10 ماۋسىمدا استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەرى وتكەنىنە 20 جىل تولدى. تاريحقا اينالعان بۇل ايتۋلى وقيعانى ۇيىمداستىرۋ ەلوردانىڭ مادەنيەت باسقارماسىنىڭ العاشقى باسشىسى تىلەۋعالي قىشقاشباەۆتىڭ دا ەنشىسىنە ءتيدى. بۇگىندەرى باس قالانىڭ تىلدەردى دامىتۋ جانە ارحيۆ ءىسى باسقارماسىنىڭ تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان تىلەۋعالي اشىربەكۇلىمەن استانا مادەنيەتىنىڭ باستاپقى قالىپتاسۋ كەزەڭى تۋرالى, قالاداعى اتاۋلار جايىندا سۇحباتتاستىق.
باستىسى, ماماندار كەرەك بولدى
– تىلەۋعالي اعا, اڭگىمەمىزدى ءوزىڭىزدىڭ مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالعان ۋاقىتتان باستاساق. بۇل قىزمەتكە كەلگەن بەتتە جۇمىستى نەدەن باستادىڭىز؟
– قازىرگى استانا, سول كەزدەگى اقمولاعا قالا اكىمدىگىنىڭ شاقىرۋىمەن 1998 جىلعى 10-شى قاڭتارىندا كەلدىم. ول كەزدە مەن مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ باس باسقارماسىنىڭ باسشىسى قىزمەتىن اتقارىپ جۇرگەن ەدىم.
ودان ءبىر اي بۇرىن عانا ياعني 1997 جىلعى 15 جەلتوقساندا استانا ورتالىعى الاتاۋدان ارقاعا كوشتى. ۇلى كوشتىڭ قۇرمەتىنە قالاداعى «جاستار» سارايىندا سالتاناتتى كونتسەرت ۇيىمداستىرىلدى. وعان ءتورت مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتتەرى قاتىسىپ, ەلباسىن قۇتتىقتادى. اتاۋلى شاراعا سول ۋاقىتتاعى مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى, قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى ەسمۇحان وباەۆ ەكەۋمىز ءتورت-بەس ۆاگونعا لىق تولى ارتىستەردى باستاپ الىپ كەلگەن بولاتىنبىز. قازىرگى بەيبىتشىلىك كوشەسى مەن بوگەنباي باتىر داڭعىلىنىڭ قيىلىسىنداعى پوليتەحنيكالىق كوللەدجىنىڭ ماڭىنداعى جاتاقحاناعا ورنالاسىپ, «جاستار سارايىندا» كونتسەرتتى جوعارى دارەجەدە وتكىزدىك.
وسىدان جيىرما جىل بۇرىن كەلگەنىمدە بايقاعانىم, قالادا مادەنيەت باسقارماسى جوق ەكەن. جاڭا شاھاردا العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ قارجى جانە ءبىلىم باسقارمالارى اشىلدى. ودان كەيىن مادەنيەت باسقارماسى قۇرىلدى. وسى مەكەمەنىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولىپ تاعايىندالدىم. شتاتقا 25 ادامدى بەردى. الايدا قىزمەتكە جۇمىستىڭ تەتىگىن جاقسى بىلەتىن, ىسكەر, ءبىلىمدى, تالانتتى كادرلاردى تارتۋ كەرەك بولدى. سونىمەن مادەنيەت سالاسىنىڭ بەل ورتاسىندا بۇرىننان جۇرگەن اقمولا قالاسىنداعى 4-5 مادەني قىزمەتكەردى الدىم. الماتىدان, وزگە دە وڭىرلەردەن مايتالمان مامانداردى جينادىم. ءسويتىپ, بىرتە-بىرتە ۇجىم قالىپتاستىردىم. قازىرگى تاڭدا سولاردىڭ كوپشىلىگى قالاداعى مادەني ۇيىمداردى باسقارىپ وتىر.
