(سوڭى. باسى گازەتىمىزدىڭ №117 سانىندا)
تىلەگەننىڭ ءبىر بالاسى, سىرقاتتاۋ ايەلى بار ەكەن. ءوزى ەتىك تىگەدى, ونىسىنا اقشاعا قوسا بولكە نان الادى. تىلەۋىڭ بەرگىر تىلەگەن ءبىز بەيشارالاردى ۇيىنە ءبىر اي ساقتادى. ەس جيدىق. اكەم سۇراستىرا ءجۇرىپ ءبىر تاتار ساۋداگەرىنىڭ بەلاعاشتاعى 100 قوي, 13 سيىرىن باعۋعا جالداندى. بىراق شەشەك شىعىپ, سول جىلى شەشەم قايتىس بولدى. وزىمە تەتە ءىنىم دە دۇنيە سالدى. 3 اي مال باعىپ, جالعىز ءۇي وتىرا الماي, سەمەيگە قايتا ورالدىق. اكەم ەتىك تىگەدى. مەن بولسام ون جەتى-ون سەگىزگە ىلىگىپ قالدىم. كاسىپ, جۇمىس ىزدەۋگە كىرىستىم. بارىنەن دە ءتىل بىلمەيتىنىم قيىنعا سوقتى. ءسويتىپ جۇرگەندە ورىس-قىتاي قوعامىنىڭ «كيتاي» كەمەسىنە كوچەگار بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. قازاقشا تۇسىنەتىن كەلبەتتى, زور دەنەلى ورىس جىگىتى ۇيدەن كيىم-كەشەگىمدى الدىرىپ كايۋتادان جاتىن ورىن بەردى. كۇن ىستىق ەدى. كەشكى ساعات توعىزدا سمەناعا كەلدىم. ءبىر جىگىت جۇمىس جاعدايىن ءتۇسىندىرىپ ءوتتى. «قازاننىڭ وتتىعىنا كۇرەكپەن كومىر لاقتىرعاندى بىلەرمىن» دەپ قويامىن ىشىمنەن. كەمەمىز وسكەمەنگە ورلەي تارتىپ ءجۇرىپ كەلەدى. سويتسەم, ءبۇلدىرىپ قويىپپىن,– قازاننىڭ وتتىعىنا كومىردى توپەپ سالىپ تولتىرىپ تاستاپپىن.
تەز تازالاۋعا بۇيرىق بەردى. جان ۇشىرا قيمىلداپپىن. ءبىر زاماتتا ىستىقتان ۇشىپ جىعىلىپ پالۋبادا, سامالدا جاتقانىمدى ءبىر-اق ءبىلدىم.
كەمە وسكەمەندە ءبىر تاۋلىك تۇردى. مەن بولسام جۇمىسقا جاتتىعا بەردىم. سونان سوڭ زايسانعا باردىق. جوق, ۇيرەنىپ قالدىم. ءسويتىپ ەكى تاۋلىكتەن كەيىن سەمەيگە قايتا ورالدىق-اۋ.
كەمەدە ءجۇرىپ كوپ جەردى كورىپ قالعاندايمىن. وسكەمەن, زايسان, تۇمەن ارقىلى وبتا دا جۇزدىك. بارناۋل, ومبى قالالارىندا بولدىق. ءبىر جولى كەمەمىز بارناۋلدا قىستاپ قالدى. مەن باسقا كەمەگە اۋىستىم. قويشى ايتەۋىر, كەمەلەردە كوچەگار بولىپ ءتورت-بەس جىل جۇمىس ىستەدىم. تانىس تا, جاقىن دا كوبەيدى. ورىسشا ءتىلدى دە جاقسى ۇيرەنىپ الدىم. وبتا جۇرگەن ءبىر ساپارىمدا يمپەرياليستىك سوعىستىڭ باستالعانىن ەستىدىم. سوعىس قىزۋ ءجۇرىپ جاتقان شاقتا مەن «پروكوفەۆ-پلەششەەۆ» دەگەن ۇلكەن كەمەدە كوچەگار بولدىم. ءوزى ومبى-سەمەي ارالىعىندا جولاۋشى تاسيتىن. سوندا جۇرگەندە ماتروستاردان «بولشەۆيك», «لەنين» دەگەن سوزدەردى ەستىدىم.
قازاقتان مايدانداعى وكوپقا سولدات جينايتىن اتاقتى 1916 جىل كەلدى. سۇلۋ كيىنەتىن, سۇيرىكتەي بوزبالا شاعىم عوي. سەرىلىك قۇرعاندايمىن, ولەڭ ايتامىن, دومبىرا شەرتەمىن. جينالا قالساق, قىز-كەلىنشەگى بار ۇيگە بارىپ قىمىز ساپىرتامىز, ءان سالىپ, ساۋىق قۇرامىز.
كەمەمىز ساپاردان قايتا سەمەيگە ءبىر-ەكى تاۋلىك ايالدايدى. ءوزى ۇلكەن كەمە, ءبىر ساپاردا 500 سولدات, 1000 جولاۋشى العانىن ۇمىتقام جوق. سول كەمەمىز ءتۇن قاراڭعىلىعىمەن جۇرگەلى تۇرعان-دى.
جول جۇرەردىڭ الدىندا سەرۋەن قۇرۋ سالتىم ەدى, كەشكىسىن ءبىر كوشەدەن ءوتىپ بارا جاتىپ اشىق تەرەزەدەن ەستىلگەن گارمون داۋىسىنا بۇرىلا بەردىم. ءۇيدىڭ ەسىگىن اشسام, ءۇش-ءتورت جىگىت جانە ءبىر-ەكى قىز ساۋىق قۇرىپ وتىر ەكەن.
– كەش جارىق!
– ەشكىڭ ارىق. تورلەت, جىگىتىم!
