العاشقى قوڭىراۋدىڭ سوعىلۋىنا ەكى كۇن قالدى. ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ قاۋلىسى بويىنشا, بيىل 1-4 سىنىپ وقۋشىلارى عانا مەكتەپكە بارادى. قالعاندارى ۇيدە, كومپيۋتەردىڭ الدىندا يا ۇيالى تەلەفونعا تەلمىرىپ ءبىلىم الۋعا ءماجبۇر. قاشىقتان بەرىلگەن ءبىلىمنىڭ ءبىلىم بولمايتىنىن وتكەن وقۋ جىلىندا كورسەك تە, بيىل دا سول كۇي. whatsApp-پەن وقىلعان ساباقتا ساپانىڭ جوعى ءوز الدىنا, ونلاين وقۋعا قاجەتتى قۇرال-جابدىقتاردىڭ جەتكىلىكسىز ەكەنى تاعى بار. ۇكىمەت كوپبالالى جانە تۇرمىسى تومەن وتباسىلاردى كومپيۋتەرمەن قامتۋعا ۋادە ەتتى. ال ۇيىندە كومپيۋتەرى جوق, ينتەرنەتسىز وتىرعان وقۋشىنىڭ جاعدايى قالاي بولادى؟ كارانتيندە تابىسىنان ايىرىلعان اتا-انالار ءار بالانىڭ باسىنا ءبىر-ءبىر تەحنيكانى قايدان تاۋىپ بەرمەك؟ اتا-انالار مەن ۇستازدار قاشىقتان وقىتۋعا نەگە قارسى؟ الەمدەگى الپاۋىت ەلدەر نە ءۇشىن وقۋشىلاردىڭ جاپپاي مەكتەپكە بارۋىن تالاپ ەتىپ جاتىر؟ تومەندە وسى ماسەلەلەردى قاۋزاپ كوردىك.
رەسمي مالىمەتتەر بويىنشا, بۇگىندە ەلىمىزدە 3,3 ميلليوننان اسا وقۋشى بار, جانە ونىڭ ورتاشا ەسەپپەن 32,6 (1 103 146) پايىزىنىڭ قاشىقتان وقۋعا كومپيۋتەرلىك جابدىقتارى جوق. ال 402 462 وقۋشى ينتەرنەتكە ءزارۋ. 24 مىڭعا جۋىق مۇعالىمنىڭ ونلاين-ءبىلىم بەرۋدى ۇيىمداستىرۋعا جەكە كومپيۋتەرى بولماسا, 2 مىڭ ۇستازدا ينتەرنەت جوق. مۇعالىمنىڭ دە وتباسى, بالالارى بار. ويلانا بەرىڭىز, وقىتۋشىدا كومپيۋتەر بولماسا, وقۋشىلارى تۇرماق ءوز بالالارى قالاي قاشىقتان ءبىلىم الادى؟
بۇل ادىسكە قارسىلىق تا جوق ەمەس
التى بالانىڭ اناسى جانار حالىقوۆا ەلدەگى ەپيدەميولوگيالىق احۋالعا قاراماستان, وقۋشىلاردىڭ مەكتەپتە وقىعانىن قالايدى. سەبەبى ءتورتىنشى توقساندا بالالار ءبىر كومپيۋتەرگە تالاسىپ, بىرەۋى دە ءجوندى ساباق وقي الماپتى. «التى بالام دا وتكەن وقۋ جىلىندا وقىعانىنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ قالدى. كوكتەمگى كارانتيندە مەكتەپتەن ءبىر كومپيۋتەر بەرىلگەن. سوعان تالاسىپ-تارماسىپ ءجوندى وقي المادى. ساتىپ الايىق دەسەك, جاعداي كوتەرمەيدى. پاتەر جالداپ تۇرامىز. ودان دا مەكتەپكە بارسا ەكەن. باستاۋىش سىنىپ بالالارىنا قاراعاندا ۇلكەندەردىڭ سانيتارلىق تالاپتاردى ساقتاۋعا جاۋاپكەرشىلىگى بار عوي. بۇيتە بەرەتىن بولسا, بالالاردىڭ ساۋاتسىز بولاتىن ءتۇرى بار. قىزىم بيىل ۇبت تاپسىرادى, ونىڭ وزىندە جەكە كومپيۋتەرى, بولمەسى جوق. تەستىلەۋگە قالاي دايىندالاتىنىن ويلاسام, جىلاعىم كەلەدى» دەيدى ول.
مۇعالىم گۇلايدا ورتاەۆا قوعامنان وقشاۋلانىپ ۇيدە وتىرۋ بالا پسيحيكاسىنا كەرى اسەر ەتەدى دەگەن پىكىردە. «بالانىڭ ۇيدە وتىرىپ, ساباققا ۋاقىتىلى قاتىسۋى قيىن. جەلىگە ساباق باستالعاندا عانا كىرىپ, پىكىر ءبىلدىرىپ, سوسىن ءوز بەتىنشە ويىنعا كەتىپ قالۋى مۇمكىن. كوزبەن كورىپ وتىرماعاننان كە-ءيىن جالتارۋ فاكتىلەرى ورىن الادى. ءارى ءوز ۇيىندە ساباق وقىعان بالادا ساباققا ىنتا جوعالادى. مەنىڭ ويىمشا, قاشىقتان وقۋ كەزىندە وقۋشىلاردىڭ ءبىلىم الۋعا دەگەن قىزىعۋشىلىعى تومەندەيدى. ءارى سىنىپتاستارىمەن ءبىلىم باسەكەسىنە ءتۇسىپ, جارىسىپ وقىماعان سوڭ, اڭسارى ساباققا ەمەس ويىنعا اۋىپ تۇراتىنى بار» دەيدى ول.
ەلوردا تۇرعىنى, ءۇش بالانىڭ اناسى اينۇر مۇقانوۆانىڭ ايتۋىنشا, تەلەديدار مەن whatsApp ارقىلى بەرىلگەن ءبىلىم ءبىلىم ەمەس, كوشىرۋ عانا. «ءۇش بالام دا مەكتەپتە وقيدى. ەڭ ۇلكەنى 7-ءىنشى سىنىپتى ءبىتىردى. ءتورتىنشى توقساندا مۇلدەم ساباق وقىعان جوق, تاپسىرمالاردى قۇرى كوشىرىپ, تاپسىراتىن. امال نە؟ تاقىرىپتى دۇرىس تۇسىنبەسە قالاي ءۇي جۇمىسىن ورىندايدى؟ ءۇيتىپ-ءبۇيتىپ ءسوز جۇزىندە وقىپ شىقتى. ەكى بالام دا سول. ءبىر نوۋتبۋك الىپ بەردىك, ەكەۋىنە. ارقايسىنا ساتىپ الاتىن جاعداي قايدا؟ العان نوۋتبۋگىمىز دا قاتىپ قالا بەرەدى, جاڭا بولسا دا بۇزىلاتىن ءتۇرى بار. ەكەۋىنىڭ 5 ءپانى 10 گرۋپپاسىنداعى 1000-2000 حابارلامانىڭ ىشىنەن ءۇي تاپسىرمالارىن تاپپاي وتىرعاندا, نوۋتبۋك ءوشىپ, جۇيكەمدى جۇقارتقان. ەلوردانىڭ ر.قوشقارباەۆ كوشەسىندەگى كوپقاباتتى ۇيدە تۇرامىز, ينتەرنەت بالكوندا عانا جاقسى ۇستايدى. قالادا تۇرساق تا قيىن بولدى. مەكتەپكە بارسا ەكەن» دەيدى ول.
كومپيۋتەر الۋعا قالتا كوتەرمەيدى
«كەشە اعام حابارلاستى اۋىلدان. «90 مىڭ تەڭگەگە كومپيۋتەر ساتامىز دەگەن حابارلامانى كوردىم ينتەرنەتتەن, الا بەرەيىن بە؟» دەپ مەننەن سۇرادى. قۇپتاسام بىردەن ەكى بالاسىنا ەكەۋىن ساتىپ الماقشى. سويتسەم ول كومپيۋتەرلەر وتە ەسكى ەكەن. قولدانۋ مۇمكىن ەمەس. كونە كومپيۋتەرلەردىڭ بولشەكتەرىن قۇراستىرىپ, ونلاين ساتىلىمعا شىعارادى. بۇل دا ءبىر قازىرگى تاڭداعى الاياقتىق قوي. ءوزىم قالاداعى ەلەكتروتەحنيكا ساتاتىن دۇكەندەردە كەڭەس بەرۋشى بولىپ قىزمەت ىستەيمىن. ەڭ ارزان نوۋتبۋكتىڭ باعاسى – 140 مىڭ تەڭگە. ونىڭ پروگرامماسىن, انتيۆيرۋسىن ورناتىپ, گارانتياسىنا تاعى تولەيسىز. ۇستىنە از دەگەندە 40-50 مىڭ تەڭگە قوسىلادى. 180 مىڭ تەڭگەگە ءبىر وتباسىنىڭ قازىرگى كەزەڭدە كومپيۋتەر الۋى وڭاي ەمەس. سودان وسىنداي ارزانقول تەحنيكانى الماسقا امال جوق» دەپ ءتۇسىندىردى قالا تۇرعىنى ارمان ماقسۇتوۆ,
ءبىلىم جانە عىلىم مينيستىرلىگىنىڭ مالىمەتىنشە, بۇگىندە باس شاھار مەكتەپتەرىنىڭ قورىندا مينيمالدى تالاپتارعا سايكەس كەلەتىن 11 648 كومپيۋتەر بار, ونىڭ ىشىندە بيىلعى ساۋىردە 2613-ءى, ال ماۋسىمدا 500-ءى ساتىپ الىنعان. 35 737 وقۋشى, 437 ۇستاز كومپيۋتەرگە مۇقتاج. 22600 ءبىلىم الۋشى مەن 581 مۇعالىمگە ينتەرنەت قولجەتىمسىز.
ۇكىمەت تامىزدا مەنشىكتى قاراجات ەسەبىنەن 700 ميلليون تەڭگەگە 2600 كومپيۋتەر ساتىپ الىنادى دەگەن ەدى. ال قىركۇيەك ايىنا تاعى 5400 كومپيۋتەر ساتىپ الۋ جوسپارلانعان. سونىمەن قاتار رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 26 472 كومپيۋتەرگە قاراجات بولىنگەن. سوسىن ەلوردالىق مۇقتاج وتباسىلاردان شىققان بالالارعا مەكتەپكە قاجەتتى قۇرالدار الۋعا ءار بالاعا 40 مىڭ تەڭگەدەن بەرىلەدى. 17 مىڭ وقۋشىنى قامتىماق. بۇل ماقساتقا بيۋدجەتتەن 680 ميلليون تەڭگە ءبولىندى. مەكتەپتەردە وقۋ قاشىقتان جۇرگىزىلەتىنىن ەسكەرە وتىرىپ, الەۋمەتتىك وسال ساناتتاعى وقۋشىلاردى نوۋتبۋكتەرمەن, روۋتەرلەرمەن قامتاماسىز ەتۋگە 6 ملرد-قا جۋىق تەڭگە جۇمسالادى.
تەندەردىڭ دە ءتۇبى شيكى
كومپيۋتەرلەر ساتىپ الۋ ماسەلەسى وڭتايلى شەشىلە مە؟ شەتەلدەن تەندەر ارقىلى الىناتىن بولسا ءارى كارانتين ۋاعىندا سىرتتان تاۋار تاسىمالداۋدىڭ ءوزى وڭاي ەمەس. ونىڭ ۇستىنە جەمقورلىق جايلاعان ەلىمىزدە بۇل سالاعا دا بارماق باستى كوز قىستىلىقتىڭ ارالاسپاۋىنا كىم كەپىلدىك بەرەدى؟ سەبەبى ەلىمىزدە ىندەتتەن حالىق قينالىپ, ءومىر مەن ءولىم اراسىندا ارپالىسىپ جاتقاندا بىزدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسى ماماندارىنىڭ مەملەكەت قارجىسىن قالتاسىنا باسقانىن ءبارىمىز كوردىك. شەتەلدەن كەلگەن دارىلەردى تىعىپ, اقشا ءۇشىن تاپشىلىقتى قولدان جاساعانىنا كۋا بولدىق. دەنساۋلىق سالاسىنا جەمقورلىق ارالاسقاننان كەيىن, ءبىلىم سالاسىنا دا ىرىتكى سالامۋىنا ەشقانداي كەپىلدىك جوق. ايتىلعان ىستەر قاعاز جۇزىندە قالماسا, كومپيۋتەرلەر دىتتەگەن جەرگە جەتسە ەكەن. كومپيۋتەر ساتىپ الۋ ماسەلەسى كوزبوياۋشىلىقتىڭ ورىن الماۋىن, جەمقورلىقتىڭ بولماۋىن قاداعالاۋدى قاجەت ەتەدى.
قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز, پروگراميست ايبار ماقسۇتۇلى تەندەردىڭ ءتۇبى شيكى دەگەن پىكىردە. «ءوز ويىم, تەندەردى ۇتقان ادامدا قاناعات, تەندەردى ورىندايتىن ادامدا ار ازايادى. ءبىراز جىل تەندەرمەن اينالىستىم. بايقاعانىم, تەندەردى ۇتىپ العاندار پايدا تابۋ جاعىنا باسىمدىق بەرەدى. ماسەلەن, 400 مىڭنىڭ تەحنيكاسىن ەكە ەسە تومەن باعادا ىزدەيدى. ياعني, سيپاتتاماسى, ماركاسى قىمبات كومپيۋتەردىكىندەي, بىراق باعاسىنىڭ ارزان بولعانىن قالايدى, سونى تاۋىپ بەر دەيدى. قىتايدا ءوز ۇيىندە وتىرىپ, ەسكى-قۇسقىدان كومپيۋتەر جاساپ, ساۋدالاپ وتىرعاندار كوپ. سوسىن ماركاسىز تەحنيكا دەگەن بار. سىرتقى سياپتى قاسىقتاي, بىراق پروگرامماسى, بولشەكتەرى وتە ەسكى, ونى قاراپايىم ادام بايقاماۋى مۇمكىن. سوعان سۇراعان ماركاڭىزدىڭ ديزاينىن, سيپاتتاماسىن, ەكى يادورلى بولسا, 4 يادورلى دەپ جازىپ تا بەرە الادى, تۇك قيىندىعى جوق. ينتەرنەتتەن ءبىر مىقتى كومپيۋتەردىڭ سيپاتتاماسىن كوشىرىپ الىپ, اتى, زاتى جوق كومپيۋتەردىڭ قۇجاتىنا ەنگىزە سالادى. تەندەر كەزىندە سونداي تاۋارلار بارماق باستى, كوز قىستىلىقپەن ءوتىپ كەتىپ جاتادى. وندايدىڭ تالايىن كوردىم, العان كومپيۋتەرلەر ءبىر جىلعا جەتسە قۋانۋ كەرەك, قۋاتتاعىشى قىزىپ, جارىلىپ كەتۋى دە بەك مۇمكىن» دەيدى ازامات.
مەكتەپكە بارۋدى مىندەتتەۋدە
ىندەت وزگە ەلدەردىڭ تاجىريبەسىنە قاراۋدى قاجەت ەتەدى. مىسالى, ەۋروپانىڭ كوپتەگەن ەلدەرىندە بارلىق سانيتارلىق تالاپتى ساقتاپ, بالانى مەكتەپكە بەرگەلى جاتىر. مۇعالىمدەرى ون كۇن سايىن مەديتسينالىق تەكسەرۋدەن ءوتىپ تۇرادى. گەرمانيانىڭ بەرلين, گامبۋرگ جانە باسقا دا قالالارىندا وقۋشىلار 3 تامىزدا پارتاعا وتىردى. جاپونيا دا قاۋىپسىزدىك شارالارى ساقتالعان جاعدايدا كوروناۆيرۋس مەكتەپ وقۋشىلارىنا قاۋىپ توندىرمەيتىنىنە سەنىمدى, وقۋشىلارى پلاستيكالىق بەتپەردە كيىپ ءبىلىم الۋدا. كانادا مەكتەپتەرىندە دە وقۋ جىلى قىركۇيەكتە ءداسۇرلى فورماتتا باستالادى. اتا-انالار بالالارىنىڭ وتكەن وقۋ جىلىنىڭ اياعىندا ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ تومەندىگىن, ۇيدە وتىرىپ وقىتۋعا مۇمكىندىگى مەن ۋاقىتتىڭ جوعىن ايتىپ شاعىمدانعان. ۇلىبريتانيا بيلىگى دە قىركۇيەك ايىندا مەكتەپ ەسىكتەرىن اشۋدى جوسپارلاپ وتىر. وقۋشىلارى مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتايتىن تاعى ءبىر الپاۋىت ەل – رەسەي. سولتۇستىكتەگى كورشىمىز كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعانداردىڭ سانى بويىنشا 4-ءشى ورىندا, بىراق شىلدە ايىنىڭ سوڭىندا رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ۇكىمەتى وقۋ قاشىقتان ەمەس, ادەتتەگى فورماتتا باستالاتىندىعىن مالىمدەدى. ونلاين وقىتۋدىڭ ءبىلىم ساپاسىنا كەرى اسەرىن ايتىپ, ءداستۇرلى فورماتتا ءبىلىم الۋىن مىندەتتەپ وتىر.
رەسپۋبليكالىق «QAZBILIM» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى اياتجان احمەتجانۇلى پاندەميا بىزدەگى ەكى ۇلكەن پروبلەمانىڭ بەتىن اشىپ بەردى دەيدى. «ءبىرىنشىسى – تاۋەلسىزدىك العاننان بەرگى ەلدى تسيفرلاندىرۋ ءىسىنىڭ شىن بەت-بەينەسىن كورسەتىپ, ءبارى قاعازدا جازىلعانداي قانتتاي ەمەس ەكەندىگىن پاش ەتتى. ەكىنشىسى – حالىقتىڭ شىنايى تۇرمىستىق جاعدايىنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەنىن اشكەرەلەپ تاستادى. الەۋمەتتىڭ الەۋەتى 42500 تەڭگە دەڭگەيىندە تومەن ەكەندىگىن جانە بالالارىنا قاشىقتان ساباق وقيتىن سمارتفون الىپ بەرۋگە شاماسى جەتپەيتىندىگىن دالەلدەپ بەردى. مىنە, وسى ەكى سەبەپتەن ءبىز قازىر ونلاين ساباق وقۋعا دايىن ەمەسپىز. بىراق قازىر ودان باسقا امال جوق, قاشىقتان وقۋ – ايتەۋىر مۇلدەم وقىماي قالعاننان جاقسى»
نايما نۇرالىقىزى