سول تۇستا قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى, مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى كومپوزيتور تولەگەن مۇحامەدجانوۆپەن بىرگە قويان-قولتىق جۇمىس جاسادىق. جۇمىسىمىزدى تاڭعى ساعات 7-دە باستاپ, تۇنگى 12-دە «جاستار» سارايىندا جينالىس وتكىزىپ جۇردىك. سوندا بىزگە كىتاپحاناشىلاردىڭ كومەگى كوپ ءتيدى. ءويتكەنى, قالاداعى مادەني قىزمەتكەرلەردىڭ كوپشىلىگى وسى سالانىڭ ماماندارى ەدى.
– استانانىڭ حالىقارالىق تۇساۋكەسەرىنە دايىندىق قالاي ءجۇردى؟
– بۇل شاراعا دايىندىقتى قولداعى بار مۇمكىندىك اقمولا وبلىسىنان قالعان كوركەمونەرپازدارمەن باستادىق. ۋاقىت وتە تىعىز نايقالۋدى كۇتپەيدى. ءويتكەنى تۇساۋكەسەرگە دەيىن نەبارى التى ايداي عانا ۋاقىت قالدى. اسىرەسە, بيشىلەر جەتىسپەدى. سودان الماتىدان رەجيسسەرلەردى, بالەتمەيستەرلەردى, ستسەناريستتى شاقىرتىپ پاتەر جالداۋعا تۋرا كەلدى. ونىڭ سىرتىندا ارنايى دايىندالاتىن ورىن دا جوق. ول كەزدە قازىرگىدەي ءىرى-ءىرى مادەني ورتالىقتار مۇلدە بولمادى. قىستىڭ كوزى قىراۋدا قاتتى قينالدىق. ايتسە دە, تىعىرىقتان شىعۋدىڭ امالىن تاۋىپ, مەكتەپتەردىڭ سپورتزالدارىندا دايىندىق جۇرگىزدىك. دايىندىققا جوعارى سىنىپ وقۋشىلارىن, ستۋدەنتتەردى جۇمىلدىردىق. ايتەۋىر, ءبارى ساتىمەن كەلىپ قاجىمۇقان مۇڭايتپاسوۆ اتىنداعى ستاديوندا ۇلكەن مەرەكەلىك ماڭىزدى شارانى وتكىزدىك. باعدارلامانىڭ باس ستسەناريسى باقىت قايىربەكوۆ بولدى.
كەزىندە تىڭ يگەرۋشىلەر سارايى اتىن يەمدەنگەن «كونگرەسس-حولعا» (قازىرگى «استانا» كونتسەرت زالى – ا.ق.) كۇردەلى جوندەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزىپ, بۇل عيماراتتا 9-11 ماۋسىم كۇندەرى, شەتەلدەردە ياعني رەسەي, يتاليا, ۋكراينا, سانكت-پەتەربۋرگ, اقش قازاقتىڭ داڭقىن اسقاقتاتىپ جۇرگەن ونەرپازدارىنىڭ كونتسەرتىن ءۇش كۇن بويى ۇيىمداستىردىق. ەكىنشى كۇنى قازاقستاندىق جەزتاڭداي انشىلەر ە.سەركەباەۆ, ءا.دىنىشەۆ, ر.رىمباەۆا, ق.بايبوسىنوۆ, ن.ەسقاليەۆا, ب.تىلەۋحاننىڭ قاتىسۋىمەن تاماشا كونتسەرتتىك كەش ءوتتى.
سونىمەن قاتار, قاجىمۇقان-تاۋەلسىزدىك كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى قازىرگى «وتان-انا» مونۋمەنتى تۇرعان الاڭدا ۇلكەن ساحنا قۇرىلىپ, «نا-نا» ءانسامبلى جانە ەلىمىزگە تانىمال وتاندىق انشىلەر كونتسەرت قويدى. سول كۇنى اۋا رايى بۇلتتى بولىپ, جاۋىن سەبەلەپ تۇرعانىنا قاراماستان حالىق نوپىرىندە تولاس بولعان جوق.
