قۇسانبەك بەيبىت اعامىزدى مەكتەپ كەزىمنەن-اق بىلەتىنمىن. ول كىسى جۇرگىزگەن حابارلاردى, ايتىستاردى كورىپ, ءسوز ساپتامىنا, العىرلىعىنا, سىمباتىنا قىزىعاتىنمىن. بەيبىت اعا سياقتى شەشەن سويلەگىم كەلەتىن.
ارمان قۋىپ الماتىعا كەلگەنىمىزدە بەيبىت اعامەن ديدارلاسۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. اسپيرانتۋرادا وقىپ جۇرگەنىمىزدە «ءبىر ءسات جانە بۇكىل عۇمىر» دەگەن باعدارلاماعا قاتىسىپ, قر ۇعا اكادەميگى رابيعا سىزدىق اپايىمىز تۋرالى سۇحبات بەرۋىم كەرەك بولدى. بۇرىن-سوڭدى ەكران الدىندا سويلەپ كورمەگەن جاستاۋ كەزىم. «رابيعا اپاي تۋرالى قايتىپ سويلەيمىن؟» دەگەن تولقۋ مەن قوبالجۋ قاتار بولىپ, ابدەن ۋايىمداعانىم ەسىمدە. رابيعا اپايىمىز: «ول حابارعا ورىناي سويلەپ بەرەدى», – دەپ مەنى ۇسىنعان ەكەن. ول كىسى دۇرىس سويلەۋگە, تىلدەگى نورمانى ساقتاي بىلۋگە, ويدى دۇرىس جەتكىزۋگە, ورفوەپيالىق نورمانى ساقتاي بىلۋگە ەرەكشە ءمان بەرەتىن. سوندىقتان ەلدىڭ الدىنا شىعىپ سويلەپ كورمەگەن, اۋديتوريامەن جۇمىس ىستەمەگەن, ءالى ساباق بەرە قويماعان جاس اسپيرانت ءۇشىن بۇل جاۋاپكەرشىلىگى مول تاپسىرما بولدى. اپايىمىز تاپسىرما بەرگەن سوڭ كوپ ۇزاماي بەيبىت اعامىز تەلەفون سوقتى. باعدارلامانىڭ قاي كەزدە, قالاي تۇسىرىلەتىنىن ايتتى. جۇرەكسىنىپ وتىرىپ كەلىستىم. ءتۇسىرىلىم بولاتىننان 1-2 كۇن بۇرىن تاعى حابارلاسىپ, ەسكەرتتى, باعدارلامانىڭ باعىتىن ءتۇسىندىردى. اعامىزعا تاعى دا قوبالجىپ, قورقىپ جۇرگەنىمدى ايتتىم. سول كەزدە بەيبىت اعامىز جارقىلداپ كۇلىپ: «سەنىڭ سولاي قوبالجىپ, تولقىپ جۇرگەنىڭ ۇنايدى. جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن ادام عانا قوبالجيدى. جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنبەگەن ادام قوبالجۋدى دا بىلمەيدى», – دەدى.
ءتۇسىرىلىم بولاتىن كۇنى «حابار» اگەنتتىگىنە باردىم. ول جەرگە ادامداردى كىرگىزە بەرمەيدى. بەيبىت اعامىز قۇجاتتاردىڭ ءبارىن الدىن الا رەتتەپ قويعان ەكەن. ءوزى قارسى الدى. سوسىن تاعى دا ءبارىن ءتۇسىندىرىپ, ۇزىن ءدالىزدىڭ بويىمەن ءبىر كابينەتكە ەرتىپ اپاردى. جول بويى سويلەسىپ كەلدىك. قوبالجۋ, تولقۋ دەگەن بولمادى. كابينەتكە كەلگەن سوڭ اڭگىمەمىزدى جالعاستىرا بەردىك. بەيبىت اعا اراسىندا سۇراق قويىپ وتىردى. ءبىر كەزدە: «وتە جاقسى سويلەدىڭ. سونشا قوبالجىپ ەدىڭ. ءبارى دۇرىس بولدى», – دەدى. مەن ەكران الدىندا سويلەپ وتىرعانىمدى, ءتۇسىرىپ جاتقانىن تۇسىنبەي دە قالدىم. سول كەزدە بەيبىت اعامىزدىڭ ادام جانىن تۇسىنە بىلەتىن پسيحولوگ, كىشىپەيىل, جاناشىر ادام ەكەنىن بايقادىم.