جايدارى جانداردىڭ ىستىق ىقىلاسىن تانىعان سوڭ داستارقانعا جايعاستىم. ۇدەرە قۇيىلعان ءۇش-ءتورت كەسە قىمىزدى تاستاپ الدىم. تاعى ءان, تاعى گارمون. ەكى-ءۇش ءان سالدىم. ءسويتىپ وتىرىپ, قىمىزدى سىمىرە بەرسەك كەرەك, ءۇي يەسى ايەلدىڭ «قىمىز تاۋسىلدى» دەگەن ءسوزىن ەستىدىك.
– سەنى بىزگە قۇداي ايداپ كەزدەستىرگەن بولار, تويا قىمىز ىشەتىن ءبىر ءۇي تاۋىپ الايىق, بىزبەن بىرگە ءجۇر, – دەپ جىگىتتەر مەنى قاقپالاپ سۇيرەي جونەلدى.
– ول زاماندا سەمەيدە نە كوپ, قىمىزشى كوپ. ءبىر كوشەنى اينالماي, الگى جىگىتتەر الدەكىمنىڭ قاقپاسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. قاراڭعى, تەرەزەدەن شام جارىعى ساڭلاۋ بەرىپ ەسىك اشىلدى.
– قىمىز ىشەمىز.
– جوعارى تورلەتىڭدەر!
جايعاسا كەلە ءبىلدىم, ءۇي يەسى ايەلدىڭ ەرى ەرتەرەكتە ولگەن ەكەن. ءوزىنىڭ بويجەتكەن قىزى بار.
داستارقان جايىلدى. ال ءىش, تاعى ءىش! دومبىرادا تىنىم بولعان جوق. الگى جىگىتتەر تاڭ اتا رۇقسات سۇراپ, ءوز جايلارىنا كەتتى. مەن سول ۇيدە قونىپ قالدىم.
امىرە
سەمەيدەگى سول كەزدەگى ۇلكەن كاسىپورىننىڭ ءبىرى – زاتونعا بارىپ كەمە-قايىق جوندەۋشى, بالتاشى بولىپ جۇمىسقا ورنالاستىم. كەشىكپەي, ءۇي-ىشىمىزبەن سوندا بارىپ تۇراقتى قونىس تەپتىك.
«پاتشا تاقتان ءتۇسىپتى» دەگەن حابار سەمەي كوشەلەرىنە قۇيىنداي جۇيتكىپ تارادى. قىزىل تۋ ۇستاپ بىزدەر, زاتون جۇمىسشىلارى دا كوشەگە شىقتىق. سەمەي پرولەتارياتى وياز بەن گۋبەرناتوردى تۇتقىنعا الدى.
زاتوندا جەتى ءۇي – قويانىشتاعاي, ءالىپباي, ءساتتىباي, توكەبەك دەگەن جىگىتتەردىڭ ءۇيى بار. اتام بالاسى بولىپ سىيلاسىپ, تاتۋ تۇرىپ جاتتىق. سونىڭ ىشىندە توكەبەك جاس جىگىت, ساۋدا-ساتتىق جاساپ, ءوزىنىڭ الدەنىپ كەلە جاتقان بەتى بار ەدى. ءبىر كۇنى سول توكەبەك سەمەي بارىپ قايتىپ, مەنى شاقىرتتى.
– سەمەيدە ءبىر ۇيدەن اسقان ءانشى جىگىتتى كوردىم. شاماسى, ءوزىڭ قۇرالپى جاس جىگىت, ال بىراق كومەيى قارا قازاققا بىتپەگەن ءانشى مە دەپ ويلادىم, – دەدى توكەبەك ماعان. الگى ءانشىنى ءبىر كورسەم دەپ ىنتىقتىم دا قالدىم. توكەبەك تە ۋادەسىن جەلگە جىبەرمەيتىن جىگىت ەدى, ەكى كۇننەن كەيىن انشىمەن تانىستىرام دەپ سەمەيگە مەنى بىرگە الا كەتتى. ورتا بويلى, ۇلكەن كوز سارى جىگىت, گارمون مەن دومبىرانى كەزەك اۋىستىرىپ ءان سالدى. سەمەي قازاعىنىڭ ءبىرسىپىراسى وسى ۇيدەن تابىلعانداي ەكەن, ءانشىنى وشارا قورشاپ الىپ تاماشالاپ وتىر. «ەكى جيرەن», «اعاش اياق», «سىرعاقتى», «جيىرما بەس» – سارىارقانىڭ نەبىر اسقاق اسەم اندەرى ءانشىنىڭ كەڭ كومەيىنەن باسقاعا ۇقساماس, قايتالانباس بوياۋ-ىرعاعىمەن سۋداي سورعالاپ جاتىر. ونىڭ ءبىر تاماشا ەرەكشەلىگى, بىردەن بيىككە سامعايدى, سودان از تىنىس الادى دا, ءاننىڭ ناقىش-ورنەگىمەن تىڭداۋشىسىن راحات دۇنيەسىنە جەتەكتەي جونەلەدى. سول كۇنى توكەبەك ەكەۋمىز ءانشىنى قولقا سالىپ, اۋىلعا الىپ قايتتىق. بيازى تىگىلگەن, قونىمدى قوڭىر ماقپال شاپانى بار, قامزول-شالبارى بويىنا تىم جاراسىپ تۇر. دەنە ءبىتىمى ءىرى ەمەس, بىراق اۋزى ۇلكەندەۋ, ەرىندەرى قالىڭ, الگى ءانشى – امىرە ادامعا تىم ۇيىرسەك جىگىت ەكەن. قالجىڭ-كۇلكىگە اۋەس, اشىق-جارقىن وتىرادى. شەشەسى ءبىزدىڭ ەلدىڭ كەرنەيىنىڭ قىزى بولىپ شىقتى. جيەن كەلدى دەپ زاتونداعى 7-8 قويانىشتاعاي ۇيلەرىندە ەس قالعان جوق. بار ءمازىرىمىزدى داستارقانعا توگىپ باقساق كەرەك. ءتىپتى بۇكىل زاتون حالقى قاسىلىقتى ءبىر تەاتر كەلگەندەي ەسىك پەن ءتورىمىزدى كەرىپ كەتتى. شولپىسىن سىلدىراتقان قىز-كەلىنشەك, انگە اۋەس بوزبالا مۇنشا كوپ بولار ما؟ جايشىلىقتا پەش تۇبىنەن شىقپايتىن كارى-قۇرتاڭداردىڭ ءوزى امىرەنىڭ ءانىن ەستيمىز دەپ نامازدارىن قازا عىپ ءجۇردى.
