قازاقستان تەرريتورياسىندا كەمىندە كەيىنگى ەكى مىڭجىلدىقتان استام ۋاقىت بويى جەرگىلىكتى پروتوتۇرك, تۇرىك جانە قىپشاق-قازاق نەگىزدەرىندەگى مەملەكەتتىلىك ءومىر ءسۇردى. ءارتۇرلى تاريحي كەزەڭدەردە ءومىر سۇرگەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار اركەلكى اتالدى: ساقتاردىڭ ارعى مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارىنان باستاپ قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستانعا دەيىن. جەرگىلىكتى كومپونەنت وزىنە ءتان ءتىلى, انتروپولوگيالىق ەرەكشەلىگىمەن, ەرەكشە زياتكەرلىك الەۋەتىمەن, بىرەگەي تولەرانتتىلىعىمەن, ءدىني كوزقاراستارىمەن, باعا جەتپەس ادەت-عۇرىپ, سالت-داستۇرلەرىمەن, شارۋاشىلىق-مادەني تيپتەرىمەن, نەگىزىنەن, تۇراقتى, وزگەرىسسىز جانە اۆتوحتوندى بولىپ قالا بەردى.
بۇل تۋراسىندا ەلباسى: «بۇگىنگى قازاق حالقى – سوناۋ ەستە جوق ەسكى زامانداردا-اق تۇلپارلاردىڭ تۇياعىمەن دۇنيەنى ءدۇر سىلكىندىرگەن كونە ساقتاردىڭ, ەجەلگى عۇنداردىڭ, بايىرعى تۇركىلەردىڭ ۇرپاعى, ۇلكەن ءۇيدىڭ قارا شاڭىراعىن اتاجۇرتتا ساقتاپ قالعان حالىق» دەگەن بولاتىن.
مەملەكەت باسشىسى ق.توقاەۆ: «30 جىلعا جۋىق ۋاقىت بۇرىن حالقىمىز ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ, بابالارىمىز عاسىرلار بويى اڭساعان ارمانىن ورىندادى. باياندى بىرلىگىمىزدىڭ ارقاسىندا تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتىپ, حالقىمىزدىڭ جاعدايىن جاقسارتۋعا جول اشتىق» دەپ اتاپ ءوتتى حالىققا جولداۋىندا.
كورشىلەس مەملەكەتتەرمەن شەكارامىز دا اركەلكى: تاۋلار مەن وزەندەردىڭ بويىمەن, كولدەر مەن ورماندار ارقىلى بەلگىلەنگەن ەدى, ال بۇگىندە – بۇكىل الەم بويىنشا سايكەستىرىلگەن – شەكارا باعاندارى ارقىلى مەجەلەنگەن. قازىرگى تاڭدا بۇكىل باتىس ەۋروپانى نەمەسە بەس فرانتسيانى قامتيتىنداي وراسان زور تەرريتوريانى ۋىسىندا ۇستاپ, قورعاپ قالۋعا تەك سايدىڭ تاسىنداي, ازاتتىققا ۇمتىلعان ۇلى رۋحتى, وتانعا دەگەن شەكسىز ماحابباتقا, تاماشا دا ءمىنسىز جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەرگە: باتىلدىق پەن باتىرلىق, قايسارلىق پەن قاھارماندىق, ار مەن نامىس, ەرىك-جىگەر مەن كۇشكە يە تۇرعىندارى بار قۋاتتى مەملەكەتتەر عانا قاۋقارلى بولدى.