احمەت بايتۇرسىنۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن كەزىمىزدە بەيبىت اعا «ءتىل», «ءتىل تىرەگى» دەگەن باعدارلامالاردى جۇرگىزدى. حاباردا ءتۇرلى سالانىڭ تەرميندەرى, جاڭا قولدانىستار تالقىعا تۇسەتىن. شەتتەن ەنگەن سوزدەرگە بالاما ۇسىنىلىپ, ول ءسوزدىڭ قانشالىق سايكەس كەلەتىنى تۋرالى ءسوز بولاتىن. باعدارلامادا «التىن ساندىق» ايدارىمەن ءبىر كەزدە ۇسىنىلعان ءساتتى بالامالار, قولدانىستان قالىپ بارا جاتقان سوزدەر تالقىلاناتىن. ول سوزدەر ساراپشىلار تاراپىنان ماقۇلدانسا, جالپى قولدانىسقا ەنگىزىلەتىن. ال «كۇلتوكپە» ايدارىندا دۇرىس قولدانىلماي جۇرگەن, قاتە بالامالار تالقىلاناتىن. ناتيجەسىندە كوپشىلىككە وي سالىپ, مۇنداي سوزدەردى قولدانباۋ كەرەكتىگى ەسكەرتىلەتىن. بەيبىت اعامىز ءار باعدارلاماعا وتە مۇقيات دايىندالاتىن. قر ۇعا اكادەميكتەرى – ءابدۋالي قايدار, رابيعا سىزدىق, شورا سارىباەۆ, ومىرزاق ايتباەۆ, فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى, پروفەسسورلار – ەربول جانپەيىسوۆ, ساپارعالي وماربەكوۆ, وقاس ناقىسبەكوۆ, ءالىمحان جۇنىسبەك, كوبەي حۇسايىن, اسقار جۇبانوۆ سىندى بۇگىندە ارامىزدان كەتكەن اعايلارىمىز بەن اپايلارىمىزبەن قاتار تەلعوجا جانۇزاق, باباش ابىلقاسىموۆ, جامال مانكەەۆا, نۇرگەلدى ءۋالي, ت.س.س. عالىمدارىمىزبەن اقىلداساتىن. باعدارلاماعا قاتىساتىن سپيكەرلەردىڭ ءارتۇرلى ۇستانىمدا بولۋىنا ءمان بەرەتىن. حابار باستالاردان بۇرىن سپيكەرلەرمەن سويلەسىپ, ۇستانىمدارىن ناقتىلاپ, پىسىقتاپ الاتىن. ناتيجەسىندە ءارتۇرلى كوزقاراس ءبىر باعدارلامادا توعىسىپ, تەرميننىڭ قانشالىق ءساتتى, ۇتىمدى ەكەنى قىزۋ تالقىلاناتىن.