امىرە قىمىز ىشۋگە گاپ جىگىت ەكەن. ءبىر وتىرىستا ءدام الماي 12 كەسە قىمىز ىشكەنىن كوردىم. ەكەۋمىز جاستى, ءبىر جىل تۋعان ءتول ەكەنبىز. قۇرداستىق, ناعاشىلى-جيەندىك ءبىزدى تىم جاقىنداستىرىپ, قاتتى قالجىڭداساتىن جايعا اپاردى.
– ەرتەلى-كەش ءان ايتىپ قارنىڭدى جەل الىپ كەتكەن شىعار دەپ ويلاپ ەدىم, – قىمىز جۇتىسىڭا قاراعاندا ولاي ەمەس بولدى عوي, – دەدىم امىرەگە سول داستارقاننىڭ ۇستىندە قالجىڭداپ.
– جيەنىڭنىڭ ءار نارسەدەن ونەرى بار, تىرشىلىك بولسا ءالى تالاي كورە جاتارسىڭ, ناعاشى, – دەپ قويدى امىرە ماعان قۋلانىپ.
سەمەي ءوڭىرىنىڭ قازاعى باۋىرساقتى تىم ءتاتتى پىسىرەدى, قامىرىن اشىتپايدى ما, جۇمىرتقا قوسىپ, بارماق باسىنداي عانا شاپاتىلاپ كەسىپ پىسىرەدى. قايسىبىر تۇنەمەلى قىمىزدىڭ ۋىتى قازىرگى شارابىڭنان كەم تۇسپەيدى. – اسقا ارانىڭ اشىلىپ, داستارقانعا قاسقىرداي تيەسىڭ. سونداي ساتتەردە امىرەنىڭ 16-17 باۋىرساقتى اۋزىنا ءبىر-اق سالىپ شايناعانىن كورىپ ءجۇردىم. سوعان وراي موينى دا ۇزىن, كەڭىردەگى دە كەڭ ءانشى جاڭاعىنىڭ ءبارىن تۇگەل تولعاپ ءبىر-اق جۇتا سالاتىن-دى.
– ويپىر-اي, جيەن-اي, مىنا اۋزىڭمەن سەمەيدەگى از ءۇي ناعاشىلارىڭنىڭ داستارقانىن تەز تۇگەسىپ تاستايتىن بولدىڭ عوي, – دەپ امىرەنى ءاجۋالايتىن ەدىم.
سول ساپارىندا امىرە ءبىزدىڭ اۋىلدا 15 كۇن بولدى. ءوزى بىلەتىن ءاننىڭ كوبىن ەستىدىك. قازاق ءانىن بىلاي قويعاندا, گارمونمەن تاتار جىرلارىن تاماشا ورىنداۋشى ەدى. جوعارىداعى ايتقان اندەردەن بولەك: «قارعا», «شىركىن-اي», «باياناۋىل», «قوس بارابان», «ەكى جيرەن», «دۋدار», «قىزىل بيداي» – بۇلاردىڭ ءبارىن ول باسقا انشىلەرگە ۇقسامايتىن امىرەنىڭ وزىنە ءتان يىقتىلىقپەن, شىرقاۋىن دا, باياۋىن دا اسقان ۇستالىقپەن ايتار ەدى. امىرە سول جولى ماعان «بىزدىكىنە بارايىق» دەپ جاتىپ جابىستى. توكەبەكتىڭ سەمەيدە وقىپ جۇرگەن بالاسى ەكەۋمىز ءانشىنى اپارىپ سالاتىن بولدىق. سەمەيدەگى شەت كوشەلەرىنىڭ بىرىندەگى ۇلكەن قوڭىر شاتىرلى ۇيگە ات باسىن تىرەدىك. امىرەنىڭ بۇيرىعى سولاي بولدى. ءتۇتىن-تۇرمىسقا ءتۇزۋ ۇيلەردىڭ ءبىرى ەكەن, امىرەنىڭ ءۇيى دەپ قالىپ, ورنىعا وتىرىپ جاتتىق. قازان اسىلدى, داستارقان جاسالىپ, قىمىز-شاراپتار قاتارلاسا قويىلدى. ءاننىڭ دە, ءازىلدىڭ دە دۇكەنى قۇرىلدى. كوپ وتىردىق.
– جوق, سەندەر كەتپەيسىڭدەر – ەندى ءبىزدىڭ ۇيگە بارامىز, – دەيدى امىرە جينالىپ جاتقان بىزگە.
سول جىلعى قىستا قالىڭ ءتۇسىپ ەدى. قالانىڭ شەتىندەگى تاۋداي ۇيىلگەن ءبىر كۇرەسىنگە كەلە بەرە امىرە شانانى توقتاتتىردى. ۇيىلگەن قاردىڭ اراسىنان سالىنعان سوقپاقتان سۇيرەتىلە باسىپ بەلى بۇگىلىپ كەتكەن قىزىل كوز كەمپىر شىقتى دا:
– وي, قاراعىم, امىرەجان-اي, ءبىزدى تاستاپ قايدا كەتتىڭ, – دەپ داۋىس ايتىپ بالاسىن باس سالدى.
