بيىل تاۋەلسىزدىگىمىز بەن تۇتاستىعىمىزدىڭ بەرىك تۇتقاسى, ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىعىنىڭ كەپىلى, قوعامداعى ساياسي تۇراقتىلىقتىڭ بىردەن-ءبىر تىرەگى بولىپ تابىلاتىن اتا زاڭىمىزدىڭ قابىلدانعانىنا 25 جىل تولىپ وتىر. وسى ۋاقىت ارالىعىندا قازاقستان دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق مەملەكەت رەتىندە تانىلىپ, ۇلتارالىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتىڭ مەكەنىنە اينالدى. مەملەكەتتىڭ زايىرلىلىق ۇستانىمىنىڭ ناتيجەسىندە ەتنوسارالىق جانە كونفەسسياارالىق الاۋىزدىققا جول بەرمەي, تۇراقتىلىق پەن بىرلىكتى ساقتاۋدىڭ قازاقستاندىق مودەلىن قالىپتاستىردى. وسى ماسەلەلەرگە بايلانىستى نۇر-سۇلتان قالاسى ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى جانبوتا قاراشولاقوۆ ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى.
– الدىمەن ازاماتتىق قوعامنىڭ دامۋىنىڭ جاڭا ساتىسىنا اياق باسقان ەلىمىزدەگى كونستيتۋتسيانىڭ ءرولى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز.
– الدىمەن بارشا قازاقستاندىقتاردى كەلە جاتقان ۇلىق مەرەكەمىز – كونستيتۋتسيا كۇنىمەن قۇتتىقتايمىن! وزدەرىڭىزگە بەلگىلى, ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى العاشقى كونستيتۋتسيا 1993 جىلعى 28 قاڭتاردا قابىلدانعان بولاتىن. الايدا ۋاقىت تالابى ادامنىڭ جەكە قۇقىعى مەن بوستاندىعىن جانە ونى قامتاماسىز ەتۋ قاعيدالارىن, سونداي-اق مەملەكەتتىك باسقارۋ سالاسىنداعى دەموكراتيالىق ينستيتۋتتاردىڭ قىزمەتىن ناقتى ايقىنداۋ ماقساتىندا قولدانىستاعى كونستيتۋتسيانى ودان ءارى جەتىلدىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
وسىعان وراي, 1995 جىلعى 30 تامىزدا جالپىحالىقتىق رەفەرەندۋم نەگىزىندە قازىرگى كونستيتۋتسيا قابىلداندى. كونستيتۋتسيا – ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقىنىڭ ەركiندiك پەن تەڭدiككە جانە تاتۋلىققا نەگىزدەلگەن بەيبiتشiل ازاماتتىق قوعام قۇرىپ, باقىتتى ءومىر ءسۇرۋىنىڭ كەپىلى جانە سان عاسىرلار بويى اڭساپ قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ تىرەگى.
سونىمەن قاتار, ازاماتتىق قوعام مەن قۇقىقتىق مەملەكەتتىڭ تۇبەگەيلى پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق ەكەنى بەلگىلى. ال قوعامدىق تاتۋلىق پەن ساياسي تۇراقتىلىق, بۇكىل حالىقتىڭ يگىلىگىن كوزدەيتىن ەكونوميكالىق دامۋ جانە قازاقستاندىق پاتريوتيزم ءتارىزدى پرينتسيپتەردىڭ ءبارى كونستيتۋتسيادا كورىنىس تاپقان.
– كونستيتۋتسيانىڭ ءدىن سالاسىنداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋداعى ءرولى تۋرالى ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز.
– كونستيتۋتسيانىڭ 1-بابىندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءوزىن دەموكراتيالىق, زايىرلى, قۇقىقتىق جانە الەۋمەتتىك مەملەكەت رەتىندە ورنىقتىرادى, ونىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادام جانە ادامنىڭ ءومىرى, قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى» دەپ اتاپ كورسەتىلگەن. ياعني زاڭعا قايشى ارەكەتتەر جاساماسا, قوعامنىڭ كەز كەلگەن سالاسىندا ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارى شەكتەلمەيدى.
سونىمەن قاتار, كونستيتۋتسيانىڭ 22-بابىنا سايكەس اركىمنىڭ ار-وجدان بوستاندىعىنا قۇقىعى بار. ازاماتتاردىڭ ءوزى قالاعان ءدىندى ۇستانۋى نەمەسە ەشقانداي ءدىني ۇستانىمداردى قابىلداماي, اتەيستىك كوزقاراسپەن ءومىر ءسۇرۋى ونىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقى بولىپ تابىلادى. ەشكىمدى ناسىلىنە, ۇلتىنا, تىلىنە, دىنگە كوزقاراسى مەن نانىمىنا بايلانىستى كەمسىتۋگە جول بەرىلمەيدى. مەملەكەتىمىزدىڭ زايىرلىلىق سيپاتىنا سايكەس قوعام مۇشەلەرى وزگە ازاماتتاردىڭ ءدىني ۇستانىمدارىنا قۇرمەتپەن قارايدى. تولەرانتتىلىق قاعيداتتارىنا ساي بۇگىندە ەلىمىزدە 18 كونفەسسياعا جاتاتىن 3816 ءدىني بىرلەستىكتەر مەن ولاردىڭ فيليالدارى ءدىني الاۋىزدىققا جول بەرمەي, بەيبىت ءومىر سۇرۋدە. وسىنىڭ ءبارى ءدىني تۇراقتىلىقتى ساقتاۋداعى كونستيتۋتسيانىڭ ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىنا دالەل بولادى.
– قوعامدا ءدىن سالاسىندا كەيبىر ماسەلەلەر بويىنشا شەكتەۋلەردىڭ بار ەكەنى بەلگىلى. وسى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟
– ارينە, ەلىمىزدىڭ ازاماتتارى زاڭ اياسىندا قۇقىقتارعا يە بولىپ قانا قويماي, ولارعا بەلگىلى ءبىر مىندەتتەر دە جۇكتەلەدى. اتاپ ايتقاندا, قر كونستيتۋتسياسى 34-بابىنىڭ 1-تارماعىندا اركىم قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىن جانە زاڭدارىن ساقتاۋعا, باسقا ادامداردىڭ قۇقىقتارىن, بوستاندىقتارىن, ابىرويى مەن قادىر-قاسيەتىن قۇرمەتتەۋگە مىندەتتى دەپ ناقتى كورسەتىلگەن. ازاماتتار وزدەرىنىڭ بوستاندىعى مەن قۇقىعىن پايدالانۋ بارىسىندا وزگەلەردىڭ قۇقىقتارى مەن باستاندىعىنا نۇقسان كەلتىرمەۋى ءتيىس. ەگەر ولار زاڭعا قايشى ارەكەتتەرگە جول بەرەتىن بولسا, شەكتەۋمەن قاتار, ءتۇرلى جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ شارالارى جۇزەگە اسىرىلادى.
سونىمەن قاتار, جات يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا توسقاۋىل قويۋ ماقساتىندا كەز كەلگەن ءدىني سيپاتتاعى ماتەريالدار ارنايى ءدىنتانۋ ساراپتاماسىنان وتكىزىلەدى. ءتيىستى ساراپتامادان وتكەن ءدىني ادەبيەتتى جانە ءدىني مازمۇنداعى وزگە دە اقپاراتتىق ماتەريالداردى, ءدىني ماقساتتاعى زاتتاردى تاراتۋ ارنايى رۇقسات ەتىلگەن ورىنداردا عانا جۇزەگە اسىرىلادى.
ءوزىڭىز كورىپ وتىرعانداي, اتالعان شەكتەۋلەر ازاماتتاردىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعىنا نۇقسان كەلتىرمەيدى, كەرىسىنشە, ولاردىڭ بوستاندىعى مەن قۇقىعىن قورعاۋعا جانە ءدىن سالاسىنداعى تۇراقتىلىقتى ساقتاۋعا باعىتتالعان.
– ءدىن اتىن جامىلعان تەرىس اعىمدار ارەكەتتەرىنىڭ سالدارىنان كەيبىر ازاماتتاردىڭ ساناسى ەكسترەميزم يدەولوگياسىمەن ۋلانىپ, ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردان باس تارتۋدا. وسىنداي جاعدايلاردىڭ قوعامداعى ءدىني تۇراقتىلىققا تيگىزەتىن تەرىس اسەرىن قالاي باعالايسىز؟
– جالپى, قالىپتاسقان قۇقىقتىق جانە مورالدىك نورمالارعا قارسى كەز كەلگەن جۇيەلى ارەكەتتەر قوعامعا قاۋىپ توندىرەدى. ال ەگەر ول ارەكەتتەر عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ءداستۇرلى قۇندىلىقتاردان باس تارتۋعا اكەلىپ سوعاتىن بولسا جانە بۇل ارەكەتتەردىڭ ارتىندا سوقىر سەنىمگە نەگىزدەلگەن ءدىني سيپاتتاعى يدەولوگيا تۇرسا, ول قوعامنىڭ تۇراقتىلىعىنا وراسان زور نۇقسان كەلتىرەدى.
تەرىس يدەولوگيامەن ساناسى ۋلانعان كەيبىر ازاماتتار ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ قولشوقپارىنا اينالىپ, ەلدەگى تىنىش ءومىرىن تارك ەتىپ, سيرياعا ساپار شەگىپ, قاقتىعىس ايماقتارىندا كوز جۇمدى. وكىنىشتىسى, ءدىني ساۋاتى تومەن ادامداردىڭ كۇماندى ۋاعىزشىلاردىڭ ايتقانىن شىنايى اقيقات رەتىندە قابىلداپ, سولاردىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ, ولاردىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ جولىنداعى قۇرالعا اينالعاندارىن تۇسىنبەيدى.
وسىعان وراي, مەملەكەت تاراپىنان ءدىني تۇراقتىلىق ماسەلەسىنىڭ وزەكتىلىگىن ەسكەرە وتىرىپ, ءدىني ەكسترەميزم قاۋپىنىڭ الدىن الۋ ماقساتىندا كەشەندى شارالار جۇرگىزىلۋدە.
– ءوزىڭىز باسقارىپ وتىرعان نۇر-سۇلتان قالاسى ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ اتقارىپ جاتقان جۇمىستارى تۋرالى ايتىپ وتسەڭىز.
– نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى قىزمەت بارىسىندا جوعارىدا اتالعان زاڭنامالىق اكتىلەرمەن قوسا, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتىنىڭ 2017-2020 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىن باسشىلىققا الادى.
وسىنىڭ نەگىزىندە ورتالىق مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق جانە كونفەسسياارالىق قاتىناستاردى جەتىلدىرۋگە, مەملەكەتتىڭ زايىرلى قاعيدالارىن نىعايتۋ جانە ءدىندى دەسترۋكتيۆتى ماقساتتا پايدالانۋعا جول بەرمەۋ باعىتىندا قىزمەت اتقارىپ كەلەدى.
نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى بىلىكتى مامانداردىڭ, سونىڭ ىشىندە ءدىنتانۋشىلار مەن تەولوگتاردىڭ, پسيحولوگتاردىڭ قاتىسۋىمەن ماقساتتى توپتار اراسىندا ەكسترەميستىك يدەيالاردىڭ تارالۋىنىڭ الدىن الۋعا باعىتتالعان اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدە.
COVID-19 پاندەمياسى كەزىندە جاريالانعان كارانتين رەجيمىندە ورتالىق اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن ونلاين فورماتقا كوشىرىپ, ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ جانە حالىقتىڭ انتيتەرروريستىك ساناسىن قالىپتاستىرۋ باعىتىنداعى جۇمىستار جالعاستىرىلدى.
اتاپ ايتقاندا, جىل باسىنان بەرى 191 ءىس-شارا وتكىزىلىپ, 25787 ادام قامتىلدى. سونىڭ ىشىندە اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارى اياسىندا ماقساتتى اۋديتوريامەن 69 كەزدەسۋ وتكىزىلىپ, 3682 ادام قامتىلسا, كارانتين كەزىندە 122 ونلاين-ءدارىس وتكىزىلىپ, 22105 ادام قامتىلدى.
سونىمەن قاتار, ەلوردا تۇرعىندارى مەن قالا قوناقتارىنىڭ ءدىن سالاسىنداعى سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرۋ ماقساتىندا «109 – سەنىم تەلەفونى» اشىلىپ, نۇر-سۇلتان قالاسى ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ الەۋەتىمەن جۇزەگە اسىرىلىپ وتىرعانىن ايتا كەتكەن ءجون.
ورتالىقتىڭ بىلىكتى ماماندارى, تەولوگتار, ءدىنتانۋشىلار جانە پسيحولوگتار ءدىن سالاسىنداعى كەز كەلگەن سۇراقتى جاۋاپسىز قالدىرماي, حابارلاسۋشىنىڭ جاعدايىن بارىنشا ءتۇسىنىپ, ءتيىستى كەڭەس بەرۋدە.
نۇر-سۇلتان قالاسىنىڭ ءدىن ماسەلەلەرىن زەرتتەۋ ورتالىعى اقپاراتتىق-ءتۇسىندىرۋ جانە وڭالتۋ جۇمىستارىنان بولەك الەۋمەتتىك جوبالاردى دا جۇزەگە اسىرۋدا.
اتاپ ايتقاندا, ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا ورتالىق بازاسىندا مەديتسينالىق بەتپەردە تىگەتىن تسەح ىسكە قوسىلىپ, ناتيجەسىندە ايەل جاماعاتى تاراپىنان 10 ادام جۇمىسپەن قامتىلدى. ال تسەحتا ازىرلەنگەن دايىن ونىمدەر نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى كوپبالالى جانە الەۋمەتتىك جاعىنان از قامتىلعان وتباسىلارعا كورسەتىلەتىن قايىرىمدىلىق كومەك اياسىندا تەگىن تاراتىلدى.
اڭگىمەلەسكەن
فاريدا كاريموۆا