ايتا كەتەيىن, ءساۋىر ايىندا تۇساۋكەسەرگە رەسەيدەگى ءارتىس قازاق قانداستارىمىزدى شاقىرايىق دەپ ماسكەۋ قالاسىنا باردىق. ول ۋاقىتتا ءاربىر ارتىسكە پالەنباي مىڭ دوللار تولەيتىندەي قالا بيۋدجەتىنىڭ شاماسى كەلمەيتىن. سودان ماسكەۋدەن 22 ءارتىستى الىپ كەلدىم. ولاردىڭ اراسىندا ءمۇسىلىم ماگوماەۆ, سوفيا روتارۋ, نادەجدا بابكينا, ەۆگەني ماتۆەەۆ, ەرىك قۇرمانعاليەۆ, تامارا سينياۆسكايا ت.ب. وسى سياقتى تانىمال انشىلەر, بەلگىلى كينواكتەرلەر دە بولدى. 10 ماۋسىم كۇنى كەشكى ساعات 9-00-دەن تاڭعى 05-00-كە دەيىن اباي ەسكەرتكىشى تۇرعان الاڭدا كەرەمەت كونتسەرت بولىپ, ونى ەلباسى, ۋكراينا, قىرعىزستان پرەزيدەنتتەرى تاماشالادى.
مادەنيەتتى كوتەرۋ ماقساتىندا شەرۋلەر دە ۇيىمداستىرىلدى. ۇلتتىق اسپاپتار, ۇرمەلى اسپاپتار وركەسترلەرىنىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن قالاداعى سول كەزدەگى ەڭ ۇلكەن كوشە سانالاتىن رەسپۋبليكا داڭعىلىنىڭ باسىنان باستاپ ۆوكزالعا دەيىن, سودان بەرى قاراي دەمالىس كۇندەرى تاڭەرتەڭگى 10-نان باستاپ 11-12-گە دەيىن ادامدار لەگى ءجۇرىپ وتەتىن. حالىقتىڭ ءبارى سوندا سونداي جاقسى كوڭىل-كۇيدە بولاتىن. دەمالىس كۇندەرى «جاستار» سارايىنىڭ الدىندا ۇزدىكسىز كونتسەرتتەر, بي كەشتەرى, دەمالىس پاركىندە بالالارعا ارنالىپ ويىن-ساۋىق ۇيىمداستىرىلاتىن.
– استانا مادەنيەتىنىڭ باستاپقى قالىپتاسۋ كەزەڭى كوز الدىڭىزدا ءوتتى. ءوزىڭىز سونىڭ باسىندا بولدىڭىز. سول كەزدە جۇمىس قالاي جۇرگىزىلدى؟
– بىزگە ەڭ باستىسى, ماماندار كەرەك بولدى. قالادا بي ءانسامبلىن, جاقسى ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترىن, ەسترادالىق وركەستردى, ۇرمەلى, سيمفونيالىق وركەسترلەردى اشۋ قاجەت ەدى. اقمولا وبلىسى كەزىندە ۇلتتىق اسپاپتار وركەسترى بولعان. بىراق قالا استانا مارتەبەسىن العان سوڭ وركەستردى كەڭەيتىپ, ۇجىمدى كاسىبي دەڭگەيگە كوتەرەتىندەي ارتىستەردى شاقىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىندادى.
ارينە, ءار ونەر ۇجىمىنا جەكە عيمارات قاجەت ەدى. وپەرا جانە بالەت تەاترىن اشۋ ماقساتى قويىلدى. ول بۇرىنعى تەمىرجولشىلار سارايىنان اشىلاتىن بولدى. قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى فاريد گاليموۆ بۇل عيماراتتا تاڭعى 7-دە لەزدەمە وتكىزەتىن. جان-جاقتا قۇرىلىس, جوندەۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتادى. كۇن قاقاپ تۇرسا دا, ساحنا قانداي بولۋى كەرەك, قانداي جارىق, قۇرال-جابدىقتار قاجەت, وسى جايلى اقىلداساتىنبىز. ماسكەۋدەن دە ماماندار شاقىرتىلدى. ناتيجەسىندە كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى, «ناز» بي تەاترى, «استانا» ەسترادالىق-سيمفونيالىق وركەسترى اشىلدى.