باعدارلامانى جۇرگىزۋ بارىسىندا اعامىز مىقتى تەرمينولوگ رەتىندە دە تانىلدى. تەرمينجاسام ۇستانىمدارى, تەرمينگە قويىلاتىن تالاپتاردى جەتىك مەڭگەرگەنى, سول سالا بويىنشا ەڭبەكتەردى وقىعانى, ءسوزدىڭ ەتيمولوگياسىن بىلەتىنى بايقالاتىن. ورىسشا-قازاقشا سوزدىكتەر عانا ەمەس, ارابشا-قازاقشا, پارسىشا-قازاقشا, موڭعولشا-قازاقشا, ارابشا-ورىسشا, پارسىشا-ورىسشا, موڭعولشا-ورىسشا, ت.س.س. سوزدىكتەرمەن تانىس ەكەنى اڭعارىلاتىن. «التىن ساندىقتان» شىققان ءار سوزگە ەرەكشە ءمان بەرەتىن. سول سوزدەردىڭ قولدانىسقا ەنىپ, سوزدىك قورىمىزعا قايتا ورالۋىن قالايتىن. تەرميننىڭ قازاق تىلىندەگى ءساتتى بالاماسى تابىلعان جاعدايدا ول اتاۋلاردى قىزعىشتاي قوريتىن. بۇل جاعىنان العاندا, اعامىز ناعىز ءتىل جان اشىرى رەتىندە تانىلدى. ءبىر جولى بەيبىت اعامىزعا سول كەزدە فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورلارى, پروفەسسورلار (بۇگىندە قر ۇعا اكادەميكتەرى) ديقان قامزابەك, شەرۋباي قۇرمانبايۇلىمەن بىرگە دايىنداعان ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ «قازاقشا-ورىسشا ءتىلماش» (1925), ن.قاراتىشقانوۆتىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كورگەن «ءپان سوزدەرى» (1927), ءا.ۇمبەتبايۇلىنىڭ «اسكەري اتاۋلار سوزدىگى» (1926), «اتاۋلار سوزدىگى» (1931), ت.س.س. كىتاپتاردى بەرگەم. اعامىز ول ەڭبەكتەردى وقىپ, الاش زيالىلارىنىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا ۇسىنعان ءساتتى بالامالارىنا ريزا بولدى, بىرقاتارىن «التىن ساندىق» ايدارىندا ۇسىنىپ ءجۇردى.
باعدارلاماعا كەلەتىن ساراپشىلار دا ءارتۇرلى بولدى. كەيدە شەت تىلدىك نۇسقانى ماقۇل كورىپ, ءساتتى بالامانى قابىلداعىسى كەلمەيتىن ساراپشىلار دا بولدى. ونداي ساراپشىلار كوبىنەسە بۇل نارسەنىڭ قازاق جەرىندە بولماعانىن جەلەۋ ەتەتىن. سول سەبەپتى بەيبىت اعامىز ءبىر باعدارلامانى «ارىستان», «كەرىك», «ءتۇرپى», «ءزىل», «ۇيرەكتۇمسىق», ت.س.س. اتاۋلارعا ارناعان ەدى. بۇل ماقۇلىقتار قازاق جەرىندە بولماسا دا, قازاق تىلىندە (باسقا تۇركى تىلدەرىندە دە) اتاۋى بار ەكەنىن كورسەتۋگە تىرىستى. سول ارقىلى «قانداي دا ءبىر زات قازاق جەرىندە بولماسا, ول زاتتىڭ قازاق تىلىندە بالاماسى دا بولمايدى» دەگەن ۇستانىمنىڭ تۇبەگەيلى قاتە ەكەنىن دالەلدەگەن ەدى.