ۇلى دالانىڭ قاسيەتتى توپىراعىندا دۇنيەگە كەلگەن ءاربىر ادام دالا زاڭىنا مويىنسۇنىپ قانا قويماعان, سونىمەن بىرگە ول جانى ەركىندىكتى اڭساعان, مەملەكەتتىڭ سەنىمدى دە ادال تىرەگى بولۋى ءتيىس ەدى. باسقاشا جاعدايدا, ءبىز سوڭعى ءۇش مىڭجىلدىقتا الما-كەزەك ورىن العان اسكەري-ساياسي وقيعالاردىڭ الاساپىران گەوساياسي قۇيىنىنىڭ يىرىمىنە ءسىڭىپ جوق بولار ەدىك. ءبىز مىڭداعان جىلداردى ارتقا تاستاپ, تاعدىر سوقپاعىنان سۇرىنبەي ءوتىپ, مەملەكەتتىگىمىزدىڭ, ءتىلىمىزدىڭ, مادەنيەتىمىزدىڭ, جازۋىمىزدىڭ, ۇلتتىق وزەگىمىزدىڭ ساباقتاستىعىن ساقتاي وتىرىپ, امان قالدىق, جەڭدىك. كەلەشەكتە دە ءبىز ونى عاسىرلار مەن مىڭجىلدىقتار بويى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ, سوناۋ تۇركى زامانىندا قازىرگى موڭعوليانىڭ اۋماعىندا ورنالاسقان ۇتىكەن ەلدى مەكەنىندەگى تاس ەسكەرتكىشتەردە ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىز تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەن ۇلى مۇراتقا جەتەلەيتىن «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىن بولاشاقتىڭ باعدارشامى رەتىندە ۇستاناتىن بولامىز.
قانشاما زاماندار بويى قازاقستان اۋماعىندا بىرتىندەپ, تاريحي زاڭدىلىقپەن 20-دان استام مەملەكەت ءبىرىن-ءبىرى الماستىرعان. وسى ءبىر مەملەكەتتەردىڭ الما-كەزەك الماسقان تىزبەگىندە 1465 جىلى كەرەي مەن جانىبەك حاندار نەگىزىن قالاعان قازاق حاندىعى ايرىقشا ورىن الادى. XVIII عاسىردىڭ 30-ىنشى جىلدارىنان باستاپ قازاق حاندىعى تاۋەلسىزدىگىنەن ايىرىلا باستادى, ال ءحىح عاسىردىڭ 20-سىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا ورتا ءجۇز بەن كىشى جۇزدە مەملەكەتتىلىكتىڭ نەگىزى – حاندىق بيلىك مۇلدەم جويىلدى. 1845 جىلى جاڭگىر حان دۇنيە سالعاننان سوڭ ەدىل مەن جايىق وزەندەرىنىڭ ارالىعىندا ورنالاسقان بوكەي ورداسىندا دا حاندىق بيلىك جويىلادى.
بۇل جەرگىلىكتى حالىقتىڭ نارازىلىعىن تۋدىرىپ, قازاقستان حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق كۇرەسىنە ۇلاسادى. ءبىز اۋىر سىندارعا توتەپ بەرىپ, تاعدىر تەزىنەن امان قالدىق, ۇلتتىق ورلەۋ مەن ازاتتىق جولىنا ءتۇسىپ, بولاشاققا بەت الدىق. حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلدارى – كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرلەرى ابىلاي حان, تولە بي, قازىبەك بي,
ايتەكە بي, كەنەسارى حان, قازاق باتىرلارى بوگەنباي, قابانباي, سىرىم, ماحامبەت, يساتاي, جولامان, جانقوجا, ەسەت, ۇلى اعارتۋشىلار اباي كۇنانبايۇلى, شوقان ءۋاليحانوۆ, ىبىراي التىنسارين, حح عاسىردىڭ ءا.بوكەيحانۇلى,
ا.بايتۇرسىنۇلى, م.دۋلاتۇلى, گ.پوتانين, ا.لاتۋتا جانە ت. ب. باستاعان دالانىڭ ۇلى رەفورماتورلارى حالقىنا جول سىلتەدى. ولار ازات ءارى تاۋەلسىز ەل بولۋ ءۇشىن قولدارىنان كەلگەننىڭ ءبارىن دە جاسادى. وسى ورايدا ەلباسى: «ءبىز بۇگىنگى بەيبىت تىرلىگىمىز ءۇشىن, قازاقستان دەپ اتالاتىن رەسپۋبليكانىڭ جەر بەتىندە بارلىعى ءۇشىن, تاريحتىڭ ءار تۇسىندا وسى ەلدى, وسى جەردى قورعاعان قايسار جانداردىڭ الدىندا قاشان دا قارىزدارمىز» دەپ اعىنان جارىلادى.
ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىك ءۇشىن كوپتەگەن حالىقتاردىڭ وكىلدەرى كۇرەستى: قازاقتار مەن ورىستار, وزبەكتەر مەن ۋكرايندەر, پولياكتار مەن قىرعىزدار, بەلورۋستار مەن قاراقالپاقتار, نەمىستەر مەن باشقۇرتتار جانە ت. ب.
حح عاسىردىڭ باسىندا شارۋالاردىڭ جاپپاي قونىس اۋدارۋى بەلەڭ الدى, بۇل ۇدەرىس 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن دە تولاس تاپپادى. بايىرعى قازاق جەرلەرى, اسىرەسە ەڭ شۇرايلى جەرلەر, قونىس اۋدارۋشى شارۋالاردىڭ پايداسىنا زورلىقپەن تارتىپ الىندى. 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس باسىپ-جانشىلعان سوڭ ون مىڭداعان ادام قازا بولىپ, ءجۇز مىڭداعان ادام ەلىمىزدەن اۋلاققا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى.
1917 جىلدان باستاپ 1991 جىلدارعا دەيىنگى ارالىقتا قازاقستان شىنايى ەگەمەندىگى دە, تاۋەلسىزدىگى دە بولماعان وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرى رەتىندە كسرو-نىڭ قۇرامىندا بولدى.
بۇل ءبىر قيىن-قىستاۋ, قاراما-قايشىلىقتى جىلدار ەدى. ەلباسى بۇل جايىندا: «قازاق حالقى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ بۇكىل ءون بويىندا وزگە حالىقتار تۇسىندە كورسە شوشىپ ويانارداي قاسىرەتتى وقيعالاردى باستان كەشىردى. مەن ءوز حالقىمنىڭ كونبەسكە كونىپ, شىداماسقا شىداي الاتىن قايراتىنا قايران قالامىن» دەپ تەبىرەنەدى.
1928 جىلى 700-گە جۋىق اسا ءىرى قازاق بايلارى بار مۇلكى تاركىلەنىپ, كۇشتەپ جەر اۋدارىلادى. بايلار دالانىڭ باي-قۋاتتىلىعىنىڭ سيمۆولى عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە ءتىلىمىزدىڭ, مادەنيەتىمىزدىڭ, سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ مايەگىن بويلارىنا سىڭىرە بىلگەن, حالىقتىڭ بەتكە شىعار قايماعى ەدى.
حح عاسىردىڭ 30-ىنشى جىلدارىنىڭ باسىندا قازاق حالقى ءوز تاريحىندا تاعى دا ءبىر زۇلماتتى – رەسپۋبليكا حالقىنىڭ جارتىسىنان استامىنىڭ ءومىرىن جالماعان جاپپاي اشارشىلىقتى باسىنان كەشىردى. كۇناسىز ءولىم قۇشقانداردىڭ ىشىندە رەسپۋبليكامىزدىڭ وزگە ۇلتتارىنىڭ دا 200 مىڭداي وكىلدەرى بولدى.
ستاليندىك توتاليتارلىق رەجيم ورناعان جىلدارى قازاقستاننىڭ ۇلان-بايتاق دالاسىنا جۇزدەگەن مىڭ ساياسي تۇتقىندالعاندار كەلىپ ماڭداي تىرەدى. 1937-1938 جىلدارى رەسپۋبليكامىزدىڭ 120 مىڭنان استام ەڭ ءبىر بەتكە ۇستار زيالى ازاماتتارى قۇربان بولدى, وكىنىشكە قاراي, ەل بۇل قاسىرەتتەن ءالى كۇنگە ەسىن جيا الماي كەلەدى.