بي ماماندارعا كەلسەك, اقمولادان ءۇش-اق ادام تاپتىق. ەكەۋى كوركەمونەرپازداردىڭ اراسىنان تابىلدى. ال بىرەۋى حورەوگرافيالىق ۋچيليششەنى بىتىرگەن ەكەن. وسى ۇشەۋىنەن انسامبل قۇردىق. ەكى-ءۇش ايدان كەيىن ءوزىم الماتىعا بارىپ, حورەوگرافيا ۋچيليششەسىنەن ەكى توپ الىپ كەلدىم.
كىتاپحانالاردىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ, كىتاپ قورىن قالىپتاستىرۋ, باسپاگەرلەرمەن جۇمىس ىستەپ, جاڭادان شىعىپ جاتقان كىتاپتاردى الدىرتۋ سياقتى جۇمىستار دا جوسپارعا قويىلدى. «جاستار» سارايىنداعى ونەر ۇجىمدارىنىڭ كاسىبيلىگىن كوتەرۋ, شەبەرلىگىن قالىپتاستىرۋ جاعى نازاردان تىس قالمادى.
ۇلتتىق مۋزەي ۇزدىك ۇلگىمەن سالىندى
– «شابىت» شىعارماشىل جاستاردىڭ حالىقارالىق فەستيۆالى ءسىز مادەنيەت باسقارماسىنا جەتەكشىلىك ەتكەن تۇستا باستالعان جوق پا؟ بۇل بايقاۋدىڭ تاريحىن ايتىپ بەرسەڭىز.
– بىزدەر 1998 جىلى جاستاردى جاڭا استاناعا قالاي الدىرتامىز دەپ ويلانا باستادىق. الماتىدا كەزىندە جاستارعا ارنالعان «جىگەر» اتتى فەستيۆال ءوتىپ تۇراتىن. سونىڭ جولىمەن سول جىلدىڭ كۇزىندە «شابىت» فەستيۆالىن ۇيىمداستىردىق. قورىتىندىسىندا تۇرسىنبەك
قاباتوۆ, ارمان جۇدەباەۆ, ايگەرىم ءابىلدينا سياقتى تالاي تالانتتاردىڭ جولى اشىلىپ, حالىققا تانىلدى.
ءدال وسى ۋاقىتتا استانادا ايمان مۇساحودجاەۆانىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن مۋزىكا اكادەمياسى اشىلدى. بۇدان بۇرىن قالادا ءبىر عانا مۋزىكالىق كوللەدج بولاتىن. سونىڭ ورنىنا جەڭىس داڭعىلىندا مۋزىكا اكادەمياسى بوي كوتەرىپ, مامانداردى دايىنداي باستادى.
– استانادا قازاق تەاترىن سالۋ ماسەلەسى كوپتەن كوتەرىلدى. جاقىندا قالا اكىمى اسەت يسەكەشەۆ تەاتردىڭ سالىناتىنى تۋرالى حابارلادى. ال وسىدان 20 جىل بۇرىن ونداي قاجەتتىلىك بولعان جوق پا؟ جالپى بۇل ماسەلەگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
– اشىعىن ايتقاندا, قازاق تەاترىنا كۇلاش بايسەيىتوۆا اتىنداعى وپەرا جانە بالەت تەاترى عيماراتى بەرىلگەندە ۋاقىتشا سوندا كوشە تۇرۋ كەرەك ەدى. بەيبىتشىلىك جانە كەلىسىم سارايى دا ۇسىنىلدى. بىراق, تەاتر باسشىلىعى جاڭا تەاتر سالىپ بەرەدى دەپ ەسكى عيماراتتان كوشپەي وتىردى. تەاتر تاريحىنا شيرەك عاسىردان استى. مۇندا 25 جاسار بولىپ كەلگەن ارتىستەر قازىر 45 جاستان استى. ولار ۇلكەن ساحنادا بەينەلەردى سومداۋى كەرەك. بۇگىنگى قالا باسشىلىعى بۇل ماسەلەگە ۇلكەن ءمان بەرىپ وتىر. استانا قالاسىندا قازاق تەاترى سالىنىپ, ول ەڭ مىقتى تەاترلاردىڭ بىرىنە اينالاتىنىنا سەنەمىن.
