– ءسىزدى ەلىمىزدىڭ استاناسى – نۇر-سۇلتان قالاسىن بەس ساۋساقتاي قانىق بىلەتىن ەلشىلەردىڭ ءبىرى دەپ ەستيمىز. باس قالامىزدى قالاي باعالايسىز؟
– نۇر-سۇلتان قازاقستاننىڭ دامۋىنىڭ ايناسى ىسپەتتى. ەسىلدىڭ جاعاسىنداعى بۇل قالاعا ەڭ العاش 1982 جىلى كەلگەن ەدىم. ول كەزدە بۇل شاھار تسەلينوگراد دەپ اتالاتىن. كەيىن اقمولا, ودان كەيىن استانا دەپ اتالدى. بيىل پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن نۇر-سۇلتانعا وزگەردى. سالىستىرىپ قاراساق, كەڭەس وداعى كەزىندەگى تسەلينوگراد پەن قازىرگى نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ اراسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بار. بۇرىن اۋا رايى جايسىز, ماسا-شىركەيى قاپتاعان قالانىڭ تۇرعىندارى دا از, قالانىڭ الپەتى دە جۇپىنى ەدى. ال قازىر بۇل قالا ورتالىق ازياداعى عانا ەمەس, دۇنيەدەگى كوركەم قالالاردىڭ قاتارىنا قوسىلدى.
وزبەكستاندىقتارعا دا بۇل قالانىڭ كوركەمدىگى قاتتى ۇنايدى. اسىرەسە, جاز, كۇز ايلارىندا قالا ورتاسى وتە جايلى. قاق ورتاسىن جارىپ وزەن اعىپ جاتقان باۋ-باقشالى قالادا دەمالاتىن ورىندار دا كوپ. ەڭ ماڭىزدىسى, بۇل قالا جىل سايىن دامىپ كەلەدى. حالقى دا ءبىر ميلليوننان استى. جاس مەملەكەت ءۇشىن بۇل – ۇلكەن جەتىستىك.
– قازاقتا «وزبەك – ءوز اعام» دەگەن ماقال بار. ال وزبەك اعايىنداردا «قازاقپەن جولداس بولساڭ اداسپايسىڭ» دەگەن قاناتتى ءسوز بار. ەندەشە ءتۇپ تامىرى ءبىر باۋىرلاس ۇلتتاردىڭ بۇگىنگى دوستىعى قالاي؟
– وزبەك پەن قازاق – باۋىرلاس حالىق. قازاق تىلىندەگى باۋىر, باۋىرلاس دەگەن ءسوزدىڭ دە ءمانى تەرەڭ. سەبەبى باۋىر – ادام دەنەسىندەگى ەڭ ماڭىزدى ورگاننىڭ ءبىرى. قازاقتا جاقىندىقتى بەينەلەيتىن «باۋىر ەتىم» دەگەن ءسوز بار عوي, «وزبەك – باۋىرلاس حالىق» دەپ وتىرعانىم دا ەكى ۇلتتىڭ تامىرىنىڭ, تاعدىرىنىڭ دا جاقىندىعىن بەينەلەۋ. تاريحتا دا ءبىزدى ەشكىم ءبولىپ-جارماعان. كەيىن ەكى مەملەكەت بولىپ, شەكارامىز بولىنگەنىمەن نيەتىمىز, تىلەۋىمىز بولىنگەن جوق. الداعى كۇندەردە ەكى ەلدىڭ جاڭا پرەزيدەنتتەرى بۇل قارىم-قاتىناستى ءتىپتى دە تەرەڭدەتە تۇسەتىنىنە مەن بەك سەنىمدىمىن. بۇعان قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەڭ العاشقى مەملەكەتتىك ساپارىن وزبەكستاننان باستاعانى ايعاق. ەڭ باستىسى, قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ پرەزيدەنتتەرى تۇڭعىش پرەزيدەنتتەر سالعان سارا جولدى جالعاستىرۋعا نيەتتى ەكەنىن, دوستىق, ىنتىماقتاستىقتىڭ بۇدان ءارى دامي بەرەتىنىن ءبىلدىردى. قىسقاسى, وزبەك پەن قازاق – توسەكتە باسى, توسكەيدە مالى قوسىلعان حالىق. ءبىزدىڭ ءتىلىمىز, ءدىنىمىز, ءدىلىمىز ءبىر. بازارىمىز دا, مازارىمىز دا ءبىر.
– وزبەكستاننىڭ قازاقستانداعى جىلى مەن قازاقستاننىڭ وزبەكستانداعى جىلى ەكى ەل دوستىعىنا قانداي سەرپىن بەرەدى دەپ ويلايسىز؟
– 2017 جىلى وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ قازاقستانعا مەملەكەتتىك ساپارمەن كەلدى. وسى جىلى قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى, ەلباسى ن.نازارباەۆ وزبەكستانعا ساپارلاي باردى. ساپار كەزىندە باسشىلار ەكى ەلدىڭ دوستىق قارىم-قاتىناسىن تەرەڭدەتۋ ماقساتىندا بىرقاتار كەلىسىمدەرگە كەلدى. سونىڭ ءبىرى 2018 جىلى قازاقستاندا وزبەكستان جىلىن وتكىزۋ بولسا, كەلەسى جىلىندا وزبەكستاندا قازاقستان جىلىن وتكىزۋ ەدى. مۇنداي جاعداي بۇرىن بولماعان. قازاقستان مەن وزبەكستاندا «وزبەكستان كۇندەرى», «قازاقستان كۇندەرى» اتالىپ وتكەنىمەن, وزبەكستان مەن قازاقستان جىلدارى تۇڭعىش رەت وتكىزىلىپ وتىر.