– جىلاما, انا! امىرە جاي جۇرمەيدى, – ول شەشەسىنىڭ باسىن كوتەرىپ ءبىزدى نۇسقادى, بىلاي قاراشى ءوزىڭ, ءبىر قورا توركىنىڭە كەزدەسىپ مىنا ەكەۋىن ارتىمنان ەرتە كەلىپ تۇرمىن. قالىڭ قار باسقان, جەر كەپە ەكەن – ءوزى ءبىر-اق بولمە. توردەگى ەسكى, قوڭىر اعاش توسەكتە دەنە ءبىتىمى ءبىر قاۋىم بولىپ بىرەۋ جاتىر – اكەسى قاشاۋباي توسەك تارتىپ اۋىرىپ جاتىر دەپ ەستىگەنبىز-ءدى. قاشاۋباي ءبىزدىڭ دابىرىمىزبەن بەرى اۋناپ ءتۇستى. ۇلىن كورگەندە جىلاپ جىبەردى.
– داۋسىڭدى ساعىنىپ قالدىم, ءبىر ءان سالىپ جىبەرشى, – دەپ ءوتىندى بالاسىنان ول. بەل شەشىپ ۇلگەرمەگەن امىرە تىزە بۇكپەستەن گارموندى الىپ «ەكى جيرەندى» شىرقاي جونەلدى.
قاشاۋباي الپامساداي دەنەلى كىسى ەدى. امىرەنىڭ داۋىسى شىققاننان كەيىن ءاندى توسەكتەن باسىن كوتەرىپ وتىرىپ تىڭدادى. بايبىشەسى بولسا بەلىن ءبىر جازباي قازان قامداۋعا كىرىستى. ولجاي دەگەندە امىرەنىڭ ءباتيما دەگەن تۋعان اپاسى بولدى. نەمەرە, شوبەرە جاعى بارشىلىق ەدى. سونىڭ ىشىندە يسابەك دەگەن امىرەنىڭ نەمەرە تۋىسى – ساۋدادان بىرقىدىرۋ سوما قۇراعان كىسى. ەرتەرەكتە امىرەنى ساۋداعا بەيىمدەمەككە ءبىراز اۋرەلەپ اننەن باسقاعا باسقىسى جوق بولعان سوڭ ىرگەسىن اۋلاق اكەتىپتى. شىنىندا مەن بىلەتىن امىرە جوقپىن, كەدەيمىن دەگەن ەمەس, – قالتاسىنا تيىن تۇرمايتىن جىگىتتىڭ ءوزى ەدى. امىرەنىڭ شەشەسى باۋىرمال كىسى ەكەن – ءجون سۇراپ, توركىن جاعى بولعان سوڭ ەس-تۇسى قالماي قۋاندى. جۇرەردە امىرەگە باس-كوز بولىپ كەلىپ تۇرۋىمىزدى ءوتىندى.
– جالعىزعا دەپ اللانىڭ ءوزى اياپ بەرگەن ءبىر سىيى شىعار-اۋ, قۇداي ەندى ونى سول ءان-ساۋىعىنان ايىرماسىن. سويتسە دە بالامىزعا جۇرت قولقاسى كوبەيىپ كەتتى, شىراقتارىم, بىردەڭەگە كەزىگىپ ۇرىنىپ كەتە مە دەپ شال ەكەۋمىز قاتتى قاۋىپ يلەپ وتىرامىز, – دەپ شىن سىرىن ايتتى شەشەسى قوشتاساردا.
وسىدان كەيىن مەن امىرەمەن 7-8 جىل جاقىن جولداس, قيماس دوس بولىپ ءجۇردىم. قايدا ويىن, قايدا شىلدەحانا, توي – سونىڭ بارىندە دە جۇرت قالاۋلىسى – امىرە. شارشاۋ-شالدىعۋ دەگەن وندا بولمايدى. بىرەۋ ءبىر ءاندى قولقالاپ سۇراسا بالدەنۋدى بىلگەن ەمەس – شىرقاپ جونەلەدى.
قازىر اركىم امىرەنىڭ داۋىسىن ماناربەككە ۇقساس ەدى دەگەندى ايتادى. مەن بىلەتىن امىرەنىڭ داۋىسى ماناربەكتەن الدەقايدا ەكپىندى, تەگەۋرىندى, شوقتىعى بيىك, ءسال جۋانداۋ ءارى زور, بىراق سۇيكىمدى ەدى. ماناربەك تە تىنىسى كەڭ ءانشى عوي. ال امىرە بولسا ءاندى ونان ەكپىندىلەۋ شىرقايتىن-دى.
سەمەيدىڭ امىرە باستاعان ساۋىققوي جاستارى جيىن-تويعا جينالعان ەدىك. امىرە ەلدى ءوز اۋزىنا قاراتىپ, جۇرت ىنتاسىن قۇرتا بەرمەي مەن سياقتى دومبىرا شەرتەتىن, ءالاۋلايى بار «جاياۋ» انشىلەردى تىڭداۋدى ەرسى كورمەيتىن.
اكەسى قاشاۋباي قارت سول جىلى سىرقاتتان وڭالماي دۇنيە سالدى. تۋىس-جاقىنىن بىلاي قويعاندا امىرەنىڭ ناعاشى جۇرتى اتانعان بىزدەر اكەسى مارقۇمدى قولىمىزدان قويعان ەدىك.
مايرا
جەتپىسباي دەگەن كىسى سەمەيدەگى ساۋىقشىل ادامنىڭ ءبىرى ەدى. امىرەمەن ءبىز سول ۇيگە ءجيى كەلىپ, ءان سالىپ, ساۋىق قۇرىپ جۇردىك. 1922 جىلدىڭ جازى بولار. سول جەتپىسبايدىڭ ءۇيىنە جينالىپ دۋمانداتىپ وتىرعانىمىزدا الدەكىمنىڭ: – ءابىلماجىن كەرەكۋدەن ايەل اكەلىپتى, – ءوزى اسقان سۇلۋ, كەرەمەتتەي ءانشى ەكەن, – دەگەن ءسوزىن ەستىدىك. دۇيسەنبىنىڭ ءابىلماجىندى دەگەن كەسەك دەنەلى, بىردە جىعارلىق بىلەگى بار بالۋان, سەرى جىگىتتىڭ ءبىرى ەدى. توي-دۋماندا ءجيى توقايلاسىپ, اڭگىمە-دۇكەن قۇرىسىپ جۇرگەن جىگىتىمىزدىڭ ءبىرى. مىنا جاڭالىقتى ەستىگەن سوڭ وتىرعان جىگىتتەر تاعات تاپپاي, قوقىراقتاسا قوزعالىپ كەتتىك. قايىرلى بولسىن ايتپاققا جانە سالەم بەرمەككە ء(ابىلماجىننىڭ جاسى بىزدەن ۇلكەن ەدى) امىرە, بالۋان شاكىمان, سەرى جىگىت ەلۋباي, ءانشى بەكبەرگەننىڭ قاليى, جەتپىسبايدىڭ ءوز بالاسى ابدوللا (بۇل دا ءانشى) – بارلىعىمىز جۇپ جازباستان ءابىلماجىننىڭ ۇيىنە كەلدىك. ءابىلماجىن – مەنىڭ قارىنداسىم بارعان تولۋبەكتەرگە اتالاس ادام, – «قۇدالار كەپ قالدى» دەپ ءۇي ءىشى تىك كوتەرىلە قارسى الدى.
قىز-كەلىنشەكتەر اراسىندا جاسى سول كەزدە 25-26-لار شاماسىندا ۇزىن بويلى, بيداي ءوڭدى, قىر مۇرىن, اشاڭداۋ كەلگەن كەلىنشەك وتىر. ءوزى بىزگە تاعزىم ەتىپ يىلە قارسى الدى. ءبىز تورگە جايعاسقان سوڭ بارىپ ورنىنا وتىردى. باسىندا بوس سالعان جىبەك ءشالىسى, ونىڭ ىشىندە تورعىن ورامالى, باقاي ەتەك كويلەك, سىرتىندا وقامەن كومكەرىلگەن جەڭسىز قازەكەيى بار. توي باستار جورالعىسى, ارينە توردە وتىرعان بىزدە بولدى. مەن, قالي, ابدوللا – سونان كەيىن بارىپ امىرە ءار الۋان ءاندى بىرقىدىرۋ ەتىپ شىرقاپ تاستادىق. بايقاپ وتىرمىز, كەلىنشەك امىرە ءان شىرقاعان شاقتا ۇيىپ تىڭداپ قالىپتى. ءان ۇزىلە, از-كەم وتىرىستان كەيىن بارىپ ءتىل قاتتى:
– سەمەيدە امىرە دەگەن ءانشى اعامىز بار دەپ ەستۋشى ەدىك. ەندى مىنە ءوز ديدارىڭىزدى كورىپ, ءبىر جاساپ قالدىم, راقمەت, اعاجان, – دەدى.
قازاققا سول زاماندا بىتپەگەن كەلىنشەكتىڭ اشىق جارقىندىعىنا ءبىز دە رازى بولىپ قالدىق.
– ءيسى قازاق كەرەكۋدى سەمەيدەن بولە-جارىپ كورگەن جوق. جاتسىنباي, جاتىرقاماي تىڭداساڭ, ءان-كۇيدەن ىركىلىپ جاتقان ءبىز جوق. ءوزىڭدى كورىپ كەرەكۋدىڭ كەرىم يىق ءانشىسىنىڭ ءبىرى بولار دەپ شامالايمىن. ەندى ءوز لەبىزىڭىزدى تىڭداساق, – دەدى امىرە دە كەلىنشەككە قولقا سالىپ.
وتىرعان كوپ قىزدىڭ ءبىرى گارمون اكەلىپ, كەلىنشەكتىڭ قولىنا ۇستاتتى. قايدا, شىركىن, گارمون سايراپ كەتتى! ماقپال داۋىسىن سىزدىقتاتا كوتەرىپ « قاناپيا» ءانىن شىرقاي جونەلدى.
بۇرىن-سوڭدى مۇنداي سىرلى-سازدى, سۇڭعىلا ايەل داۋىسىن ەستىپ كورمەگەن بىزدەر ءان اۋەنىنە جىعىلا ەلتىپ, راحات دۇنيەسىنە ءبىر كەنەلدىك. كەلىنشەك «قاناپيادان» سوڭ «سىرىمبەتتى», ونان «عازيزدى» – بەس-التى اۋىز ءان سالىپ بەردى. بۇل اندەردىڭ بارشاسىن دا ول گارمونعا سۇيەمەلدەپ, جاندى جاي تاپتىرار جۇمساق, قوڭىر ماقپال ۇنىمەن ورىندادى. اسىعۋ-ساسۋ وندا جوق, – ءاننىڭ قايىرماسىن قايتارىپ العاننان كەيىن كەزەكتى گارمونعا بەرىپ از تىنىستاي قالدى.
– باسە, كەرەكۋلىك, كورىم يىق جەڭگەمىزدىڭ وسىنداي ونەرى بولسا كەرەكتى, – دەپ امىرە ءوزىنىڭ اشىق, ازىلقوي مىنەزىنە باعىپ رازىلىعىن ءبىلدىرىپ جاتتى.
– سەمەيدىڭ ەركەگى بولماسا ايەلىنەن جاس جەڭگەمىزگە شاق كەلەرى ءتىپتى جوق, – دەدى امىرە.