– ءوزىڭىز تاۋەلسىزدىك سارايى, ۇلتتىق مۋزەي عيماراتتارىنىڭ قۇرىلىسىنىڭ باستاۋىندا تۇرعانىڭىزدى ەستىگەنبىز. استانانىڭ كوركىنە كورىك قوسىپ تۇرعان بۇل نىساندار قالاي سالىنعانىن ايتىپ بەرسەڭىز.
– 1998 جىلدىڭ 10 قاڭتارىنان 2000 جىلدىڭ 16 اقپانىنا دەيىن استانانىڭ مادەنيەت باسقارماسىنىڭ باسشىسى, ودان كەيىن تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىنىڭ رەكتورى بولدىم. توعىز جىلدان كەيىن ەلورداعا ورالدىم. ول ۋاقىتتا تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ ىرگەتاسى قۇيىلىپ جاتىر ەكەن. مەنى وسى مادەني وشاققا ديرەكتور ەتىپ تاعايىندادى. ماڭايىندا ەشقانداي عيمارات جوق, ميداي دالا ەكەن. سونى كورىپ, «قايدا كەلدىم؟» دەپ ويلادىم. ءبىر جىلدىڭ ىشىندە سالىنعان تاۋەلسىزدىك سارايى قازىر حالىقارالىق, رەسپۋبليكالىق دەڭگەيدەگى ۇلكەن شارالار وتەتىن عيماراتقا اينالدى. سارايدا العاشقى شارا بولىپ شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءسامميتى ءوتتى. ودان كەيىن 2010 جىلى ەۋروپالىق قاۋىپسىزدىك جانە ىنتىماقتاستىق ۇيىمىنىڭ ءسامميتى ۇيىمداستىرىلدى. تاۋەلسىزدىك سارايىنىڭ قۇرىلىسىن ەلباسىنىڭ ءوزى قاداعالاپ, اتىن قويدى. باتاسىن بەرىپ, تۇساۋىن كەستى. سول جەردە ءۇش جارىم جىل جۇمىس ىستەدىم.
ودان كەيىن مەنى ۇلتتىق مۋزەيگە اۋىستىردى. ونىڭ ىرگەتاسى سالىنىپ, قابىرعالارى قۇيىلعان ەكەن. ءىشىن عانا مۋزەيگە لايىقتاپ ىستەۋ قاجەت ەدى. ارينە, ءار زالىنىڭ ءمان-ماعىناسى اشىلۋى دا ەسكەرىلدى.
جاپونياعا, امەريكاعا, وڭتۇستىك كورەياعا, سينگاپۋرگە جىبەردى. مەن مۋزەي سالاسىن بىلەتىن 4-5 جىگىتتى ەرتىپ الىپ, ءبىر جارىم اي بويى شەتەلدەردى ارالاپ, 67 مۋزەيدى قارادىم. سولاردىڭ ءبارىن بەينەتاسپاعا ءتۇسىرىپ الدىق. ولاردىڭ زالدارىن, قور جينالۋىن, ءاربىر جادىگەردىڭ ورنالاسۋىن, تەمپەراتۋراسىن, ورنالاسۋ قاباتىنا دەيىن زەرتتەدىك. اقىرى وڭتۇستىك كورەيا ماماندارىمەن اقىلداسىپ, سولارعا جوبانى سىزدىرتتىق. ۇلتتىق مۋزەي ۇزدىك ۇلگىمەن سالىندى. عيماراتتىڭ ەدەنى, قابىرعاسى, تەرەزەسىنىڭ ماتەريالىنا دەيىن ءمان بەرىلدى.
– استانا ارقاعا كوشكەن سوڭ قالا ءبىراز قازاقىلانىپ قالدى. ماسەلەن, كوشەنىڭ اتى اۋىستىرىلعاندا تۇلعانى تانىتا ءتۇسۋ ءۇشىن كوشە مەرەكەسى ۇيىمداستىرىلاتىن. بۇل ۇدەرىستىڭ كوزىڭىزدىڭ الدىندا وتكەنى ءسوزسىز. سونىڭ كۋاگەرى رەتىندە نە ايتاسىز؟
– ەڭ باسىندا ەلباسىنىڭ يدەياسىمەن ءار وبلىستىڭ كۇندەرىن وتكىزەتىن بولدىق. العاشقى بولىپ 1998 جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ كۇندەرى ءوتتى. ول ۋاقىتتا وبلىس اكىمى بەردىبەك ساپارباەۆ.