بەيبىت اعامىز جان-جاقتى ەدى. «ءتىل», «ءتىل تىرەگى» عانا ەمەس, بارلىق باعدارلاماعا اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنى بايقالاتىن. بەيبىت اعامىزدىڭ باعدارلامالارىن اسىعا كۇتەتىنبىز, قىزىعا تىڭدايتىنبىز. 1995-1997 جىلدارى «ءومىر – وزەن» ايدارىمەن بەرىلگەن باعدارلاماسىندا اقجان ماشاني, بيكەن ريموۆا, فاريدا ءشارىپوۆا, شەرحان مۇرتازا, قادىر مىرزاليەۆ, ەسەنعالي راۋشانوۆ, رايىمبەك سەيىتمەتوۆ, سۇلتان سارتاەۆ, بولات اتاباەۆ, ت.س.س. تۇلعالاردان سۇحبات العان ەدى. ستۋدياعا شاقىرعان قوناقتارىمەن اڭگىمە وربىتكەن كەزدە كوپ نارسەدەن حابارى بار, وزىندىك وي-تۇجىرىمى بار, ۇستانىمى قالىپتاسقان جان, شەبەر پسيحولوگ رەتىندە تانىلىپ ەدى. حابارعا قاتىسقان اقىن-جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن وقىعانى سوزىنەن, سۇراقتارىنان بايقالىپ تۇراتىن, ارتىستەردىڭ ساحناداعى وبرازدارى, عالىمداردىڭ ۇستانىم-پوزيتسياسىن ءبىلىپ, ەركىن سۇحباتتاساتىن. تىڭدارماننىڭ ايىزىن قاندىراتىنداي, ەلدىڭ كوكەيىندە جۇرگەن سۇراقتاردى قويىپ وتىراتىن. سۇراقتاردان اعامىزدىڭ پوزيتسياسى – ەلىن سۇيەتىنى, ۇلتتىڭ بولاشاعىنا الاڭدايتىنى بايقالىپ تۇراتىن. جازۋشى, دراماتۋرگ تولەن ابدىكۇلىمەن سونداي ءبىر سۇحباتىندا: «ءوز تىلىنەن, ءوز دىنىنەن, حالقىنىڭ ادەت-عۇرپىنان بەزۋ دەگەندە «وڭ قول» اڭگىمەڭىز ەسكە تۇسەدى. تۇتاس ءبىر ورگانيزمنىڭ ءبىر بولشەگىنىڭ وزىنە قارسى تۇرىپ, قاستاندىق جاساۋى – جان تۇرشىگەرلىك وقيعا. ءسىز مۇنى گەنەتيكالىق اقپاراتتىڭ اسەرى دەپ تۇسىندىرەسىز. ءوز تىلىنەن, مادەنيەتىنەن بەزىنگەندەردى «وڭ قول» وقيعاسىمەن سالىستىرساق, ۇلتىمىزداعى «وڭ قولدار» قايدان شىقتى. وعان وسىنداي گەنەتيكالىق اقپاراتتى بەرگەندەر كىمدەر؟ كىم ارقىلى, قاي كەزدە سەبىلگەن نارسە دەپ ويلايسىز؟ قازىرگى كوزقاراس, نارىق ەكونوميكاسىنا بايلانىستى ادامداردىڭ رۋحاني بايلىق, قۇندىلىقتاردى قايتا زەردەلەپ, بۇرىنعى باعالى دەگەن نارسە ارزان بولىپ, ارزان دەگەن باعالى بولىپ جاتقان الاساپىران كەز. بولاشاعىمىز ءۇشىن گەنەتيكالىق اقپارات ەگىلىپ جاتقان جوق پا؟ بالالارىن تەك شەت ەلدە وقىتۋ, تازا اعىلشىن ءتىلىن ۇيرەتۋ دەگەن سياقتى باستامالار ۇلتتى توپىراعىنان ايىرۋ ەمەس پە؟ بۇل – قايدان شىققان نارسە؟ سول شەتەلگە بارىپ جاتقانداردىڭ 70-80 پايىزى انا ءتىلىن بىلمەيتىن ۇرپاق بولسا, ودان بىزگە قانداي كادرلار كەلەدى؟ سىزدىڭشە, ءبىرىنشى كەزەكتە ۇلتتىق پاتريوتيزم تۇرۋى كەرەك پە نەمەسە ەكونوميكالىق فاكتور تۇرۋى كەرەك پە؟» دەگەن سياقتى ساۋالدار قويىپ ەدى. باعدارلامانىڭ ماقساتى تۋرالى بەيبىت اعامىزدىڭ ءوزى: «ءومىردى وزەن دەپ قاراستىرا وتىرىپ, مەن ونداعى بۇرىلىستى باستان كەشكەن ءار ادامنىڭ جاعالاۋعا قالاي كوز سالاتىنىن اڭداعىم, بايقاعىم كەلەدى. ولاردى نە ويلاندىرادى, نە تولعاندىرادى؟! سونىمەن بىرگە ءار كەيىپكەردىڭ وتكەن ومىرىندە, بەلگىلى ءبىر ءىس-ارەكەتتەرى مەن كوزقاراستارىندا ونىڭ بولمىسىن اڭعارتاتىن, حاراكتەرىن اشاتىن ماڭىزدى جايتتار بار. سولاردى تاپسام دەيمىن», – دەگەن ەكەن. باعدارلاما ماقساتىنا جەتتى. اعامىزدىڭ شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا بۇل باعدارلاما بىرنەشە جىل 10 ۇزدىك حابار قاتارىنان كورىندى.
قازىرگى كەزدە كەيبىر جۋرناليستەر باعدارلاماعا عالىمداردى شاقىرىپ الىپ, وزدەرى كوبىرەك سويلەپ كەتەتىن, سونىڭ سالدارىنان عالىمداردىڭ ويىن دۇرىس جەتكىزۋىنە ۋاقىت تاپشى بوپ قالاتىن كەزدەر ءجيى كەزدەسەدى. ال بەيبىت قۇسانبەك اعامىز ستۋدياعا كەلگەن قوناقتاردىڭ ويىن تولىق جەتكىزۋىنە, بارىنشا اشىلۋىنا تولىق مۇمكىندىك بەرەتىن…
اعامىزدىڭ جول اپاتىنا تۇسكەنىن ەستىگەن كەزدە كوپكە دەيىن ەسەڭگىرەپ قالدىم. سەڭ سوققانداي ەسىمدى جيا الماي قالدىم. «قاتە اقپارات شىعار, شاتاسىپ كەتكەن شىعار», – دەپ سونشا ۇمىتتەندىك. اقپارات راستالعان سوڭ كوز جاسىمىزدى كول ەتتىك. ينستيتۋتتىڭ كارى-جاسى تۇگەل ازا تۇتتى. ءبارى دە بەيبىت اعامىزدىڭ اقىل-پاراساتىن, ادامگەرشىلىگىن, مەيىرىمدىلىگىن…, تىم ەرتە كەتكەنىن ايتىپ جاتتى.
اعامىز كەتكەن سوڭ «ءتىل», «ءتىل تىرەگى» باعدارلامالارى دا توقتاپ قالدى. بۇگىنگى تاڭدا وسىنداي باعدارلامالار وتە كەرەك-اق! بەيبىت اعامىزدىڭ ورنى ءالى ويسىراپ تۇر. بەيبىت اعامىزدىڭ ساڭقىلداعان داۋىسىن, ءماز بولعان كۇلكىسىن ساعىندىق. الايدا «قۇران» باعىشتاعاننان باسقا قولدان كەلەرى جوق. از عانا ۋاقىتتىڭ ىشىندە بەيبىت اعامىزدىڭ سان قىرلى دارىن يەسى ەكەنىن, ءوز ىسىنە اسقان جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايتىنىن, ۇلكەن-كىشىگە بىردەي قامقور, ابايشا ايتقاندا, تولىق ادام ەكەنىن تۇسىندىك. اعامىزدىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىرى كوپ ەكەن. ەسكە الۋ شارالارىنا قاتىسقانىمىزدا بەيبىت قۇسانبەكتىڭ كەرەمەت اقىن, كومپوزيتور ەكەنىنە دە كوز جەتكىزدىك. «قۇداي بەرسە, قۇلاي بەرەدى» دەگەندەي, جان-جاقتى دارىن يەسى ەكەن. سوزىمەن دە, ىسىمەن دە ۇلگى بولعان اعامىزدىڭ جاتقان جەرى جايلى, يمانى جولداس بولسىن! «قۇران» ساۋاپتارى تيە بەرسىن!
جۇباي ورىناي,
ءال-فارابي اتىنداعى
قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ
پروفەسسورى م.ا., فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى
