پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ 2022 جىلدى «بالالار جىلى» دەپ جاريالاعان بولاتىن. وسى رەتتە ءوڭىر تاريحى, تاريحي تۇلعالار تۋرالى TikTok جوباسىن ىسكە اسىرىپ جۇرگەن تالانتتى بالالارعا دەمەۋ بولۋ كەرەكتىگىن ايتتى. «شىندىعىندا بالالاردى تاريحي, ۇلتتىق تۇلعالارمەن تانىستىرىپ قانا قويماي, زاماناۋي قازاقستاننىڭ وركەندەۋىنە اتسالىسىپ جۇرگەن بۇگىنگى كۇننىڭ باتىرلارىن دا ايتۋىمىز قاجەت. بۇل وتە ماڭىزدى» دەدى پرەزيدەنت.
الەۋمەتتىك جەلى تاربيەلەپ جاتىر
پرەزيدەنت اتاپ وتكەن TikTok-تىڭ الەم بويىنشا 800 ميلليوننان استام قولدانۋشىسى بار. ەلىمىزدە بالالار ءۇشىن دە, ەرەسەكتەر ءۇشىن دە كەڭىنەن تانىمال. TikTok-تىڭ ترەندكە اينالعان بەينەجازبالارى – بالالار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ بيىنەن قۇرالادى. قىسقا ۋاقىت ىشىندە «رەككە» شىعىپ, «جۇلدىز» بولعاندار دا بارشىلىق. ءبىز ايتىپ وتىرعان TikTok جەلىسىنە الەمدەگى كوپتەگەن ەلدەر تىيىم سالىپتى. ءبىزدىڭ قوعامدا كەرىسىنشە, كۇننەن-كۇنگە تىركەلۋشىلەر سانى ارتىپ كەلەدى.
جاقىندا وسى ماسەلە توڭىرەگىندە دەپۋتات نۇرتورە ءجۇسىپ پرەمەر-مينيستر ءاليحان سمايىلوۆقا ارنايى ساۋال جولداعان ەدى. دەپۋتات پرەمەر-مينيسترگە ۇلتتىق تاربيە مەن يدەولوگيادا ولقىلىق كەتكەنى جانە تەز ارادا شۇعىل ارەكەت ەتۋ كەرەكتىگىن ايتتى. سونداي-اق قوعامدا ەڭبەك ەتۋ, ادال مال تابۋ, وتانعا, مەملەكەتكە ادالدىق, قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك, ادىلەت, ار, ۇيات ۇعىمدارى كەيىنگە ىسىرىلىپ قالعانىن جەتكىزدى.
«ءبىز ۇلتتىق يدەولوگيا مەن ۇلتتىق تاربيەدە ۇلكەن ولقىلىق جىبەرىپ الدىق. مۇنى اشىق مويىنداۋ كەرەك. «مەنىڭ مەملەكەتىم», «مەنىڭ قازاقستانىم» دەگەن وتانسۇيگىش سەزىمدى تەرەڭ ورنىقتىرۋ ورنىنا, قالاي دا اقشا تابۋ, تەز بايۋ, تىرلىكتىڭ ءبارىن اقشامەن ولشەۋ ۇعىمدارىن العا شىعاردىق. بۇگىنگى جاستار بابالاردىڭ «تاك-تاك» دەگەن تىيىمدارىمەن ەمەس, نەگىزىنەن, تيكتوك ارقىلى تاربيەلەنىپ جاتىر. ءوز ورداسىن ءوزى ويراندايتىن, بۇل ارەكەت ءۇشىن ءبىر ساتتە ويلانبايتىن قانىپەزەرلىك قايدان شىقتى؟! اكەنىڭ ءسوزىن بالاسى تىڭدامايتىن, قوي دەگەندى بىلمەيتىن, ۇلكەندەردەن ىقپايتىن, قىڭىر ۇرپاق نەگە كوبەيدى؟ ەلشىل, مەملەكەتشىل, ەرتەڭشىل تولقىن قايدا؟ ۇل-قىزعا دۇرىس تاربيە بەرمەسەك, تۇلعا قالاي شىعادى؟ ايتىلعان ءسوز ايتىلعان جەردە قالدى. سىزدەن سول پارلامەنتتىك تىڭداۋ ماتەريالدارىن ۇكىمەت مۇشەلەرىنىڭ بارىنە تانىستىرۋدى, سولاردى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن شۇعىل ارەكەت ەتۋدى تالاپ ەتەمىن» دەدى ول.
سونىمەن قاتار, سەناتور تەلەديدار كەڭىستىگىندەگى باعدارلامالارعا نازار اۋدارۋعا شاقىردى. ونىڭ ايتۋىنشا, قازاقستاننىڭ اقپارات كەڭىستىگى ماعىناسىز شوۋعا تولىپ كەتكەن. بارلىق تەلەارنالار رەيتينگ ءۇشىن جۇمىس ىستەيدى. سونداي-اق ەلدەگى جەتەكشى ارنالاردىڭ كوپشىلىگى مەملەكەتتىك تاپسىرىس ەسەبىنەن بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلادى. دەپۋتات وسى رەتتە «ەلارنا» جانە «ءتالىم تۆ» ارنالارىن جاسوسپىرىمدەر ارناسىنا اينالدىرۋدى ۇسىندى.
ەلدىك يدەولوگيا كەرەك
نۇرتورە ءجۇسىپتىڭ بۇل پىكىرىنەن سوڭ قوعام پىكىرى ەكىگە ءبولىندى. ءبىرى قولدادى, ءبىرى قارسى پىكىر ايتتى. قوعام بەلسەندىلەرى «30 جىلدا تاربيەلەنگەن جاستاردىڭ كورىنىسى وسى» دەپ قولدى ءبىر سىلتەدى. مىسالى, تۇرار ساتتارقىزىنىڭ پىكىرىنشە, جاستاردى رۋحاني وزەگىنەن ايىرعان TikTok ەمەس, وسى ۋاقىتقا دەيىنگى يدەولوگيانىڭ سالدارىنان بولىپ وتىر.
«سەنات دەپۋتاتى نۇرتورە ءجۇسىپ وسكەلەڭ ۇرپاق جايلى «بارىنە TikTok كىنالى» دەپتى. وتىز جىل بويى كورگەنى رۋحانيلىقتان جۇرداي, ۇلتتى ۇيىستىرار يدەولوگياسى جوق ەل, جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق جايلاعان بيلىك, كوپىرمە ءسوز, وتىرىك اقپار, جاعىمپازدىق بولسا, مۇنى ءسىڭىرىپ وسكەن جاستاردان نە سۇرايمىز؟ نەنىڭ جامان, نەنىڭ جاقسى ەكەنىن, «وبال بولادى, ۇيات بولادى, جامان بولادى» دەگەن ءۇش-اق اۋىز سوزبەن تاربيەلەگەن بابالار قۇندىلىعىن «ەسكىنىڭ كوزى» دەدىك, مەنسىنبەدىك. كۇنى كەشەگى قاڭتار وقيعاسىندا جيىلعان جاستار الدىنا شىعاتىن بەدەلدى ءبىر تۇلعانىڭ بولماۋى, قازاق ءۇشىن سىن! بىراق ونداي تۇلعا بولسا دا, ونى تىڭدايتىن جاستار جوق. نەگە؟ ويتكەنى ءبىز «ۇلكەنگە – قۇرمەت, كىشىگە – ىزەت» دەگەن ۇلتتىق ونەگەنى ۇمىتتىق. رۋحاني قۇندىلىقتان جۇرداي بولدىق. شىنىمىزدى ايتساق, يدەولوگيا, جاستار ساياساتى دەگەندى بيلىك پارتياسىنىڭ تۋىن جەلبىرەتۋ, ۇرانداتۋ دەپ جاستاردى تاربيەلەدىك. نەبىر ىسكە اسپايتىن, وتىرىك ۇران, جالعان ەسەپ بەرىلەتىن جوبالار جاسالدى, وعان قىرۋار قاراجات كەتتى. وتىز جىل بويى تاربيەلەنگەن ءبىر ۇرپاقتىڭ تامىرىنا بالتا شاپتىق. رۋحاني وزەگىنەن ايىردىق. جالعان ۇرانعا, جاعىمپازدىققا, جەڭ ۇشىنان جالعانعان جەمقورلىققا ۇيرەتتىك. ەرتەڭگە دەگەن ۇمىتىنەن ايىردىق. وتىز جىل بويى كەرەڭدەر بيلەگەن, مەملەكەتتىك يدەولوگياسى جوق ەلدە ارينە, قانداي ۇرپاق ءوسىپ شىقتى, وعان تەك جاستار كىنالى ەمەس. بارشامىز ولاردى كىنالاماي, كورسەتە الماعان ونەگەمىز, بەرە الماعان ۇلتتىق تاربيەمىز ءۇشىن كەشىرىم سۇراۋىمىز كەرەك» دەدى ول.
دەپۋتات ساۋالىنىڭ مۇنشا تالقىعا تۇسكەنىنە قاراپ, بۇل ماسەلەنىڭ ماڭىزدى ەكەنىن بايقاۋعا بولادى. ەندى تەك ۇكىمەت تاراپىنان دۇرىس شەشىمىن تابادى دەپ سەنەيىك…
«انام TikTok-تا بيلەۋىمە قارسى»
TikTok-تىڭ باسقا الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ايىرماشىلىعى – تىركەلمەي-اق بەينەجازبالاردى قاراي بەرۋگە بولادى. قازىر الەۋمەتتىك جەلىلەردەن 4-5 جاستاعى جاسوسپىرىمدەردىڭ TikTok جەلىسىندەگى بيلەردى قايتالاپ تۇسىرگەن بەينەجازبالارى كەڭ تارالىپ كەتتى. دەمەك, بالالارعا مۇنداي كونتەنت وتە قىزىق. 2-سىنىپ وقيتىن 7 جاستاعى حاديشانىڭ ايتۋىنشا, تەلەديدارعا قاراعاندا TikTok جەلىسى وزگەشە. بىراق, TikTok «جۇلدىزدارىنداي» بيلەپ تۇسىرۋگە اناسى قارسى ەكەن.
«تەلەديداردان «بالاپان» ارناسىن عانا قارايمىن. «قازاق ەلى» ءمۋلتفيلمىن, «ەرتەگىلەر الەمىن» كورەمىن. ويتكەنى ماعان ەرتەگىلەر قاتتى ۇنايدى. وي مەن قابىلەتتى ارتتىرادى جانە ويدان ءماتىن قۇراعان كەزدە پايداسى بار. ال TikTok-تا باسقاشا. وندا ءارتۇرلى بيلەردى, سۋرەت سالعان ماتەريالداردى قارايمىن.
ال 9 جاستاعى ەراسىل قوجاحمەت – TikTok-تا «جۇلدىزداردىڭ» قاتارىندا. ونىڭ ايتۋىنشا, كەز كەلگەن جەلىنى دۇرىس ءارى پايدالى قولدانۋعا بولادى.
«TikTok-قا تىركەلگەنىمە جاقىندا 1 جىل بولادى. بىراق مۇندا تەك بيلەر ەمەس, ءتىل ۇيرەنۋ, روبوتوتەحنيكا قۇراستىرۋ, كۇندەلىكتى لايفحاكتار جاريالانادى. تەك ءوزىڭنىڭ تاڭداۋىڭا بايلانىستى. ساباعىما ەش كەرى اسەرى جوق. بىراق TikTok-قا كىرمەسە, ءوزىمدى ناشار سەزىنەتىنىم بار» دەدى ول.
TikTok زاردابىن تومەندەتۋگە بولا ما؟
جالپى بالا پسيحولوگياسىنا باسقا الەۋمەتتىك جەلىلەردەن گورى TikTok -تىڭ كەرى اسەر بەرەتىنىن نەيروپسيحولوگ اينۇر الداش تا راستادى.
«كەز كەلگەن بالامەن جۇمىس جاسايتىن بىلىكتى مامان 2-2,5 جاسىنا دەيىن تەلەديدار, گادجەت كورسەتپەۋگە كەڭەس بەرەدى. سەبەبى بالا «انام, كەل», «اكەم, بەر» دەگەن سياقتى ەكى سوزدەن قۇرالعان سويلەم ايتا ءبىلۋى كەرەك. سودان كەيىن عانا بالاعا گادجەت, تەلەديدار كورسەتۋگە بولادى. ويتكەنى سويلەۋ قارىم-قاتىناس جاساۋ قۇرالى ەكەنىن بالا تۇسىنگەنى ءجون. مىسالى, بالا Youtube كورىپ وتىرعان كەزدە ەشقانداي كوممۋنيكاتسيا بولمايدى. تەك مۋلتفيلمدەگى اقپاراتتاردى ءفيلترسىز ءسىڭىرىپ وتىرادى. بالانىڭ ءتىلى شىعىپ, سويلەۋى ءۇشىن كەرى بايلانىس كەرەك. ماسەلەن, بالا كەرى بايلانىستى ديالوگ قۇرۋ ارقىلى الادى. اناسىنىڭ ەموتسياسىن, ارتيكۋلياتسياسىن كورگەن بالا سويلەپ كەتەدى. گادجەت پايدالانۋ ءتىلدىڭ كەش شىعۋىنا سەبەپ بولادى. بۇدان بولەك, ءتىلدىڭ ارالاس شىعۋىنا اسەر ەتەدى. جالپى بالا قاي ءتىلدى كوبىرەك ەستيدى, سول تىلدە سويلەي باستايدى. بالانىڭ ميى 4 جاسىنا دەيىن قوزعالۋ, ۇستاپ كورۋ, جالپى الەم بالاعا ەرەكشە بولعانى دۇرىس. ءبىر رەت تەلەفونعا تاۋەلدى بولعان بالاعا قورشاعان ورتا قىزىقسىز. ول ءارتۇرلى نارسەنى سەزىپ كورۋى كەرەك.
TikTok, Reels, ياعني وسىنداي فورماتتاعى قىسقا بەينەماتەريالدار بالالار ەمەس, ەرەسەكتەر اراسىندا دا وتە تانىمال. بايقاساڭىزدار, مۇنداي 15-20 سەكۋندتىق بەينەجازبالاردىڭ قارالىمى وتە كوپ بولادى. ءبىر-ءبىرىن الماستىراتىن مۇنداي بەينەماتەريالدارعا بارلىعى دا قۇمار. بالا مۇندايدى كورۋ ارقىلى اقپاراتتى ءۇستىرت قابىلداۋعا بەيىم بولا باستايدى. ءبىر تاقىرىپتى تەرەڭ تۇسىنۋگە مۇمكىندىك بەرمەيدى ءارى ەستە ساقتاۋ قابىلەتى تومەن بولادى. دەگەنمەن ءبىز ولارعا شەكتەۋ قويا المايمىز. كوركەم شىعارمالاردى كوبىرەك وقىتۋ كەرەك. ءتۇرلى پىكىر الماسۋ, دەبات, باسقا بالالارمەن كوممۋنيكاتسيا جاساۋعا باۋلىعان دۇرىس. ءبىز مۇلدەم تىيىم سالا المايمىز, بىراق وسىلاي TikTok زاردابىن تومەندەتۋگە بولادى. بالالارىم تەلەفون قارايدى, تەلەديدار كورەدى. بىراق بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتارى بار. ۇيىقتاردىڭ الدىندا بەرىلمەيدى. ياعني, ءوز ورنىمەن قولدانادى» دەدى ول.
ۇرپاق تۋرالى ءسوز باستاردا…
مارعۇلان اقان, Bugin.kz جوبا جەتەكشىسى:
TikTok… قۇداي-اۋ, تikTok-تى جاۋىپ تاستارسىز, Youtube شە؟ Instagram, Facebook شە؟ بۇلاردىڭ ءبارىن جاۋىپ تاستاپ, كىم, قانداي وپا تابادى؟ ەڭ اقىرى بارىنەن قۇتىلىپ, مۇنداي ۇرپاقتى تاربيەلەۋ ءۇشىن قولىنا سمارتفون ۇستاتپاۋ كەرەك قوي. ول – اقىلعا كەلمەيتىن اڭگىمە. سىزدەر ايتقان سول ۇرپاقتىڭ وكىلىمىن. كەيىنگى ۇرپاقپەن دە جۇمىس ىستەيمىن. جۇمىستى جەكە كەزدەسىپ ەمەس, سول ونلاين الەمدە جۇرگىزەمىن. مەكتەپ وقۋشىسىنان باستاپ, ۋنيۆەرسيتەت ستۋدەنتتەرىنە دەيىن قوياتىن سۇراقتارى مىناۋ: «ءوزىمدى جوعالتىپ الدىم», «قانداي كىتاپ وقۋعا كەڭەس بەرەسىز؟», «تابىستى بولۋ ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟» دەپ كەتە بەرەدى.
كليپتىك ويلاۋ دەگەن تەوريانىڭ ساناعا سىڭگەنى قاشان. كرەاتيۆ يدەيانىڭ, مەحانيزمنىڭ ساناعا كىرگەنى دە كوپ بولدى. قازىر كوماندامدا, نەگىزىنەن, جاستار. بىرەۋىنە اقىل, بىرەۋىنە تاربيە تۋرالى ايتپايمىن. سەبەبى مەنىڭ اقىلىما ولاردىڭ تۇكىرگەنى بار. ەندەشە بىردەڭە ىستەۋ كەرەك قوي. قالاي؟ مەن ولارعا تولىق شىعارماشىلىق ەركىندىك بەردىم. جۇمىستى ءسۇيىپ, ءوزىنىڭ كاسىبىن جاقسى كورىپ ىستەۋ ءۇشىن ولارعا مۇمكىندىك جاسادىم. ماعان قارسى كەلۋىنە, مەنىڭ يدەيامنىڭ دۇرىس ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋگە جاعداي جاسادىم. وزىمە جەكە كابينەت المايمىن, بىرگە وتىرمىن, بىرگە جۇرەمىن. ۇرىپ-سوعۋ, زورلىق-زومبىلىق كورسەتۋدى ەركەكتىڭ بويىنا ءسىڭدىرىپ بەرگەن كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاڭسىعىمەن ءالى كەلە جاتىرمىز عوي. 30 جىل بويى وسىلاردىڭ بىرىنە ناقتى شەشىمىن تاباتىن جاۋاپ ۇسىنا الماعان ەكەنسىزدەر, ەندى كەلىپ «مۇنداي ۇرپاقتى» كىنالاماعان دۇرىس.
تەلەارنالار تارتىمدى ما؟
بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك تەلەارنالاردى قاراساق, توسىلىپ قالامىز. ءالى دە سول «بۇرىنعى» تاسىلمەن جۇمىس ىستەپ كەلە جاتىر. جاڭالىق تاراتۋداعى كەمشىلىگىمىز قاڭتار وقيعاسىندا ايقىن كورىندى. سەبەبى «قازاقستان», «حابار», «24KZ» ارنالارى ءبىر جاڭالىقتى ەفيردەن بىرنەشە مارتە قايتالاپ بەردى. بۇل تۋرالى جۋرناليست قاسىم امانجول Facebook جەلىسىنە جازعان بولاتىن. «بيۋدجەتتەن جىلىنا ونداعان ميلليارد تەڭگە قاراجات الاتىن مەملەكەتتىك تەلەارنالاردىڭ قاڭتار وقيعاسى تۋرالى جاساعان بىرنەشە «ءفيلمىن» شولىپ شىقتىم… ەڭ الدىمەن, قاراپايىم عانا ادىلەت نىشانى از. ەرەۋىلشىلەردىڭ بىردە بىرەۋىنە ۇسىنىلعان مەملەكەتتىك ارنانىڭ ميكروفونىن دا, وقيعا ىشىندە جۇرگەن ءتىلشىسىن دە كورە المادىم. قازىرگى تۆ-جۋرناليستيكاعا تۇبەگەيلى وزگەرىس, رەفورما كەرەك» دەدى ول. بالالارعا ارنالعان باعدارلامالار وتە از. «بالاپان» ارناسى دا ءوزىنىڭ رەتتىلىگىمەن بۇرىنعى باعدارلامالارىن قايتالاۋدا. وسىعان قاتىستى «بالاپان» ارناسىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى, تەلەجۇرگىزۋشى ءلايلا سۇلتانقىزى مىناداي ۇسىنىستار ايتقان ەدى. «ءبىز بالالارعا تەلەديدار ارقىلى تىم اقىلدى, مادەني, ادەمى كونتەنت بەرگەنىمىزدى دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىز. تابيعيلىق ازايىپ بارا جاتىر. كەرى بايلانىس جوقتىڭ قاسى. زامان اعىمىمەن كەلگەن ويىن, كەيىپكەرلەر, ستريمەرلەر, تيك-توكەرلەر ەكراندا مۇلدەم جوق. مۇعالىمنەن شارشاعان بالاعا اعاي-اپايلاردىڭ حابار جۇرگىزگەنى ءتىپتى قاجەت ەمەس. ءبىز مۇڭدى كۇيدىڭ ىرعاعىمەن قازاقتىڭ كەرەمەت جەرلەرىن كورسەتەتىن بەينەجازبالار ارقىلى بالا بويىندا پاتريوتتىق سەزىمدى وياتامىز دەسەك قاتەلەسەمىز. سول ءۇشىن دە مىنا ۇسىنىستى ايتار ەدىم:
– بالالار نە كورەتىنىن, نەنى جاقسى كورەتىنىن زەرتتەۋ قيىن ەمەس. جاڭا تەحنولوگيانىڭ قايسىسىن تەزىرەك تەحنيكالىق ەكرانعا الىپ شىعۋعا بولاتىنىن انىقتاۋ.
– بالالار مەن جاسوسپىرىمدەر اۋديتورياسى تۇگەل رەسەيلىك كونتەنتتى تۇتىنۋشىلار. كەش بولماي تۇرعاندا وسىنىڭ الدىن الۋ كەرەك دەپ ويلايمىن» دەدى ءلايلا سۇلتانقىزى.
ءبىز – اقىل ايتۋعا, ۇسىنىس بەرۋگە شەبەرمىز. ۇسىنىستارى ورىندى, سونى ىسكە اسىراتىن باسشى بولسا دەيمىز. ايتپەسە, «بالاپان» ارناسىن ءوزى باسقارعان كەزدە دە جاڭاشىلدىق ەنگىزۋگە بولاتىن ەدى عوي…
P.S: بالا تاربيەسى قاشان دا ماڭىزدى ەكەنىن ايتىپ ءجۇرمىز. بىراق سول ماڭىزدىلىعىن ءالى ۇعىنا قويماعان سياقتىمىز. ساپاسى جوعارى, گرافيكاسى مىقتى تىڭ دۇنيەلەر شىعارسا وعان قىزىقپايتىن بالا جوق شىعار, ءسىرا؟! قازاق ءميفىن جانداندىرىپ, بۇلدىرشىنىمىزگە ۇلتتىق ناقىشتاعى, رۋح پەن ۇلتتىق نامىس دارىتاتىن ءمۋلتفيلمدى كوپتەپ شىعارىپ, كوگىلدىر ەكرانىمىزدى تۇزەۋى كەرەك. TikTok-تىڭ دا ءداۋىرى وتەر. بالا ساناسىندا جاتتالاتىن TikTok «بيلەرى» مەن «سوزدەرى» كەلەشەكتە قاۋىپ توندىرمەسە دەيمىز. تەك «قولىمىزدى مەزگىلىنەن كەش سەرمەمەسەك بولعانى…».
ايزادا جايىققىزى
