نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى مۇحامەت-سالىق باباجانوۆ كوشەسى ناۋرىزباي باتىر, بايزاق داتقا كوشەلەرىمەن قيىلىسادى
بۇل كوشە رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنا مۇشەلىككە وتكىزۋگە اتاقتى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆ پەن سەمەنوۆ-تيان-شانسكي كەپىلدەمە بەرگەن, عىلىمي ەڭبەكتەرى ءۇشىن رەسەي گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ كۇمىس مەدالىمەن ورتا ازيا جانە قازاقستان عالىمدارى اراسىندا تۇڭعىش ماراپاتتالعان ەتنوگراف, اعارتۋشى, اۋىز ادەبيەتىن زەرتتەۋشى مۇحامەت-سالىق باباجانوۆتىڭ قۇرمەتىنە اتالدى.
ونىڭ ەسىمى ءوز زامانىندا جارقىراي جانىپ, نەبارى 37 جاسىندا جۇلدىزداي اعىپ تۇسكەن اردا ازاماتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە اتالادى. ەل اۋزىندا قالعان اڭىزداردىڭ بىرىندە سالىقتىڭ جان دوسى – بوكەي ورداسىندا ەلۋ جىلداي ەل باسقارىپ, ءوز زامانىندا وزىق ويلى, ابىرويلى, اعارتۋشى, ولكەنىڭ وقۋ-اعارتۋ, مادەنيەتتىڭ وركەندەۋىنە ۇلەس قوسقان ماقاش اكىم (پراۆيتەل) اتانعان مۇحامبەتجان بەكماحامبەتوۆ (1830-1904) س. باباجانوۆتىڭ ءولىمىن ەستىگەندە «وي, جالعان-اي, سالىق ءولدى دەگەنشە – حالىق ءولدى دەسەيشى» – دەپ اۋىر كۇرسىنگەن ەكەن دەيدى. وسىلايشا «سالىق ءولدى دەگەنشە – الىپ ءولدى دەسەيشى, الىپ ءولدى دەگەنشە – حالىق ءولدى دەسەيشى» دەپ تە تۇرلەنەدى. ش. ءۋاليحانوۆ 1864 جىلى جازعان «سوت رەفورماسى جايىندا حات» اتتى ەڭبەگىندە «1860 جىلى «سەۆەرنايا پچەلادا» جاس قازاق باباجانوۆ مىرزانىڭ بوكەي ورداسىنداعى تاتار مەكتەبىندەگى ءىلىمنىڭ بارىسىن قاراپايىم تىلمەن ايقىن بايانداعان. ماقالادا باباجانوۆ مىرزا مۇحاممەتتىڭ ۇمبەتى, ءارى «سەۆەرنايا پچەلانىڭ» ءتىلشىسى بولعاندىقتان, مۇسىلماندىقتىڭ تۋىن ۇستاۋشى رەتىندە تاتاردىڭ اعارتۋ ىسىنە قاس ەمەس شىعار دەگەن ويدامىن» دەسە ەتنوگراف-عالىم پاۆەل يۆانوۆيچ نەبولسين 1860 جىلى «رۋسسكي ۆەستنيك» جۋرنالىنىڭ 29-شى سانىندا جازعان ماقالاسىندا س.باباجانوۆتى بىلايشا سيپاتتايدى: «25 جاستا. كەلبەتتى. ات جاقتى. ءوڭى – قارا تورى. بوتا كوزدى. شاشى قارا, قالىڭ. باباجانوۆ ورىستىڭ ايشىقتى ادەبي ءتىلىن ەركىن مەڭگەرگەن. سوزدەرى وتكىر ءارى كوركەم, اسىرەسە ءوزىن تولعاندىراتىن ماسەلەگە كەلگەندە, قىزىپ كەتىپ, ەركىن كوسىلىپ, شەشەن سويلەيدى. شىققان تەگىنىڭ قوجا بولۋىنا قاراماستان, نەپليۋەۆ كادەت كورپۋسىندا وقىپ, ءبىلىم العان, كازاك-ورىستاردىڭ اسكەري ۇلگىدە تىگىلگەن كيىمىن كيەدى. اڭگىمەلەسكەن كەزدە ونى اسىرەسە ەكى ماسەلەنىڭ ەرەكشە تولعاندىراتىنىن بايقادىم» دەپ ايتىپ, عالىمنىڭ ومىردەگى ۇستانىمىن جەتكىزەدى.
سالىق باباجانوۆ 1851 جىلدىڭ قازان ايىندا كادەت كورپۋسىن ويداعىداي ءبىتىرىپ, حورۋنجي دەگەن وفيتسەرلىك شەن الىپ شىعادى. ورىنبور شەكارا كوميسسياسىنىڭ باسشىلارى كوزگە تۇسكەن تالانتتى, ۇزدىك جاس وفيتسەردى اۋەلگىدە ءوز قاراماعىندا قىزمەتتە قالدىرادى. الايدا, 1853 جىلى ورىنبور كازاك-ورىس وفيتسەرلەرى وعان ءار ءتۇرلى جالا جاۋىپ, قىزمەتىنەن بوساتتىرىپ, ورىنبوردان قۋدىرىپ, ىشكى بوكەي ورداسىنا جەر اۋدارادى. وسى جەردە ءبىر نازار اۋداراتىن جاعداي – وكىمەت ورىندارىنىڭ ونىڭ ءوزىنىڭ, ءۇي-ءىشىنىڭ كىمدەرمەن بايلانىسىپ, كىمدەردىڭ بۇلارعا كەلىپ-كەتكەنىن باقىلاۋ ءۇشىن سوڭىنان الەكسەەۆ دەگەن ءپودحورۋنجيدى تىڭشى ەتىپ سالىپ قويۋى. دەگەنمەن كەيىننەن ەكەۋى دوس بولىپ, ول سالىقتىڭ جازعان ماقالالارىن استراحاندا شىعاتىن «ۆولگا» دەگەن گازەتكە اپارىپ بەرىپ وتىرادى.
تۋعان جەرىنە قايتىپ ورالعان ءبىلىمدى جاس وفيتسەر العاشىندا حان سارايىندا ءتىلماش بولادى. ارادا جىلدار وتكەننەن كەيىن اسكەري شەنى جوعارىلاپ, ءجۇزباسى دارەجەسىنە جەتەدى. ەندى ول «ىشكى وردانى باسقارۋ جونىندەگى ۋاقىتشا سوۆەتتىڭ» كەڭەسشىسى بوپ ىستەيدى.
سالىق باباجانوۆتىڭ تاعى ءبىر قىرى – كونە مۇرا جيناۋشى رەتىندە دە ەدىل-جايىق بويىنا ونىڭ اتىنىڭ بەلگىلى بولعاندىعى. الدەبىر زاتتاردىڭ تابىلعانى جايلى حاباردىڭ, كەيدە سول زاتتاردىڭ ءوزىنىڭ دە دەرەۋ باباجانوۆقا جەتىپ وتىرۋى ونىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىن, زەرتتەۋشى دەپ تانىلعاندىعىن دالەلدەيدى.
مۇحامەت-سالىقتىڭ اتىن شىعارعان ونىڭ عىلىمي-ەتنوگرافيالىق جانە پۋبليتسيستيكالىق شىعارمالارى ەدى. ول قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرى, شارۋاشىلىعى, ءدىني نانىمى, اڭشىلىق كاسىبى جونىندە ەڭبەكتەر جاريالادى. حالىقتىڭ كونە تاريحي مۇرالارىن, اڭىز-ەرتەگىلەرىن, ولەڭ-جىرلارىن, ماقال-ماتەلدەرىن جيناپ, زەرتتەدى. ونىڭ اسىرەسە «قىمىز تۋرالى جاڭالىق», «ورال كازاك-ورىستارى مەن ىشكى وردا قازاقتارىنىڭ ايتىسى», «ىشكى قازاق ورداسىنىڭ جىلقىلارى جانە ونى باعۋ», «نارىن قۇمى جونىندەگى مالىمەتتەر», «ىشكى بوكەي ورداسىنداعى اڭشىلىق» دەپ اتالاتىن ماقالالارى مەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى ءمان-ماڭىزى وتە جوعارى ەڭبەكتەر ەدى. اسىرەسە, مۇنداعى جىلقى, قىمىز جونىندەگى جازبالارى – كۇنى بۇگىنگە دەيىن قۇنى جوعالمايتىن دۇنيەلەر.
مۇحامەت-سالىق تا شوقان سياقتى وتە جۇمباق جاعدايدا, (ونى كازاكتار ۋلاپ ولتىرگەن دەگەن قاۋەسەت تە بار) نەبارى 37 جاسىندا ىشكى بوكەي ورداسىنىڭ استراحان بەتىندەگى «ەگىندىقۇدىق» دەگەن جەردە كوز جۇمدى. ارتىندا مۇقامبەتجان, حاناحمەت اتتى ۇلى قالدى. بەرتىندە اقىن ەسەنعالي راۋشانوۆ باباجانوۆ تۋرالى «سارىوزەن» اتتى پوەما جازادى.
ايزادا جايىققىزى
