نە بولار ەدى؟
استانا قالاسىنىڭ ورتالىق بالالار جانە جاسوسپىرىمدەر كىتاپحاناسىندا وتكەن كەزدەسۋدەن كەيىن وقىرمان جاستاردىڭ كوكەيىنە وسىنداي ساۋال ۇيالاعانى انىق. باسقوسۋ ەل اراسىندا «كىسەندەۋلى جولبارىس» اتانىپ كەتكەن بىرەگەي تۇلعا, قازاقتىڭ قايراتكەر, باتىر ۇلى جۇمابەك تاشەنەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي ۇيىمداستىرىلعان بولاتىن.
كىتاپحانا ۇجىمى تاۋ-تۇلعانىڭ بولمىسى مەن سىڭىرگەن ەڭبەگىن جاستاردىڭ, جالپى وقىرمان قاۋىمنىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ماقساتىندا ارنايى كەزدەسۋ وتكىزۋدى قولعا الىپتى. وعان تاشەنەۆتىڭ كوزىن كورگەن ازاماتتار مەن ول تۋرالى زەرتتەپ جۇرگەن عالىمداردى شاقىرىپ, ەستەلىكتەر ايتقىزدى.
قىزمەتىن اۋداندىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ حاتشىسى, اۋداندىق جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى لاۋازىمىنان باستاپ, قازاق كسر-ءى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى, قازاق كسر جوعارى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ توراعاسى دارەجەسىنە دەيىن جەتكەن تاشەنەۆتىڭ بيلىك بيىگىنە كوتەرىلۋگە قابىلەتى جەتكىلىكتى-اق ەدى. الايدا, باتىر باۋىرجان مومىشۇلى ايتقانداي, «قىزبا مىنەز» جالىندى «جولبارىستىڭ» كىسەنگە تۇسۋىنە سەبەپ بولدى.
ول مىنەز – جاي مىنەز ەمەس. عابيت مۇسىرەپوۆتەي جازۋشىعا: «ءار ۋاقىتتا مەنىڭ جۇرەگىمنىڭ ءتورىنەن ورىن الاتىن مەنىڭ ەر ءىنىم – جۇمابەك» دەگىزگەن قايسار مىنەز. ەلىنە قادىرىن ارتتىرعان قايراتكەرلىك, نامىسقويلىق. ەڭ باستىسى, حالقىنىڭ مۇددەسى تارازىعا سالىنعاندا ساتقىندىق جاساپ, ۇندەمەي قالماي, توتاليتاريزم قولشوقپارلارىنىڭ قيسىنسىز ارەكەتىنە قاسقايىپ قارسى تۇرۋعا الىپ بارعان باتىرلىق, ارلىلىق.
ارىستانداي ايباتتى ازاماتتى وسىنداي مارتەبەگە جەتكىزگەن ءىس-ارەكەتتەرىن كەيىنگى جەتكىنشەكتەرگە جەتكىزۋ ءۇشىن كىتاپحانا ۇجىمى «قازاق راديوسىنىڭ» تاشەنەۆ تۋرالى «مەن قازاقپىن» باعدارلاماسىن ۇنتاسپاعا كوشىرىپ, قوسىپ قويىپتى. سونداعى مالىمەتتەردى تاشەنەۆتىڭ ەلۋ جىل جۇبى جازىلماعان دوسى تورە بولاتوۆتىڭ ۇلى – ەركەتاي اعا, اتالمىش تۇلعانى ون ءۇش جىلدان بەرى زەرتتەپ جۇرگەن ەرەكبولات قابىلدين, اتالاس تۋىسى ءاليما تاشەنەۆا ءوز ەستەلىكتەرىمەن تولىقتىردى…
سونىمەن… تاشەنەۆ نە ىستەدى؟
قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتى بيۋروسىنىڭ 1958 جىلعى 28 شىلدەدەگى ماجىلىسىندە «قازاق ادەبيەتى» گازەتىن جابۋ تۋرالى ماسەلە قويىلعان. قازاقستانداعى قازاق تىلىندە شىعاتىن بارلىق گازەتتەردى جاۋىپ, اۋدارما باسىلىمدارعا اينالدىرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسالىپ جاتقان كەز ەدى. بيلىككە, سوققان داۋىلعا قارسى تۇرۋدى بىلمەيتىن جاعىمپازدار جاپپاي جامىراسىپ, باستامانى قولداپ جاتىپتى. ءتىپتى, سول كەزدە «سوتسياليستىك قازاقستاننىڭ» قاراشاڭىراعىن ۇستاپ وتىرعان ق.ءشارىپوۆ ءوزىنىڭ «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى بولىپ قالۋعا دا قارسى ەمەستىگىن بىلدىرەدى. وسى ساتتە وتىرىسقا قاتىسىپ وتىرعان جۇمەكەڭ: «سوتسياليستىك قازاقستاندى» اشقان دا سەن ەمەس, جاباتىن دا سەن ەمەسسىڭ, نە دەپ تۇرسىڭ ءوزىڭ!» دەپ زەكىپ تاستايدى. ال «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى سىرباي ماۋلەنوۆ مىنبەرگە قاراي كوڭىلسىز كوتەرىلىپ بارا جاتقاندا: «تايساقتاماي, باتىل سويلە!» دەپ, دەم بەرەدى… قازاق گازەتتەرىنىڭ عانا ەمەس, قازاق تاريحىنىڭ دا الدىندا ادىلەتسىزدىك جاسالعالى تۇرعان جيىندا ج.تاشەنەۆ ۇلت تىلىندەگى باسىلىمداردى جابۋدىڭ نەگىزسىزدىگىن ناقتى مىسالدارمەن دالەلدەپ, سول جولى ولاردى جابىلۋدان ساقتاپ قالدى.
«كرەسلوعا تۋعان جەرiمنiڭ بiر پۇشپاعىن دا ايىرباستامايمىن!» دەپ, ءوز ۇستانىمىن بىلدىرگەن ۇلتجاندى تاشەنەۆتىڭ قازاق جەرىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋعا قالاي ەڭبەك سىڭىرگەنى – اڭىزعا اينالعان اڭگىمە. ونىڭ ءبىر مىسالى, 1955 جىلى وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ بوستاندىق اۋدانىن وزبەكستانعا بەرمەي, جەرگە اراشا تۇسۋىندە ەدى. ەكىنشىسى, 1960 جىلعى جاعداي. بۇل كەزدە سولتۇستىكتەگى بەس وبلىستى تىڭ ولكەسى دەپ بىرىكتىرىپ, رەسەيگە قوسۋ ارەكەتى تۋىنداعان. وسى ماسەلە قارالعان جيىندا دا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى جۇمابەك تاشەنەۆ كوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ كوسەمى حرۋششەۆكە قارسى شىعىپ, قازاق جەرىن بولشەكتەۋ كسرو كونستيتۋتسياسىنا قايشى ەكەنىن العا تارتادى. اتا-باباسىنىڭ جەرىن رەسەيگە بەرۋگە تۇبەگەيلى قارسى ەكەنىن دە بۇكپەسىز ايتادى…
مىنە, سول ءۇشىن دە تاشەنەۆ باسشىلىق قىزمەتتەن الاستاتىلدى.
سول ءۇشىن ول قۋعىندالدى…
ايتسە دە, ەر ەسىمى ۇمىتىلعان جوق. استانا جانە شىمكەنت قالالارىنان باتىر اتىنا كوشە بەرىلدى. شىمكەنتتىكتەر العا وزىپ, قالا تورىنەن جۇمابەك تاشەنەۆكە ەسكەرتكىش تۇرعىزدى…
ەندىگى جەردە تۇعىرى بيىك تۇلعا تۋرالى ايتىپ, استانا جاستارىمەن, وقىرماندارمەن كىتاپحانا ۇجىمىنىڭ كەزدەسۋ وتكىزۋدەگى ماقساتى دا سول, تاشەنەۆكە ءبارىمىزدىڭ قارىزدار ەكەنىمىزدى ەسكە سالۋ.
ءنازيرا بايىربەك