– بۇل كىسىنىڭ ءوزى شىعارعان «مايرا» اتتى ءبىر ءانى بار. سەندەر, ءسىرا, سۇراۋعا باتپاي وتىرعان شىعارسىزدار-اۋ, – بۇل كىسىنىڭ ءوز اتى دا مايرا, – دەپ ءابىلماجىن كەلىنشەكتىڭ ەستىلمەگەن انىنە بارشامىزدى ىنتىقتىرا ءتۇستى.
مايرا باياۋ دا بايىپتى قيمىلمەن گارمونىن الىپ, ءبىز ەستىپ-بىلمەگەن ءبىر ءاندى باستاي جونەلدى. تاپ سول جەردە مايرانىڭ اتاقتى «مايراسى» جايما قوڭىر ءوز داۋىسىمەن سەمەي اسپانىنا تۇڭعىش رەت قالىقتاي كوتەرىلدى.
«قىزى ەدىم مەن ءۋاليدىڭ اتىم مايرا»…
كەرەكۋلىك كەلىنشەكتىڭ اسقان ءانشى عانا ەمەس, اقىندىق-كومپوزيتورلىق ونەردەن دە قۇرالاقان ەمەس ەكەنىنە دەن قويدىق.
«ىلەسەر ماعان سوندا جىگىت قايدا؟»
ءاننىڭ وسىناۋ ءبىر ءسوزىن ەستىگەندە امىرە شايقالاقتاپ, جان-جاعىنا قاراپ قوزعالاقتاپ قويدى. كەرەكۋلىك كەلىنشەكتىڭ بيىك ونەرىنە سەلبەسە الارلىق جىگىت ىزدەپ قينالعانداي. ارقانىڭ اسقاق ءانشىسى امىرە ءوزىن استە ارتىق ساناپ, پاندىق كورسەتپەيتىن. «مىنا مايراعا سەن, تەك سەن عانا ىلەسەسىڭ, امىرە». – ءبىز بارشامىز مايرانىڭ «مايراسىن» تىڭداپ وتىرعاندا تەك وسىنداي ويدا وتىردىق.
ءاننىڭ وزگەشە اسەم قوڭىرلىعى, اۋەنى مەن دىبىس, ىرعاعىنىڭ سونىلىعى – مايرانىڭ ءوز ورىنداۋىندا كەرەمەتتەي ەستىلۋشى ەدى. ءبىز ەندى ءاندى ۇيرەنىپ الماققا مايراعا بىرنەشە مارتە قايتالاتتىق. امىرە جانە ءبىز – بارشا انشىلەر ءاندى دومبىرا, گارمونعا سالىپ جاعالاي ايتىپ وتتىك. ءسوزىن قاعازعا جازىپ الدىق. امىرە «مايرا» ءانىن تەز جاتتاپ, قولما-قول بىرنەشە قايتالاپ ورىنداپ بەردى. مايرا بولسا امىرەنىڭ انشىلىك العىرلىعىنا قايران قالدى.
– امىرە سياقتى ءانشىسىن تاپقان مەنىڭ «مايرامدا» ەندى نە ارمان بولسىن, ءتىپتى بارشاڭىزعا كوپ راقمەت, – دەپ العىسىن ايتىپ جاتتى.
امىرە «مايرانى» امىرەشە, وزىندىك ءۇن-بوياۋمەن, تىم شەبەر ورىندادى. بەكبەرگەننىڭ قاليى دا كەرىم ءانشىنىڭ ءبىرى ەدى, – بىراق سول كەشتە ول مايرا مەن امىرەگە كومەكشى بولىپ جاي وتىردى.
– مايرا جەڭگەي, مىنا ءانىڭىزدى ەندى بۇكىل ساحارا ءىلىپ اكەتەدى. – ءساتى بولسا كەشىكپەي وسكەمەن-زايسان بارىپ, ونداعى ەلگە بۇل ءاندى ءوز اۋزىمنان ۇيرەتەمىن. ءتىپتى جامبەك ەكەۋمىز بۇگىن-ەرتەڭ ءجۇرىپ كەتسەك تە بولار ەدى, – دەپ امىرە ماعان قاراپ قويدى.
– كۇيەۋ كەلسە قىز دايىن, اقىرى باراتىن بولساق بۇگىن-ەرتەڭ دەيتىنى جوق, – وسى بۇگىن كەتەيىك, – دەدىم مەن دە جەدەقابىل.
– ءجۇر, كەتتىك ەندەشە!
امىرە گارمونىن قۇشاقتاي كوتەرىلە بەردى.
– جارايسىڭدار, جىگىتتەر! سۇراعان جانعا سالەم ايتىندار, – مايرا دا, ءابىلماجىن دە قۋانا ورىندارىنان تۇرىپ ءبىزدى شىعارىپ سالدى.
تاپ سول كۇنى تاڭعى كەمەمەن امىرە ەكەۋمىز وسكەمەنگە تارتىپ وتىردىق. وسكەمەن – زايسان مەنىڭ كەمەمەن كوپ كەزىپ جۇرگەندە ءدام-تۇزىن مول تاتقان جەرىم. دوس-جاران, ساۋىقشىل جىگىتتەر كوپ. امىرەنىڭ «مايراسىن» وسكەمەندەگىلەر اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇري تىڭدادى. ءانى مىناداي بولعاندا, ءوزى قانداي بولدى ەكەن شىركىن, شىن پەرىشتەنىڭ ءوزى شىعار-اۋ! – دەستى جۇرت.
مايرانىڭ كەرىم يىق سۇلۋ ايەل ەكەنىن, ءوزىنىڭ تاياۋدا ءابىلماجىن دەگەن بالۋان جىگىتكە تۇرمىسقا شىققانىن ايتتىق.
وسكەمەندە ءۇش كۇن بولدىق. سول ءۇش كۇندە امىرەدە جاق جابۋ بولماعان شىعار. امىرەنى تىڭدايمىز دەپ وسكەمەننىڭ كارى-جاسى ءبىز وتىرعان ءۇيدىڭ ءبارىن وشارىپ جاتتى. انگە بەيىم جىگىتتەر, قىز-كەلىنشەكتەر «مايرانىڭ» ءسوزىن جازىپ جاتتاپ, ۇيرەنىپ جاتتى. ءان التايعا تەز تارادى.
زايسان جاعىنا كەمەمەن بارا المادىق. ءان دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن قۇسايىن دەگەن جىگىت بولۋشى ەدى. سول قۇسايىنعا تەلەگرامما بەردىك. حاباردى ەستىسىمەن قۇسايىن وسكەمەنگە سارت ەتتى. ءجۇرىپ كەتتىك.
كۇزدىڭ ۇزاق تاڭىندا, شىركىن-اۋ دەيمىن سوندا, بىزدە ءبىر شارشاپ-شالدىعۋ بولسايشى! زايسان – شاعىن قالا. قۇسايىننىڭ ءۇيى سول كۇندەردەن انگە ىنتىق ادامدارعا تاڭ ءبىر تەاترداي قاپتاپ كەتتى, جۇرت «مايرانى» ۇيرەنۋگە ىنتىزار. امىرە ەكەۋمىز ءبىر اپتادا سەمەيگە سول ساپاردان ارەڭ دەپ قايتا ورالدىق. «مايرامەن» التاي ەلىنە ساياحاتتاپ, دەگەنىمىزگە جەتىپ قايتتىق. ءان التايدىڭ نەبىر الىس اۋىلىنا دەيىن شىرقالىپ كەتكەنىن كەلگەندەردەن ەستىپ-ءبىلىپ قۋانىپ جۇردىك.
امىرە ەكەۋمىزدى مايرا قوناق ەتىپ, اڭگىمەمىزدى ۇزدىگە تىڭدادى.
كەشىكپەي ءابىلماجىن مايرانىڭ شەشەسى مەن اكەسى ءۋاليدى كەرەكۋدەن سەمەيگە الدىردى. بىراق اكەسى سىرقاتتانىپ جۇرسە كەرەك, – سول جىلدىڭ قىسىندا قايتىس بولدى. اق جۋىپ ارۋلاپ, ءۋالي شالدى قولىمىزدان قويدىق.
مايرا بولسا سەمەيدىڭ جيىن-تويىنا ءجيى بارىپ ءان شىرقاپ ءجۇردى. بىراق سول تويدىڭ ارتىنان مايراعا دەگەن وسەك-اياڭ قاپ-قاپ ايتىلدى. ارا-اعايىننىڭ ءسوزى قانداي, قايران ءانشىنى توعىز ساققا جۇگىرتىپ, ابىلماجىنگە جەتكىزە بەرگەن.
سويتسەك الگى وسەك-اياڭ مايرا سورلىنىڭ شىمبايىنا شىن باتىپ جۇرگەن ەكەن. جاز شىعىسىمەن شەشەسىن قاسىنا الىپ, كەمەمەن كەرەكۋگە تارتىپ وتىردى. ۇرىس-كەرىس دەگەندى بىلمەيدى ەكەن. ابىلماجىننەن باس بوستاندىعىن قولقالاپ رۇقسات العان, بالۋاننىڭ ءوز اۋزىنان ەستىپ بىلدىك.
– ۇرىسقان بولارسىڭ؟ – دەيمىز ءبىز وعان سەنبەي.
– اۋزىمنان ايىرىلايىن, – دەيدى ءابىلماجىن.
مۇنان كەيىنگى بولعان جيىن-تويلاردا ءان-جىردىڭ پىرىندەي بولعان مايرانىڭ ورنى تولماي ويسىراپ تۇراتىن ەدى.
قايران مايرا!
پاريجدە قالعان دومبىرا
ولەڭ-جىرعا ۇيىرسەك سەمەي جۇرتىندا دومبىراسىز ءۇي كەمدە-كەم شىعار. سول جيىرماسىنشى جىلدارى مەنىڭ قولىمنان جاسالىپ شىققان كولەم-تۇرقى شاعىن دومبىرا ەكى ءۇيدىڭ بىرىندە كەزدەسە بەرەتىن. سوندا كۇنىنە ەكى دومبىرا جاساپ تارتىپ ءجۇردىم دەسەم, مىنا جامبەك ماقتانىپ وتىر دەيسىڭدەر-اۋ. بىراق سولاي بولعانى راس.
مەن جاسايتىن دومبىرا قازىرگى جۇرتقا تاراپ جۇرگەن فابريكالىق دومبىرالاردان وزگەشە. ۇزىندىعى ءبىر كەزدەن (70 سم) اسپايدى. 9-10 پەرنەدەن ارتىق وزىنە پەرنە تاعىلمايدى. سوعان قاراماي ءان مەن كۇيگە بىردەي بەساسپاپ بولىپ شىعار ەدى.
مەن جاساعان دومبىرانى امىرە سۇيسىنە تارتاتىن. ءوز قولىمنان وزىنە ارناپ الدەنەشە دومبىرا جاساپ بەردىم, – سىندىرا ما, جوعالتا ما, – ايتەۋىر ۇزاق ۇستامايتىن ەدى.
1925 جىلدىڭ جازى. ءبىر كۇنى زاتونداعى ءبىزدىڭ ۇيگە امىرە كەلدى.
– پاريجگە – فرانتسياعا بارامىن, ناعاشى. دومبىراڭدى ماعان بەر, – دەپ جاتىپ جابىستى. قالتاسىنان الىپ بۇكتەۋلى قاعازىن ۇسىندى. رسفسر اعارتۋ حالىق كوميسسارى ا.ۆ.لۋناچارسكيدىڭ تەلەگرامماسى ەدى, – پاريجگە باراتىنى شىن بولىپ شىقتى.
– ويپىر-اي, مىنا قاشاۋبايدىڭ جامان بالاسىنا ماسكەۋدىڭ قىزىعا قولقا سالۋىن-اي! سەمەيدىڭ كوشەسىنەن اسپاعان ءاندى ەندى پاريج بەن ماسكەۋ تىڭدايتىن بولدى-اۋ, – دەپ قالجىڭدادىم سول ارادا امىرەگە.
ساۋساق تيسە جونەلەتىن سارعىش لاكپەن بويالعان, ءوزىمنىڭ قولتۋما شەشەن دومبىرام بار ەدى.
– جيەن, مىنا قولقانىڭ ءجونى ءبىر باسقا بولدى. پاريج بەن ماسكەۋدەن ۇيات بولار, بەرسەم بەرەيىن, – دەدىم. – جانە قايتىپ كەلگەن سوڭ ءوز قولىما امان-ەسەن تاپسىراتىن بولاسىڭ, – دەدىم.
– ءاي, جامبەك, وڭ ساۋساعىڭ امان بولسا ءالى وسىنداي ءجۇز دومبىرا جاساپ المايسىڭ با؟ ءبىر كەز قاراعايدى ۇزاق جولعا اتتانىپ بارا جاتقان جيەنىڭە باسىن ءبۇتىن قياسىڭ, – دەپ امىرە قيىلىپ تاعى سويلەدى.
– ە, اكەڭ قاشاۋباي امىرەمدى دومبىرامەن جابدىقتاپ تۇرعايسىڭ دەپ ولەرىندە ماعان تاپسىرعان جوق ەدى عوي سەنى. بەرگەنىمنىڭ ءبىرىسىڭ ءبىر, ەكىسىن ەكى شىداتپايسىڭ. ەندى كەلىپ ءبىر قارالىق دومبىراما قارماق سالىپ وتىرسىڭ, – دەدىم مەن دە قاراپ قالماي.
– جارار ەندى, ناعاشى, نار جولىندا جۇك قالمايدى. مەن دە ءبىر وتەرمىن وسى جاقسىلىعىڭدى, – دەپ امىرە ءسوزىن ايتىپ جاتتى.
سول دومبىرا امىرەمەن بىرگە پاريجگە كەتتى.
امىرەلەر ماسكەۋدە ۇلكەن تەاتردا كونتسەرت بەردى. ونى ءبىر گازەتتەن وقىدىق. قازاق ءانشىسى امىرە, باشقۇرت قۋرايشىسى يسەنباەۆ, وزبەك ءبيشىسى تامارا حانۋم, سوۆەتتىڭ ەتنوگرافيالىق ءانسامبلى پاريج ساحناسىندا 9 رەت كونتسەرت قويعان. ەلگە قايتاردا پاريجدەگىلەر امىرەنىڭ قولىنداعى دومبىراسىن مۋزەيگە ەكسپونات ەتىپ قويۋعا قوياردا-قويماي سۇراپ الىپ قالىپتى.
– جانىمدى قويمادى. قولقا سالىپ جارماستى. قازاق حالقىنان ءبىر ەسكەرتكىش بولسىن دەگەن سوڭ تاستاماسقا لاجىم قالمادى, – دەگەن ەدى سول ساپاردان قايتقان امىرە ماعان.
– امىرە ءوزى 1920 جىلى ۇيلەندى. سەمەيدىڭ اۋاسى جاقپاي كەلىنشەگى ءجيى سىرقاتتانا بەرەتىن. قويشى, 1926 جىلى رەسپۋبليكا ۇكىمەتى شاقىرتىپ, امىرەنى قىزىلوردا تەاترىنا الىپ كەتتى.
– ەندى سول دومبىرا, جاكە ەستىدىڭىز بە, قازىر سول پاريج مۋزەيىندە بار ما ەكەن ءسىرا؟ – دەپ سۇرايمىز عوي ءبىز.
– ونى كىم ءبىلسىن, – دەيدى جاكەڭ قينالا وتىرىپ. – سوناۋ ءبىر جىلدارى جىگىتتەردىڭ تۋريستىك ساپارمەن پاريجگە بارىپ, امىرەنىڭ دومبىراسىن مۋزەيدەن كوردىك دەگەندى ەستىگەنىم بار. بىراق سەنەر-سەنبەسىمدى بىلمەيمىن.
جاكەڭە ءسوز بەرە بەرسەك تاۋسىلماس تاريح, سارقىلماس داريا. جاكەڭ ءوز زامانىندا جارىلعاپبەرلىنى كورگەن, قاجىمۇقان پالۋاندى دا توڭىرەكتەگەن, يسامەن بىرگە جۇرگەن.1924 جىلى زاتونداعى جۇمىسشىلار اتىنان اتامان انەنكوۆقا بولعان اتاقتى سوت پروتسەسىنە, سەمەيدىڭ كەمە جۇمىسشىلارىنىڭ بولشەۆيكتىك ۇيىمدارىنا قاتىسقان. ءسويتىپ ءوزى 1920 جىلى پارتياعا مۇشە بولعان. پارتيالىق جولدامامەن سوۆەتتىك لەنينوگوردىڭ ىرگەتاسىن قالاسقان. قىزىلجار ەلەۆاتورىندا, قاراعاندىدا ۇزاق جىل جۇمىس ىستەدى. ءتىپتى 1930 جىلى اقتوعايدىڭ ىرگەتاسىن كوتەرۋشىنىڭ ءبىرى دە – وسى جاكەڭ. سويتكەن ادامنىڭ دەربەس پەنسيا الا الماي جۇرگەنىنە قايرانبىز. ول تۇگىلى كەي جىلدارى وتىن-سۋدان دا قاعاجۋ قالىپ قوياتىن كەزدەرىن كورەسىڭ.
83 جاستاعى جامبەك بالعاباەۆ – ءبىر كەزدە بۇكىل پاريج بەن ماسكەۋدى تامسانتقان اتاقتى دومبىرانىڭ اۆتورى!
سماعۇل ىبىراي