وتكەن عاسىردىڭ 30-50-جىلدارى ءبىزدىڭ ولكەمىزگە قيىر شىعىستان, كاۆكاز جاعالاۋىنان, سولتۇستىك كاۆكازدان, قىرىمنان, ەدىل بويىنان, باتىس ۋكراينادان, بالتىق بويىنان جانە ت. ب. تۇتاستاي ءبىر حالىقتاردىڭ بۇرىن-سوڭدى بولماعان, جاپپاي قونىس
اۋدارۋى باستالدى. ولار قازاق دالاسىنا كەلىپ, تەك جالاڭ ولىمنەن عانا قۇتىلعان جوق, سونىمەن بىرگە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ءىلتيپاتتى ىقىلاسىنا بولەنىپ, جىلى قونىس تاپتى. قازاقتار ەجەلگى دالا ءداستۇرى بويىنشا وزدەرىنىڭ جەپ وتىرعان سوڭعى ءبىر ءتىلىم نانىمەن, باسپاناسىمەن ءبولىستى. سوندىقتان دا 2015 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىنىڭ سەسسياسىندا مەملەكەت باسشىسى جالپى جۇرتتى ءبىر-بىرىنە, اسىرەسە قازاق حالقىنا العىس ايتۋ, ريزاشىلىق ءبىلدىرۋ كۇنىن اتاپ وتۋگە شاقىرعان بولاتىن.
1941-1945 جىلدارى قازاقستان مايدانعا 1,5 ميلليونعا جۋىق ۇل-قىزدارىن اتتاندىردى, سولاردىڭ تەڭ جارتىسى دەرلىك ۇلى وتان سوعىسىنىڭ شايقاس الاڭىنان ورالمادى. وتكەن جىلدارداعى زوبالاڭعا قاراماستان ءبىزدىڭ جەرلەستەرىمىز مايداندا عاجايىپ ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى.
تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرۋ, جاپپاي قۇرىلىس سالۋ مەن سوعىستان كەيىنگى يندۋستريالاندىرۋ كەزەڭىندە جۇزدەگەن مىڭ جاستار قازاقستاننان قونىس تاپتى, قىزۋ ەڭبەكتە دە ەرلىك كورسەتىپ, تاتۋلىقتىڭ ىزگى ءداستۇرىن جالعاستىردى.
1949 جىلدان باستاپ قازاقتىڭ جەرىندە, ۇلى ابايدىڭ تۋعان ولكەسىندە قانقۇيلى سەمەي يادرولىق پوليگونىندا جاپپاي سىناقتار باستالدى. ونىڭ قاسىرەتىنىڭ زاردابىن ابايدىڭ ءجۇز مىڭداعان ۇرپاقتارى ءالى كۇنگە دەيىن شەگىپ وتىر, ءالى دە تالاي ۇرپاقتىڭ تاعدىرى الاڭداۋشىلىق تۋعىزادى.
وسىنداي قيىن-قىستاۋ كەزەڭدە دە حالىقتىڭ كۇرەسى جالعاسا بەردى. وسى جىلدار ىشىندە توتاليتارلىق كەڭەستىك رەجيمگە قارسى 300-دەن استام باس كوتەرۋلەر بولدى. حح عاسىردىڭ 60-ىنشى جىلدارىنىڭ
باسىندا «جاس تۇلپار» دەپ اتالاتىن ستۋدەنتتىك قوزعالىس قانات جايدى. 1979 جىلدىڭ ماۋسىمىندا سول كەزدەگى تسەلينوگرادتىڭ تۇرعىندارى, ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرى ورتالىقتىڭ وسى اۋماقتا نەمىس اۆتونومياسىن قۇرۋ تۋرالى پيعىلىنا قارسى جاپپاي دەمونستراتسياعا شىقتى.
1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتىنىڭ ستۋدەنت جاستارى قازاق تىلىنە, ۇلتتىق مەكتەپتەرگە, مادەنيەت پەن كادر ماسەلەلەرىنە ءتيىستى ستاتۋستى تالاپ ەتىپ, اشىقتان-اشىق امىرشىلدىك-اكىمشىلىك جۇيەگە قارسى شىقتى. بۇل باس كوتەرۋ ۇلتشىلدىق سيپاتتا ەمەس ەدى جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىستى قۇلاتۋعا, رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا حالىقتارىنا قارسى اشىق قارسىلىققا ۇندەگەن جوق بولاتىن. جاستار قوزعالىسى رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا دا قالالارىندا – قاراعاندى, جەزقازعان, كوكشەتاۋ, تالدىقورعان, تسەلينوگراد جانە ت. ب. ءورىس الدى. جاپپاي رەپرەسسيا باستالدى جانە بۇل وقيعالارعا «قازاق ۇلتشىلدىعىنىڭ كورىنىسى» رەتىندە سيپاتتاما بەرىلدى. مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ پىكىرىنشە, 1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىنداعى وقيعالار ءبىزدىڭ جاستارىمىزدىڭ سانا-سەزىمىنىڭ قانشالىقتى وسكەندىگى مەن ۋتوپيالىق سوتسياليستىك يدەيالاردىڭ قانشالىقتى تۇردە قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقاندىعىن كورسەتە وتىرىپ, تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدىڭ باستاۋى بولدى: «1986 جىلدىڭ جەلتوقسانىندا الماتى ۇلت ماسەلەسىن شەشۋدەگى سوتسياليستىك دوكترينانىڭ كۇيرەگەندىگىن ايقىن كورسەتتى». بۇل باس كوتەرۋلەر تەك كسرو-نىڭ ىدىراۋىنىڭ عانا ەمەس, سونىمەن بىرگە بۇكىل سوتسياليستىك لاگەردىڭ كۇلى كوككە ۇشقاندىعىنىڭ جارشىسى بولدى.
حح عاسىردىڭ 80-90-جىلدارى ارالىعىندا رەسپۋبليكامىز ءبىزدىڭ ارعى بابالارىمىز عاسىرلار بويى ارمانداپ وتكەن تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزۋدىڭ داڭعىل جولىنا ءتۇستى. 1990 جىلدىڭ ساۋىرىندە قازاق سسر جوعارى كەڭەسى ن.ءا.نازارباەۆتى رەسپۋبليكامىزدىڭ پرەزيدەنتى ەتىپ سايلادى, بۇل ءبىزدى عاسىرلار بويى اڭساعان ازاتتىق پەن ەگەمەندىككە ءبىر تابان جاقىنداتا تۇسكەن ماڭىزدى قادامداردىڭ ءبىرى بولدى. وسى ينستيتۋتتى ەنگىزۋ مەملەكەتتىك بيلىكتى كومپارتيا مەن ورتالىق بيلىكتەن نەعۇرلىم تاۋەلسىز ەتۋگە, جاڭا مەملەكەتتىڭ نەگىزىن قالاۋعا مۇمكىندىك بەردى.
1990 جىلدىڭ قازانىندا ءبىزدىڭ رەسپۋبليكامىز مەملەكەتتىك ەگەمەندىك تۋرالى دەكلاراتسيانى جاريالادى, وندا رەسپۋبليكالىق زاڭنامانىڭ وداقتىق زاڭنامادان باسىمدىعى باسا كورسەتىلدى. بۇل قۇجات قازاقستان اۋماعىنىڭ بولىنبەيتىندىگىن جانە وعان قول سۇعىلمايتىندىعىن بەكىتتى. رەسپۋبليكا حالىقارالىق قۇقىقتىڭ شىنايى سۋبەكتىسىنە اينالىپ, دەربەس سىرتقى ساياسات جۇرگىزۋ قۇقىعىن الدى. كەيىننەن قاۋىپسىزدىك كەڭەسى قالىپتاستىرىلدى. الماز قورى قۇرىلدى. رەسپۋبليكانىڭ دەربەس قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ بويىنشا شارالار قابىلداندى. رەسپۋبليكامىز ءوز ەركىمەن الەمدەگى ءتورتىنشى يادرولىق الەۋەت قورىنان باس تارتىپ, سەمەي يادرولىق پوليگونىن جاپتى.
1991 جىلدىڭ 7 قىركۇيەگىندە رەسپۋبليكالىق كومپارتيا, كەلەسى ايدا –قازاقستان جاستار وداعى (لكجو) تاراتىلدى دا, ءسويتىپ قوعامدىق سانانى يدەولوگياسىزداندىرۋ, وتارسىزداندىرۋ, توتاليتاريزمنەن كەرى شەگىنۋ ۇدەرىسى باستالدى.
1991 جىلدىڭ 1 جەلتوقسانىندا وتكەن بۇكىلحالىقتىق سايلاۋدا ن.ءا.نازارباەۆ سايلاۋشىلاردىڭ ءابسوليۋتتى باسىم داۋسىنا يە بولىپ, قازاقستاننىڭ پرەزيدەنتى بولىپ سايلاندى.
