قازاق حالقىنىڭ اسىل ارمانى قاشاندا تاۋەلسىزدىك بولدى. سەبەبى «قازاق» اتاۋى اۋەل باستان باعىنىشتىلىققا مويىنۇسىنبايتىن ەركىن قاۋىمدارعا, حالىقتارعا قاتىستى قولدانىلادى. قازاق يدەياسى تاۋەلسىزدىكتىڭ سيمۆولى رەتىندە مىڭداعان جىلدار بويى ەۋرازيا حالىقتارىنا قىزمەت جاساپ كەلدى.
ەرلىك ءداۋىرىنىڭ باستى يدەولوگى بۇقار جىراۋدىڭ بوگەنباي ءولىمىن ابىلايعا ەستىرتە ايتقان تولعاۋىندا «قازاقتىڭ قامال قورعانى», «قازاق دەگەن حالقىنان, باتىر شىققان داڭقىنان», «قازاقتىڭ ابىروي ارى ءۇشىن, سارپ قىلعان بار كۇشىن» دەپ ايتۋلى, ەردى جوقتاۋى قازاق يدەياسىنىڭ ەڭ بيىككە شىققان نۇسقاسى. قازاق يدەياسىنىڭ قۋاتىمەن ءحىح عاسىردىڭ ورتاسىندا قازاق ازاماتتارى كەنە حاننىڭ سوڭىنان ەرىپ, مەملەكەتتى قايتا جاڭعىرتامىز دەپ كۇرەستى. بۇل رۋحتى ۆ.ۆ.رادلوۆ ءحىح عاسىردىڭ 70-شى جىلدارى: «وسوبەننو ۆوزۆىشاەت يح چۋۆستۆو سوبستۆەننوگو دوستوينستۆا ي ۆوينستۆەننىي, يا بى داجە سكازال رىتسارسكي دۋح, دو سيح پور پريسۋششي ۆسەم كازاحسكيم پلەمەنام» دەپ سيپاتتايدى.
قازاق حالقىنىڭ تاۋەلسىزدىك يدەياسى سوڭعى ءجۇز ەلۋ جىلدا بىرنەشە مەتامورفوزانى باستان وتكەردى. ح1ح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا وتارلىق باعىنىشتىلىققا تۇسكەن قازاق رۋحى جاڭا قۇندىلىقتاردى ىزدەدى, وكىنىشكە قاراي, ول قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى قازاق يدەياسىنان تابىلا بەرمەدى. ابايدىڭ قازاقتى سىناۋىن دا وسى تۇرعىدا ءتۇسىنۋ كەرەك, سوعان قاراماستان حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق كەمەڭگەرلەرى قايتادان «قازاق» گازەتى ارقىلى قازاق يدەياسىنا جۇگىنەدى, بۇل تەندەنتسيا جۇبان مولداعاليەۆتىڭ «مەن – قازاقپىن» دەپ كەڭەستىك وتارلىق جۇيەنىڭ وكتەمدىگىنە بەرىلمەي ەڭسەسىن كوتەرگەن پوەماسىنا دەيىن جالعاسىپ كەلدى.
قازىر قازاقستاندا مەملەكەتتىلىكتى بۇدان ءارى نىعايتۋ جانە ەتنوسارالىق ينتەگراتسيا پروتسەسىن كۇشەيتۋ ءۇشىن جاڭا يدەولوگيا قاجەت ەكەنى كۇننەن كۇنگە ايقىندالا تۇسۋدە. ەلباسىنىڭ بىلتىرعى «رۋحاني جاڭعىرۋ: بولاشاققا باعدار» جانە بيىل جارىق كورگەن «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالالارى وسى قاجەتتىلىكتىڭ ورنىن تولتىرۋدى كوزدەيدى. قازاقستاندى قونىستانعان, وسى جەردەن بالا-شاعاسىنا ناپاقا تاۋىپ وتىرعان, كەلەشەكتە قازاقپەن ءبىر بولامىز دەگەن ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءبارى تاۋەلسىزدىك يدەياسىنىڭ ماڭىنا توپتاسۋى كەرەك. تاۋەلسىزدىك – تامىرى تەك تەرەڭگە كەتكەن حالىقتاردىڭ ەنشىسى. وسىعان بايلانىستى ەلباسى تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزگى سيمۆولدارىن تاريحپەن بايلانىستىرىپ وتىر. ۇلى دالا تاريحىنىڭ قۇندىلىقتارى – ەتنوستاردى جىككە بولەتىن يدەيا ەمەس, كەرىسىنشە, ازاماتتىق قوعامنىڭ ءومىر سالتتارىن دارىپتەۋگە, ەركىن ازاماتتاردى قالىپتاستىرۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن يدەولوگيالىق ىرگەتاس.
قازاق يدەياسىندا توپتىق جانە تۇلعالىق قۇندىلىقتاردىڭ بولۋى حالىقتىڭ ىشكى قارىم-قاتىناستارىن رەتتەۋگە, كەرەك بولسا, سىرتتان بولعان وزگەرىستەرگە بەيىمدەۋگە قاجەتتى العى شارت. كەزىندە رەسەيدىڭ وزىندە «كازاك» اتانۋ ۇلكەن مارتەبە بولدى, ول «مەملەكەت قورعاۋشىسى» دەپ ماراپاتتالدى, ساناقتاردا جەكە حالىق رەتىندە ءجۇردى. ءبىز كەڭەس وداعى كەزەڭىندە كۇشپەن ەنگەن قۇلدىق كومپلەكستەن قالايدا ارىلۋىمىز كەرەك. مەن ەلباسى ۇسىنعان «جەتى قىردى» قازاق يدەياسى دەر ەدىم, سەبەبى ول قازاقتى تومەنشىكتەۋگە ۇيرەتكەن قامىتتان قۇتىلۋعا, ياعني, ناقتى دەكولونيزاتسيا پروتسەسىن ىسكە اسىرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. بولاشاقتى رۋحى كۇشتى, مىقتى يدەيالارى بار ەلدەر عانا جاسايدى.
جامبىل ارتىقباەۆ,
تاريح عىلىمدارىنىڭ
دوكتورى, پروفەسسور
