولاتىن تابيعي رادياتسيالىق فوننان ەكى ءجۇز ەسە اسىپ ءتۇستى.
يادرولىق جارىلىستاردىڭ زارداپتارى
سىناق ايماعىن رادياتسيالىق تەكسەرۋدەن وتكىزگەندە, ونداعى راديواكتيۆتىك زاتتاردىڭ مولشەرى قالىپتى مولشەردەن بىرنەشە ەسە جوعارى ەكەنى انىقتالدى. زياندى راديواكتيۆتىك زاتتار توپىراقتى, سۋدى, ەگىستىك جەرلەردى جانە مال جايىلىمدارىن لاستادى. سەمەي ايماعىنىڭ حالقى زياندى, ۋلى ساۋلەگە ۇشىراۋ مولشەرىنە قاراي 3 كاتەگورياعا ءبولىندى. جەرگىلىكتى تۇرعىنداردى مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن وتكىزگەندە تۇقىم قۋالايتىن اۋرۋعا شالدىعۋىنا بايلانىستى ادامداردىڭ, اسىرەسە, ءجاسوسپىرىمدەردىڭ اراسىندا ەرتە قايتىس بولۋ ءجيى كەزدەسەتىنى انىقتالعان. سونداي-اق, قاتەرلى ىسىك, سۇيەك ءتىندەرىنىڭ اۋىرۋلارى, يممۋندى جۇيەلەر مەن قان قۇرامىنىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى اۋرۋعا شالدىققاندار كوپ بولدى.
«سەمەي» يادرولىق پوليگونىنىڭ جابىلۋى
1989 جىلدىڭ اقپان ايىندا سەمەيدەگى اتوم پوليگونىن جابۋ ءۇشىن «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنىڭ العاشقى ميتينگىسى وتكىزىلدى. ونى بەلگىلى قوعام قايراتكەرى, اقىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ باسقاردى.
دۇنيەجۇزىندەگى وسىنداي الىپ يادرولىق قارۋدى جاساعان سىناق الاڭىن جابۋ تۋرالى جارلىققا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ 1991 جىلى 29 تامىزدا قول قويدى. ەلباسىنىڭ الەم جانە ادامزات الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنىپ, دۇرىس شەشىم قابىلداعاندىعىن دۇنيە جۇزىندەگى دامىعان بەدەلدى مەملەكەتتەردىڭ جانە حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ باسشىلارى تولىق قولداپ, ءوز العىستارىن ءبىلدىردى.
يادرولىق سىناقتار مەن اتوم قارۋى – ادامزات ءۇشىن وتە قاۋىپتى. ويتكەنى, قازىرگى جاھاندىق جاعدايدا عىلىم مەن تەحنيكا سونشالىقتى دامىعانىمەن, اتوم ستانسالارىن سالۋ ءتيىمسىز. سەبەبى, عىلىم مەن تەحنيكاسى دامىعان جاپونيانىڭ ءوزى فۋكۋسيما اەس-ءىنىڭ جارىلىسىنا دۋشار بولدى. سوندىقتان, بۇكىل دۇنيەجۇزى حالقى بىرلەسە وتىرىپ, ءبىر اۋىزدان «يادرولىق سىناقتارعا قارسى كۇرەستىڭ حالىقارالىق كۇنىن» اتاپ ءوتۋدى جالعاستىرۋدا.
ەلباسىنىڭ «سىناقتاردى جويۋ – ءبىزدىڭ ميسسيامىز!» اتتى ۇعىمىنا قازىرگى كۇندە الەم حالقى قولداۋ بىلدىرۋدە. باستامانى بۇۇ-نىڭ باس حاتشىسى پان گي مۋن دا قولداپ, يادرولىق قارۋدىڭ اپاتى مەن سالدارىن ادامزات تەرەڭ تۇسىنۋگە ءتيىس ەكەنىن ەسكەرتكەن بولاتىن.
امانگەلدى قاشقىمباەۆ,
قر بعم عك مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتى ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى, ت.ع.ك., دوتسەنت