1991 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا پرەزيدەنتتىڭ تاريحي يناۋگۋراتسياسى وتكىزىلىپ, ول حالىق الدىندا انت بەردى. سول كۇننىڭ ماڭىزدى وقيعاسى: قازاق سسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ سەسسياسىندا قازاق سسر-ءى قازاقستان رەسپۋبليكاسى دەپ قايتا اتالدى.
1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك تۋرالى كونستيتۋتسيالىق زاڭى قابىلداندى, ول زاڭ بويىنشا رەسپۋبليكا تاۋەلسىز, دەموكراتيالىق, ۋنيتارلىق ءجانە قۇقىقتىق مەملەكەت بولىپ جاريالاندى.
وسىلايشا, 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا قازاق حالقىنىڭ جانە كوپۇلتتى رەسپۋبليكامىزدىڭ باسقا حالىقتارى وكىلدەرىنىڭ سان عاسىرلىق ارمانى ورىندالدى – تاۋەلسىز ەل – قازاقستان رەسپۋبليكاسى قايتا ورلەدى.
تاۋەلسىزدىك – بۇل ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ ەڭ باستى قۇندىلىعى جانە ەڭ ماڭىزدى بايلىعى. ءبىز وسى ءبىر ماڭىزدى دا تاعدىرشەشتى وقيعانى ماقتان تۇتامىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى كوزدىڭ قاراشىعىنداي ساقتاۋ – وتانىمىزدىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ اسا ماڭىزدى مىندەتى ءارى قاسيەتتى بورىشى.
ءبىزدىڭ ارقايسىمىز, پرەزيدەنتىمىز ن.ءا.نازارباەۆ: «اتا-بابالارىمىز اڭساعان ازاتتىق پەن تاۋەلسىزدىكتى الدىق. ەندىگى ماسەلە – سونى ەرتەڭگە جەتكىزۋ, كەلەسى ۇرپاققا, بولاشاققا قازاقستاننىڭ وسى تاۋەلسىزدىگىن اماناتتاۋ» دەپ ۇندەگەندەي, تاۋەلسىزدىگىمىزدى ودان ءارى نىعايتۋ ءۇشىن بارىمىزدى سالۋىمىز قاجەت.
تاۋەلسىزدىك ارقاسىندا ءبىزدىڭ ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتى عالىمدارىنىڭ عىلىمي شىعارماشىلىق تابىستارى دا اۋىز تولتىرىپ ايتارلىق دارەجەدە. سونىڭ, سوڭعى 2019 جىلعى ينستيتۋتتىڭ ءبىر جىل ىشىندەگى جەتىستىكتەرىنە توقتالار بولساق: قر بعم عىلىم كوميتەتىنىڭ قولداۋىمەن عىلىمي ىرگەلى جوبالاردىڭ, باعدارلامالىق نىساندىق قارجىلاندىرىلاتىن جوبالاردىڭ جانە مەملەكەتتىك تاپسىرمالار نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلعان جوبالاردىڭ ارتۋى ناتيجەسىندە ينستيتۋتتىڭ قارجىلىق الەۋەتى 19 ەسە ءوستى. التى گرانتتىق, ءۇش باعدارلامالىق نىساندىق قارجىلاندىرىلاتىن جوبالار, ءۇش مەملەكەتتىك تاپسىرما جۇزەگە اسىرىلۋدا. سونىڭ ناتيجەسىندە عالىمداردىڭ جالاقىسىن كوتەرىپ, ۋاقتىلى بەرىلۋىنە جاعداي جاسالدى. بۇل ءوز كەزەگىندە ەڭبەك ونىمدىلىگىنە اسەر ەتىپ, عىلىمي ەڭبەكتەردىڭ شىعارىلىمىن ەكى ەسەگە ۇلعايتتى. حالىقارالىق 8 تىلدە شىعاتىن عىلىمي جۋرنال «وتان تاريحى» سىلتەمەلىك كورسەتكىشى جوعارى الەمدىك Scopus بازاسىنا ەنۋگە دايىندالۋدا, تاريح سالاسىندا بالاماسى جوق, قر بعم عك ءبىلىم جانە عىلىم سالاسىن باقىلاۋ كوميتەتىندە تىركەلگەن «e-history.kz» (edu.e-history.kz) ەلەكتروندىق عىلىمي جۋرنالى دا ينستيتۋت قىزمەتكەرلەرىنىڭ كۇشىمەن شىعارىلۋدا. بۇرىن داعدارىسقا ۇشىراپ توقتاپ قالعان كاسىپوداق ۇيىمى مەن ارداگەرلەر كەڭەسى, ۇيلەستىرۋ كەڭەسى قايتا اشىلدى. عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىنىڭ ناتيجەلەرى بولىپ تابىلاتىن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەرىن شىعارۋعا بيۋدجەتتە قارجى قاراستىرىلماعاندىقتان, ولاردى كاسىپكەرلەردىڭ دەمەۋشىلىگىمەن شىعارۋ ءۇشىن ارنايى «قامقورشىلار كەڭەسى» قۇرىلدى. ناتيجەسىندە بىرنەشە كىتاپتار ۇلكەن تيراجبەن شىعارىلىپ, رەسپۋبليكانىڭ كىتاپحانالارىنا تاراتىلدى. الەۋمەتتىك جاعدايعا توقتالاتىن بولساق, مەملەكەت قامقورلىعى ارقاسىندا ينستيتۋتتىڭ 6 جاس عالىمدارىنا (35 جاسقا دەيىنگى) كيك ارقىلى پايىزسىز نەسيەگە پاتەرلەر بەرىلدى جانە الەۋمەتتىك جاعدايى تومەن 8 قىزمەتكەرگە كاسىپوداق پەن ينستيتۋت تاراپىنان كومەك رەتىندە ءبىر ايلىق جول ءجۇرۋ اقىسى تولەنىپ وتىر.
«جاستار جىلىنىڭ» جاريالانۋى الدىندا عىلىمعا دەگەن جاستاردىڭ ىنتاسىن ارتتىرۋ ءۇشىن ينستيتۋتتا ە.بەكماحانوۆ
اتىنداعى «ۇزدىك تاريحشى» بايقاۋى وتكىزىلىپ, دەمەۋشىلەردىڭ كومەگىمەن جۇلدە قورى 600000 تەڭگەگە كوتەرىلىپ, قازاقستاننىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن جاستاردىڭ عىلىمي جۇمىستارى ىرىكتەلىپ, قارجىلاي ماراپاتتادى.
تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرگى ۋاقىت – تاريحي ءبىر بەلەس. وسى ازعانتاي مەرزىم ىشىندە قازاقستان كەزىندە باتىس ەۋروپا ەلدەرى عاسىرلاپ وتكەن جولدى ارتتا قالدىردى. مەملەكەتتىڭ دەموكراتيالى, زايىرلى, قۇقىقتى ەل رەتىندە دامۋى ءۇشىن ءبارى جان-جاقتى قاراستىرىلعان. ونى ءبىز بۇگىنگى جۇرگىزىلىپ جاتقان ساياساتتان بايقايمىز. قازاقستان باسشىلىعى ەلدى باسقارۋ ءىسىنىڭ الەمدىك تاجىريبەسىن كەڭىنەن مەڭگەرىپ, ءوزىمىزدىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حالقىمىزدىڭ ەل بيلەۋ داستۇرلەرىمەن دە ۇشتاستىرا الدى. اتا زاڭعا ەنگەن جاڭا وزگەرىستەرگە ساي, قازاقستان پرەزيدەنتتىك باسقارۋداعى ەلدەن پرەزيدەنتتىك – پارلامەنتتىك باسقارۋداعى ەلگە اينالعان. ساياسي جۇيە جاڭارۋدا. زاڭ شىعارۋشى ورگان – پارلامەنت پەن ساياسي پارتيالاردىڭ بەلسەندىلىكتەرى ارتىپ, ەل ءۇشىن اسا ماڭىزدى كوپ ماسەلەنى حالىق وكىلدەرى شەشەتىن بولدى.
زيابەك قابىلدينوۆ,
تاريح عىلىمىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور
