ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي استاناداعى ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىندا «ءبىر سۋرەتتىڭ تاريحى» اتاۋىمەن كەڭەستىك سولاقاي ساياسات قۇرباندارىنىڭ ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋ ءوتتى. مادەني وشاقتىڭ قۇرمەتتى قوناقتارى قاتارىندا ساكەننىڭ ۇزەڭگىلەسى تولەباي بيجانوۆتىڭ ۇلى, قوستانايدان ەلورداعا ارنايى كەلگەن ءشامىل تولەبايۇلى مەن قۇندى جادىگەر – ساكەن ۇستاعان كوفە ۇنتاقتاعىشتى مۋزەيگە تاپسىرعان الماتىلىق ىلەسبەك ساريەۆ بولدى.
اتالمىش كەزدەسۋدى ۇلاعاتتى ۇستاز, ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى, مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى وسپان سۇلەيمەنۇلى ۇيىمداستىردى. بۇل تاعىلىم مەن تاعزىمعا تولى كەزدەسۋگە استانا قالاسى بىرلەسكەن مۇراجايلار ديرەكتسياسى, قالالىق ءبىلىم باسقارماسىنىڭ ادىستەمەلىك ورتالىعى, ەلوردانىڭ ورتالىقتاندىرىلعان كىتاپحانالار جۇيەسى اتسالىستى. ال وسىناۋ شاراعا ءانشى, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى, بەلگىلى ونەر زەرتتەۋشى سەرىك وسپان مەن ساكەنتانۋشى نازگۇل ساپيانوۆانىڭ «ساكەن سەيفۋللين – ۇلت رۋحانياتىنىڭ كوشباسشىسى» كىتابىنداعى ءبىر سۋرەت پەن الماتىدان تابىلعان ساكەنگە تىكەلەي قاتىسى بار جادىگەر ارقاۋ بولدى.
كىتاپتا 1932 جىلى كازاپپ جازۋشىلارىنىڭ ءى-سەزىنە قاتىسۋشىلاردىڭ سۋرەتى بەرىلگەن. ءدال ورتادا وتىرعانداردىڭ اراسىندا ءىلياس جانسۇگىروۆ, ساكەن سەيفۋللين, بەيىمبەت مايلين سەكىلدى ءۇش ارىستى تانيمىز. سونداي-اق بۇل سۋرەتتە ءسابيت مۇقانوۆ, جاقان سىزدىقوۆ, عابباس توعجانوۆ, ءابدىلدا تاجىباەۆ سىندى كورنەكتى قالامگەرلەر دە بار. ال ءۇشىنشى قاتاردا تۇرعانداردىڭ ىشىندە سول جاقتان ءبىرىنشى – تولەباي بيجانوۆ.
«وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن «قوستاناي تاڭى» گازەتىنەن ساكەن سەيفۋللين, ءىلياس جانسۇگىروۆ, بەيىمبەت مايلين سەكىلدى ارىستارىمىزدىڭ سۋرەتىن كوردىم. سولاردىڭ اراسىندا تۇرعان اكەمنىڭ بەينەسى كوزىمە وتتاي باسىلدى. اكەم بۇرىن «بولشەۆيكتىك جول» اتالعان وسى گازەتتىڭ ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولىپ جۇمىس ىستەدى. وبلىستىق كىتاپحاناعا بارىپ, گازەت تىگىندىلەرىن اقتارىپ, 1936-1937 جىلدارى اكەمنىڭ جازعان ماقالالارىن دا تاۋىپ الدىم. ولاردىڭ كوشىرمەسىن جاساتىپ, گازەت رەداكتسياسىنا اپارىپ بەردىم. سونىڭ نەگىزىندە باس رەداكتوردىڭ ورىنباسارى ءسالىم مەڭدىباي ماقالا جازدى. اكەم قايتا تىرىلگەندەي بولدى. بىردە قوستانايدا وسپان سۇلەيمەنۇلىمەن كەزدەستىم. اكەمنىڭ ساكەننىڭ ۇزەڭگىلەسى بولعانىن ايتىپ بەرگەن ەدىم, ول كىسى «استانادا ساكەن سەيفۋللين مۇراجايى بار, ساكەن تۋرالى مالىمەتتەرىڭىز, سۋرەتتەر بولسا الا كەلىڭىز» دەپ مەنى استاناعا شاقىردى. سودان ارنايى كەلىپ وتىرمىن. اكەم وتكەن عاسىردىڭ وتىزىنشى جىلدارى «بولشەۆيكتىك جولدا» ادەبيەت ءبولىمىن باسقارىپ وتىرعاندا «قاجىنىڭ ۇرپاعى, تابى جات, سوۆەت پارتياسى باسپاسوزىندە قىزمەت ىستەۋگە بولمايدى» دەگەن جەلەۋمەن جۇمىستان شىعاردى. سودان اكەم قازان قالاسىنا كەتىپ, سول جاقتا قايتىس بولدى. مەن ول ۋاقىتتا ءۇش جاستاعى بالامىن. ارادا جەتپىس ءتورت جىل وتكەندە, سەكسەنگە تايانعان جاسىمدا قازانعا بارىپ, زيراتىن تاۋىپ الدىم. باسىنا كوكتاس قويدىم. قازىر جاسىم سەكسەن سەگىزگە كەلدى. وسىنشاما جاسقا كەلسەم دە, ءالى اكەمدى ىزدەيمىن, اكەگە دەگەن ماحاببات پەن ساعىنىش مەنى استاناعا الىپ كەلدى» دەيدى تولەباي بيجانوۆتىڭ ۇلى ءشامىل تولەبايۇلى. بۇل كىسى اكەدەن قالعان جالعىز تۇياق ەدى. «ورنىندا بار وڭالار» دەمەكشى, ءشامىل اقساقالدىڭ كىندىگىنەن التى ۇل ءوربىدى. ولاردان نەمەرە-شوبەرە كورىپ وتىر.(
ال ساكەننىڭ كوفە ۇنتاقتاعىشى قولىندا بولعان ىلەسبەك ساريەۆ ساكەننىڭ جاناشىرى عوي دەپ الدىمەن بەلگىلى اقىن, دراماتۋرگ, اكتەر, «ساكەن-سۇڭقار» دراماسى مەن «ساكەن» وپەراسىنىڭ اۆتورى, ساكەن سەيفۋللين جايىندا كينوستسەناريى دە دايىن تۇرعان قانات جۇنىسوۆكە حابارلاستى. اقساقالمەن كەزدەسۋ مەن قۇندى جادىگەردى مۇراجايعا تاپسىرۋعا دا قانات قۇرماشۇلى دانەكەر بولدى.
«1927 جىلى ساكەن سەيفۋللين قىزىلوردا حالىق اعارتۋ ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى بولعان كەزدە, مەنىڭ اكەم جالعاس ساريەۆ نەبارى 11 جاستا بولاتىن. بۇل كەزدە وسى ينستيتۋت ورىنبور قالاسىندا ورنالاستى. كەيىن قىزىلوردا قالاسى قازاقستاننىڭ استاناسى بولىپ اۋىسقاندا وسى ينستيتۋت تا اۋىستىرىلدى. اكەمنىڭ اكەسىنىڭ اتى تورەمۇرات, ياعني اتام سول ۋاقىتتا قىزىلوردا قالاسىندا ءبىر مەكەمەدە لاۋازىمدى قىزمەتتە بولسا كەرەك. سوعان بايلانىستى ساكەن سەيفۋللينمەن بىرلەسكەن ءىس-شارالاردا ءجيى كەزدەسىپ, جاقسى ارالاسىپ تۇراتىن. بۇل تۋرالى ماعان اكەم ءتىرى كەزىندە كوپ ايتىپ وتىراتىن. سول جىلدارى, ياعني 1927-1928 جىلدارى بولسا كەرەك, ساكەن جۇمىس ورنى اۋىسۋىنا بايلانىستى كوشەتىن بولىپ, تورەمۇرات اتام جالعاس اكەمدى كوشىرىسۋگە جاردەم بەرۋگە الىپ كەلگەن. كوشىرۋدى اياقتاپ, جاردەمدەسىپ بولعان سوڭ, ساكەن اكەمنىڭ قاسىنا كەلىپ قولىن الىپ, قۇشاقتاپ, العىسىن ايتادى. سول تۇستا ءوزىنىڭ تۇرمىستا قولدانىپ جۇرگەن كوفە ۇنتاقتاعىشىن اكەمنىڭ قولىنا ۇستاتىپ, تورەمۇرات اتاممەن قوشتاسا تۇرىپ, ەستەلىك سىي, ءارى جادىگەر ەسەبىندە ۇسىنادى. وسى كوفە ۇنتاقتاعىشتى اكەم تۇرمىستا قولدانعانى ەسىمدە جوق. بىراق سول ۋاقىتتان 47 جىل ساقتاپ, قولىنا العان ۋاقىتتارى ماعان وسى زاتتىڭ قانشالىقتى قۇندى زات ەكەنىن ءجيى ايتىپ وتىراتىن. اكەم 1975 جىلى 24 ساۋىردە 59 جاسىندا قايتىس بولادى دا, وسى جادىگەر اكەمنەن ماعان ميراس بولىپ قالا بەردى. ونىڭ قانشالىقتى قۇندى ەكەنىن بىلگەندىكتەن, ونى اكەمنىڭ كوزى ەسەبىندە وسى ۋاقىتقا دەيىن جوعالتپاي, ساقتاپ كەلدىم. ەندى ساكەن مۇراجايىنا تاپسىرىپ, ءوزىمدى يىعىمنان اۋىر جۇك تۇسكەندەي سەزىنىپ وتىرمىن» دەدى ىلەسبەك اقساقال.
ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ۇرپاقتارىمەن كەزدەسۋگە قوعام قايراتكەرى دارحان مىڭباي مەن الاشتانۋشى عالىم قايرات ساق قاتىسىپ, بۇل جيىننىڭ ءمان-ماڭىزىن اتاپ ءوتتى.
«ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى وسىدان 26 جىل بۇرىن جارلىقپەن بەكىتىلگەن ەدى. بىراق وسى جىلدار ىشىندە كوپ نارسە جاسالمادى, ءبىراز دۇنيە اڭگىمە رەتىندە قالىپ بارا جاتىر. مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ جازىقسىز جاپا شەگىپ, جازالانعانداردىڭ تاريحىن زەرتتەۋ تەك قانا عالىمداردىڭ, زاڭگەرلەردىڭ ءىسى ەمەس, ءاربىر ازاماتتىڭ موينىنداعى ءىس, بۇل ادىلەتتىلىكتىڭ جولى دەپ ايتتى. زۇلىمدىقتى ادىلەتتىلىك قانا جەڭەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە بىزگە ءالى كوپ جۇمىس ىستەۋ كەرەك. بۇل – تەك ازاماتتىق بورىش ەمەس, مۇسىلماندىق پارىز. وڭتۇستىك كورەياعا بارعانىمدا ءبىر كوميتەتتىڭ جۇمىسىمەن تانىستىم. ونىڭ اتاۋى – ارداگەرلەر مەن پاتريوتتار جونىندەگى كوميتەت. سونداعى پاتريوتتار ەلگە قىزمەت ەتكەن, ەل ءۇشىن باسىن بايگەگە تىگىپ, ءولىپ كەتكەن نەمەسە جازىقسىز قۇربان بولىپ كەتكەن ادامدارمەن جۇمىس ىستەيدى. بىزدە وسى جەتىسپەي جاتىر. سونداي ادامداردىڭ ۇرپاقتارىن ىزدەۋىمىز كەرەك, ولارمەن بايلانىس ۇستاۋدى جولعا قويۋىمىز قاجەت. ونىڭ ءبارى بىردەي بەلسەندى ەمەس قوي» دەدى دارحان مىڭباي.
الاشتانۋشى قايرات ساق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قازاقتىڭ ءار شاڭىراعىن اتتاپ كەتپەگەنىن, «حالىق جاۋى» اتانعان قايراتكەرلەرمەن قاتار ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا قۇرمەت كورسەتۋ كەرەك ەكەنىن, بۇل تاراپتا عىلىمي ىزدەنىستەردى كۇشەيتۋ قاجەت ەكەنىن ايتا كەلە, 1918 جىلى «قازاق» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى بولعان, جازىقسىز اتىلىپ كەتكەن جانۇزاق جانىبەكوۆ تۇلعاسىن زەرتتەۋ مىسالىن كەلتىردى. الاش ءباسپاسوزىن زەردەلەۋ ماڭىزىنا توقتالىپ, بۇرىن عالىمدار گازەت دەپ ساناعان «سەركە» جۋرنال بولىپ شىققانىن اتاپ ءوتتى.
«قازاق باسىنان وتە كۇردەلى كەزەڭدەردى كەشتى. مىڭ قۇبىلعان ساياسات ازاماتتارىمىزدىڭ يىعىنا ۇلكەن جۇك سالدى. سول سەبەپتەن ولار ءارتۇرلى امال-ارەكەتتەر جاساعان. سوعان قاراپ, تۇلعالارىمىزدى ءبىر-بىرىنە قارسى قويماۋىمىز كەرەك. الاشتى اقتاپ, بولشەۆيكتەر جاعىندا بولدى دەپ ساكەندەردى قارالاماۋىمىز قاجەت. ساكەن سەيفۋللينىڭ دە, ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ دە, تۇرار رىسقۇلوۆتىڭ دا, الاش قايراتكەرلەرىنىڭ دە ءبىر عانا ماقساتى بولدى – قايتكەندە قازاقتى امان الىپ قالامىز, قايتكەندە ۇلت بولىپ ۇيىتامىز, قايتكەندە جول تاۋىپ شىعامىز. سوندىقتان ماقساتى بىرەۋ, تەك قانا سوعان جەتۋ جولدارى ءار كەزەڭدە ءارتۇرلى بولدى» دەدى قايرات ساق.
بيىل ساكەن سەيفۋللين مۇراجايىنا 35 جىل تولدى. رۋحانيات ورداسىنىڭ تۇڭعىش ديرەكتورى روزا اسىلبەكوۆا مۋزەيدىڭ قۇرىلۋ تاريحىن ەسكە الدى. ساياسي قۋعىن-سۇرگىن ۇرپاقتارى ەدىگە ءجۇنىسوۆ جانە باقىت شامپەتوۆ اتالارىنىڭ كورگەن ازابى تۋرالى اڭگىمەلەدى. قانات ءجۇنىسوۆ كورنەكتى اقىن كاكىمبەك سالىقوۆتىڭ ولەڭىنە جازىلعان كومپوزيتور مۇراتحان ەگىنباەۆتىڭ «ءۇش ارىس» ءانىن ايتىپ, شەرتپە كۇي شەبەرى ابىكەن حاسەنوۆتىڭ ساكەن سەيفۋللينگە ارنالعان «قوڭىر» كۇيى تارتىلدى. ارتىنشا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنا اس بەرىلدى