بۇل كىسى سىر ەلىندە نە بار, سونىڭ ءبارىن الىپ كەلدى. قازىرگى «جاستار» تەاترى, ول ۋاقىتتاعى تەمىرجولشىلار ساراي الدىندا كيىز ۇيلەر تىگىلىپ, جارمەڭكە وتكىزىلدى. وبلىستىڭ كۇشىمەن كوشەلەر مەرەكەسى دە ۇيىمداستىرىلعانى بار. جالپى كوشەلەردىڭ تويىنا ءار وبلىس اتسالىستى.
ءار ەتنوستىڭ ونەر ۇجىمدارى كونتسەرتكە بەلسەندى قاتىساتىن. ءبارىمىز ءبىر جۇدىرىق بولىپ جۇمىلا, جۇمىس ىستەدىك. سودان دا بولار كوشەنىڭ اتاۋىن اۋىستىرۋ ماسەلەسى قوزعالعان كەزدە ەشكىم قارسىلىق بىلدىرمەيتىن.
ەسكى اتاۋلاردى حالىقتىڭ ساناسىنان
ارىلتۋ كەرەك
– «استاناداعى كوشەلەردىڭ 90-92 پايىزى – تازا ۇلتتىق اتاۋلار» دەگەن ستاتيستيكا بار. دەگەنمەن, قالا ءوسىپ جاتىر. كوشە اتاۋلارىنا قاتىستى ءالى دە ولقىلىقتار جوق ەمەس. ءماسەلەن, وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن گازەتىمىز وكتيابردىڭ 70 جىلدىعى كوشەسى ماسەلەسىن كوتەرگەن ەدى. سول كوشە اتاۋى ءالى وزگەرمەدى…
– قالانىڭ باس جوسپارىنا سايكەس وكتيابردىڭ 70 جىلدىعى كوشەسى ەلوردادا بولمايدى. جالپى بىزدە وسى كوشەنى الاش ارداقتىلارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتىنا اۋىستىرۋ ويىمىزدا بولعان. الايدا «استانا باس جوسپارى» مەكەمەسىنىڭ باسشىسى سارسەنبەك جۇنىسوۆپەن اقىلداستىق. ول كىسى: «ەرتەڭ بۇل كوشە جويىلادى. ءوزى دە كۇننەن كۇنگە قىسقارىپ بارادى. ورنىندا باسقا عيماراتتار بوي كوتەرەدى. سودان كوشەنىڭ اتى دا جويىلادى. تيىسپەي-اق قويىڭىزدار» دەدى.
قازىر قالادا تسيفرمەن بەلگىلەنگەن كوشەلەر دە كوپ. ونىڭ سەبەبى, قالا ءوسىپ جاتىر. قازىر ماسەلەن, اتاۋ بەرىلگەن 950 كوشە بار. ال 200-300 كوشە تسيفرمەن بەلگىلەنگەن. بۇل ماسەلەنى ساياسيلاندىرماۋ كەرەك. ونىڭ ءبارى بىرتە-بىرتە رەتتەلەدى. وسىعان قاتىستى جاڭا جوسپارلارىمىز, جاڭا جوبالارىمىز بار. جاقىندا ەلباسى دا كوشەلەرگە قاتىستى مىندەتتەردى جۇكتەپ كەتتى. «اقىلداسىپ پىشكەن تون كەلتە بولمايدى» دەگەندەي, ءبارىن اقىلداسىپ شەشۋىمىز قاجەت.