وتكەن جىلى وزبەكستاننىڭ
قازاقستانداعى جىلى اسا سالتاناتتى دەڭگەيدە اتالىپ ءوتتى. 200-دەن استام ماڭىزدى شارا وتكىزىلدى. قوعامدىق ۇيىمداردىڭ باس بولۋىمەن دە شاعىن شارالار ءوتتى. بيىل جىل باسىندا قازاقستاننىڭ وزبەكستانداعى جىلىنىڭ سالتاناتتى اشىلۋىن قازاقستاننىڭ جاڭا پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ءوزى اشتى. ەكى ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترلەرى دە كەزدەسىپ, كوپتەگەن كەلىسىمدەر جاساستى. جاقىندا وزبەكستان مەن قازاقستاندى جالعايتىن «بەينەۋ–اقجىگىت–وزبەكستان شەكاراسى» اۆتوجولى اشىلدى. سالتاناتتى شاراعا ەكى ەلدىڭ پرەمەر-مينيسترلەرى ابدۋللا ءارىپوۆ پەن اسقار مامين قاتىستى.
مۇنان سىرت, ءار سالا ماماندارىنىڭ بارىس-كەلىسى دە جيىلەي ءتۇستى. ماسەلەن, جاقىندا قازاقستان جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارى وزبەكستانعا بارىپ, ءبىزدىڭ ەلدەگى ارىپتەستەرىمەن كەلەلى كەڭەس وتكىزىپ, تاجىريبەلەرىن ءبولىستى. بۇل دا بولاشاقتا ەكى ەلدىڭ وقۋ-اعارتۋ سالاسىنداعى قارىم-قاتىناسىنا ۇلكەن سەرپىن بەرەتىنى انىق. وسى تۇرعىدان العاندا, اتاۋلى ەكى جىل وزبەكستان مەن قازاقستان قارىم-قاتىناسىنىڭ جاڭا بەتاشارى بولدى دەۋگە بولادى. ونىڭ جاندى مىسالى رەتىندە جىل باسىنان بەرى ەكى ەل اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 20 پايىزعا ءوسىپ, 1 ملرد اقش دوللارىنا جەتكەنىن اتاۋعا بولادى.
– وزبەكستان مەن قازاقستاننىڭ اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىعىن دامىتۋدىڭ ماڭىزى قانداي؟
– اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنداعى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ ەكى ەلگە دە ءتيىمدى. ءبىز قاشانعى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن, جاڭا تەحنيكالاردى الىس شەتەلدەردەن تاسيمىز؟ سول ءونىم, سول تەحنيكا وزبەكستان مەن قازاقستاندا جوق پا؟ بار. ەگەر ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا-ساتتىق بايلانىسى نىعايسا, ءبىز ۋاقىتتان, قارجىدان, جولدان ۇتامىز. بۇل كەزى كەلگەندە ەكى ەلدەگى اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىنىڭ وزىندىك قۇنىنىڭ تومەندەۋىنە ءتيىمدى. ارينە, كيىم-كەشەك, ازىق-تۇلىك ارزان بولسا, قاراپايىم حالىققا پايدالى. «حالىق ديپلوماتياسى» دەگەن تەرمين بار. ەگەر اۋىلشارۋاشىلىق سالاسىنداعى سەلبەستىك كۇشەيسە, ەكى ەل حالقى ءتىپتى دە جاقىنداي تۇسەر ەدى. وزبەكتەردە «كىلەم ساتساڭ كورشىڭە سات, ءبىر شەتىندە ءوزىڭ وتىراسىڭ» دەگەن ماقال بار. وسى ماقال ەكى ەل اراسىنداعى ساۋدا قاتىناسىنىڭ ءتيىمدىلىگىن ءدوپ باسىپ بەينەلەيدى دەپ ويلايمىن.
جاقىندا وڭتۇستىك قازاقستاندا توقىما فابريكاسىن قۇرۋ جونىندە ەكى ەل اراسىندا كەلىسىم جاسالدى. وندا ءارتۇرلى ماتالار توقىلىپ, كيىم-كەشەك وندىرىلەدى دەپ كۇتىلۋدە. بۇعان دەيىن وزبەكستان مەن قازاقستان كاسىپورىندارى بىرلەسىپ, قازاقستاننىڭ قوستاناي قالاسىندا جاڭا اۆتوكولىكتەر شىعارا باستاعانى ءمالىم. ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن حورەزم ايماعى دا دوستىق قاتىناستى نىعايتۋ تۇرعىسىنان كوپ كەزدەسۋلەر وتكىزدى. مىنە, وسىنىڭ ءبارى ەكى ەل قاتىناسىنىڭ كوپ سالالى بايلانىسقا قاراي دامىپ بارا جاتقانىن كورسەتەدى.
– وزبەكستان تۇركى كەڭەسىنىڭ مۇشەسى ەمەس. الايدا وزبەك ەلى بۇل كەڭەستىڭ سامميتتەرىنە بەلسەندى قاتىسىپ كەلەدى. ەندەشە وزبەكستاننىڭ تۇركى كەڭەسىندەگى رەسمي مۇشەلىگى قاشان راسىمدەلەدى دەپ ويلايسىز؟
– تۇركى ەلدەرى باسشىلارىنىڭ سامميتىنە وزبەكستاننان ءار جىلى وكىلدەر قاتىسىپ كەلەدى. وتكەن جىلدان باستاپ وزبەكستان باقىلاۋشى رەتىندە قاتىستى. جالپى, بۇل سامميت تۇركىتىلدەس حالىقتار اراسىنداعى بەرەكە-بىرلىكتى نىعايتۋعا, ەلارالىق قارىم-قاتىناستى دامىتۋعا ءتيىمدى. وزبەكستان بۇل كەڭەسكە مۇشە بولۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ ۇستىندە. مەنىڭشە, كوپ ۇزاماي بۇل قاتارعا وزبەكستان دا قوسىلادى دەپ ويلايمىن. ارينە, بۇل كەڭەسكە مۇشە بولعان ەلدەردىڭ ءوز مۇددەسى بار. وسى مۇددەگە زيان كەلتىرمەۋ شارت استىندا بىرلىكتى بەكەمدەپ, ءوڭىردىڭ ساياسي, ەكونوميكا, مادەنيەت ىستەرىنىڭ وركەندەۋىنە وڭ سەرپىن بەرسە بولعانى.
– قازاق-وزبەك قاتىناسى كۇشەيگەلى تۋريستەردىڭ سانى ءتورت ەسەگە وسكەن كورىنەدى. ەكى ەلدىڭ ءتۋريزمدى جانداندىرۋ جولىندا قانداي مۇمكىندىكتەرى بار؟
– ەكى ەل بىرىگىپ تۋريزم سالاسىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرۋ ارقىلى تۋريستەردىڭ سانىن ارتتىرۋعا كوپ مۇمكىندىك بار. توقاەۆ وزبەكستانعا بارعان كەزىندە قوس ەلدىڭ باستى رۋحاني جانە تاريحي ورتالىقتارىن ءبىر-بىرىمەن بايلانىستىراتىن تۇركىستان, سامارقاند, حيۆا, بۇحارانى ءبىر باعىتقا قوساتىن تۋريستىك جولدار اشۋ تۋرالى دا ايتىلدى. قازىر ەكى ەل ءتۋريزمىن مەملەكەتتىك دەڭگەيدەن بولەك, ايماقتىق دەڭگەيدە دامىتۋ الدەقاشان باستالىپ كەتتى.
وتكەن جىلى 2,5 ميلليون ءوزبەكستاندىق ساياحاتشى قازاقستانعا كەلسە, قازاقستاننان 2,3 ميلليون ساياحاتشى وزبەكستانعا بارعان. ەكى ەلدىڭ تۋريستىك كومپانيالارى اراسىندا دا كوپتەگەن كەلىسىمدەر جاسالدى. تۋريستەردىڭ كوبەيۋى حالىقتىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرۋگە, جۇمىس كوزىن اشۋعا سەپتىگىن تيگىزەدى. بۇل سالانى دامىتۋعا وزبەكستان پرەزيدەنتى شاۆكات ميرزيوەۆ ەرەكشە دەن قويىپ وتىر. قازاقستاندا كوركەم جەرلەر كوپ بولسا, وزبەكستاندا تاريحي ورىندار مولىراق. بىلايشا ايتقاندا, ەكى ەلدىڭ ءتۋريزمى ءبىر-ءبىرىن تولىقتىرادى, بىرگە داميدى دەپ ايتۋعا تولىق نەگىز بار.
قورىتا ايتقاندا, «بايلىق – بايلىق ەمەس, بىرلىك – بايلىق», «بولىنگەندى ءبورى جەيدى» دەگەن ماقال بار قازاقتا. ەكى ەلدىڭ دوستىعى بەرىك بولسا, بارلىق سالانى دامىتۋعا مۇمكىندىك بار. ستاتيستيكا بويىنشا قازىر قازاقستان مەن وزبەكستان اراسىنداعى تاۋار اينالىمى 2 ملرد دوللارعا جەتكەن. بۇل 2016 جىلمەن سالىستىرعاندا 32 پايىزعا ارتىق. الداعى ءۇش جىلدا ەكى مەملەكەت بۇل دەڭگەيدى 5 ملرد دوللارعا جەتكىزۋدى كوزدەپ وتىر. ەكى ەلدىڭ ەكسپورت-يمپورتى دا ارتىپ كەلەدى.