– استاناعا بۇگىندە بۇل ومىردە جوق تالاي تۇلعا ەڭبەك ءسىڭىردى. سولاردىڭ اتتارىن ەل جادىندا ماڭگى قالدىرۋ ماقساتىندا بەلگىلى ءبىر جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. بىراق, باياۋ. ءماسەلەن, بىرنەشە جىل بۇرىن №54 مەكتەپ-ليتسەيگە اقسەلەۋ سەيدىمبەكتىڭ اتىن بەرۋ تۋرالى قالالىق ونوماستيكالىق كوميسسيانىڭ شەشىمى شىقتى. قالالىق ءماسليحات تا ونى قولداعان. وسى سياقتى تاعى ءبىرنەشە ۇسىنىس قولداۋ تاپتى. الايدا بۇل شەشىمدەر نەگە ورىندالماي كەلەدى؟
– قازىر جيىرماعا جۋىق الاش قايراتكەرىنىڭ, دۇنيەدەن وزعان كورنەكتى اقىن-جازۋشىلار, مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ اتتارى بەرىلەتىن مەكتەپتەرگە قاتىستى ۇسىنىستار ونوماستيكالىق كوميسسيادان وتكەن. ەندى ءتيىستى جۇمىس ءجۇرىپ جاتىر. ايتا كەتەتىن نارسە, بۇل ءبىر كۇندىك جۇمىس ەمەس. مەكتەپتەرگە تۇلعالاردىڭ اتى بەرىلەدى.
كوشەگە اتاۋ بەرۋ نەمەسە اتاۋىن وزگەرتۋ بىزگە وڭاي تيمەيدى. ونىڭ الدىندا حالىق اراسىندا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەمىز. قوعامدىق كەڭەس مۇشەلەرى مەن قالالىق ءماسليحات دەپۋتاتتارىنىڭ الدىنا بارامىز.
– كەيبىر تۇلعالارىمىزعا كوشە بەرىلگەنمەن, ۇزىندىعى نەمەسە ورنالاسقان جەرى ۇلكەن اتىنا لايىق كەلمەيتىن كوشەلەر بار. ماسەلەن, جاقىندا گازەتىمىز «پرومىشلەننىي» تۇرعىن الابىندا ورنالاسقان مۇستافا شوقاي كوشەسىنىڭ ماسەلەسىن كوتەردى. بۇل جاعىن دا رەتتەۋ كەرەك دەپ ويلايمىز.
– بۇل جاعى دا بىرتە-بىرتە رەتتەلەدى. مىسالى, بۇرىن وڭ جاعالاۋدا الاش كوسەمى ءاليحان بوكەيحاننىڭ كىشكەنتاي عانا كوشەسى بولدى. اكادەميكتەر, جازۋشىلار, عالىمدار, جالپى زيالى قاۋىم اليحانعا ۇلكەن كوشە بەرۋ كەرەك دەپ جازدى. ناتيجەسىندە سول جاعالاۋدا اتىنا ۇلكەن كوشە بەرىلدى.
– قالادا «پرومىشلەننىي», «سيليكاتنىي», «كيرپيچنىي», تاعى وسى سياقتى ەسكىرگەن اتاۋلار وزگەرمەي كەلە جاتقانىن دا جازعانىمىز بار. ءوز باسىم بۇل ۇلكەن ولقىلىق دەپ ەسەپتەيمىن.
– نەگىزى مۇنداي اتاۋلار دا قالانىڭ باس جوسپارىندا جوق. بۇلاردىڭ بارلىعى بۇرىندارى اقمولا وبلىسىنىڭ شەتكەرى ايماعىندا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەر عوي. استانا ەلوردا مارتەبەسىنە يە بولىپ شەكاراسى ۇلعايعان سوڭ ولار قالاعا قوسىلىپ كەتتى. قازىر حالىق تا قالىپتاسىپ قالعان ەسكى ادەتپەن ءالى دە سولاي اتاپ ءجۇر. جالپى استانادا ءتورت اۋدان بار. بۇل اۋداندار كەنتتەرگە بولىنبەيدى. تەك قانا كوشەلەرگە, ورامدارعا اتاۋلار بەرىلگەن. ەسكى اتاۋلاردى حالىقتىڭ ساناسىنان ارىلتۋ كەرەك. ماسەلە سوندا بولىپ وتىر.
– كاسىپكەرلىك نىساندار اتاۋلارىن كىم رەتتەيدى؟ ماسەلەن, قالا اكىمدىگىنىڭ تۇبىندە ءبىر مەيرامحانا بار. بۇرىن ول «ەۆروپا پالاس» بولىپ اتالعان. كەيىن «اقسۇڭقار» بولىپ وزگەرتىلگەن. بۇل – تاماشا اتاۋ عوي. ەندى قاراساق, قايتادان «ەۆروپا پالاس» بولىپتى…
– ءبىز كاسىپكەرلىك نىسانداردىڭ اتاۋلارىن وزگەرتە المايمىز. بۇل جۇمىسپەن ادىلەت ورگاندارى اينالاسادى. اتاۋدى دا سولار بەكىتەدى. جالپى, دۇنيە جۇزىندە برەند اتاۋلار بولادى. كەيبىرەۋلەر اتاۋلارىنا وسى برەندتى الادى. سوسىن قالاي وزگەرتسىن؟ ەگەر ادىلەت دەپارتامەنتىنەن اتاۋعا قاتىستى كۋالىكتەرى جوق بولسا, ءبىز كاسىپكەرلەرمەن اڭگىمەلەسەمىز. قانى بارلار اتاۋلارىن جوندەپ جاتادى.
– «استانادا قازاق كوبەيگەنمەن, قالا قازاقشا سويلەمەي وتىر» دەگەن پىكىر ءجيى ايتىلادى. ەلورداداعى تىلدىك جاعدايدى قالاي باعالايسىز؟
– ادامنىڭ سانا-سەزىمى بيىككە كوتەرىلمەي, كەز كەلگەن ماسەلە شەشىلمەيدى دەپ ويلايمىن. بۇل تىلگە دە قاتىستى. ءاربىر ادام ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن ءبىلۋى كەرەك. قازاق بولعاننان كەيىن, ونىڭ مەملەكەتى بار, ءتىلى بار. سوندىقتان ءوز انا ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتى. ءارى قاراي قوسىمشا قانشا ءتىل بىلگىسى كەلەدى, وزىنە بايلانىستى. مەنىڭشە, «تاربيە وتباسىنان باستالادى» دەمەكشى, ءاربىر ادام ءوزىنىڭ شاڭىراعىندا, جانۇياسىندا انا تىلىندە سويلەۋى كەرەك. ول – وتە ماڭىزدى تاربيە قۇرالى. وسى ورايداعى ەندى ءبىر وزەكتى ماسەلە – كوگىلدىر ەكراننان كورسەتىلەتىن مولتەك جانە كوركەم فيلمدەردى, باعدارلامالاردى, عالامتور جەلىلەرىن تولىقتاي قازاقشالاۋ كەرەك.
– استانانىڭ مادەنيەتىنە قازىرگى كەزەڭ بيىگىنەن قاراعاندا, نەنى بايقايسىز؟
– جيىرما جىل بۇرىن قالا حالقىنىڭ سانى 250 مىڭ بولسا, قازىر ءبىر ميلليوننان استى. بۇرىن وزگە ۇلتتار سانى باسىم بولسا, بۇگىندەرى ءوزىمىزدىڭ قارا كوزدەرىمىزدىڭ ۇلەسى 85 پايىزعا جەتتى. بۇل – كوڭىل سۇيسىنتەرلىك ءجايت. قازىر استانا مادەنيەتتىڭ ورتالىعىنا اينالدى. «استانا وپەرا» تەاترى, استانا قالاسى مەملەكەتتىك اكادەميالىق فيلارمونياسى, تەاترلار, زاماناۋي كىتاپحانالار سوزىمىزگە دالەل. وسىنىڭ ءبارى وڭايلىقپەن بولا سالعان جوق, ەلباسىنىڭ, حالىقتىڭ ۇلكەن ەڭبەگىنىڭ, تىنىمسىز جۇمىسىنىڭ ارقاسىندا جۇزەگە استى.
– ءوزىڭىز كومپوزيتورسىز. «استانا جىرى» اتتى ءانىڭىزدى ءساتتى شىققان تۋىندى دەپ باعالايمىن. استانانىڭ 20 جىلدىعىنا تارتۋىڭىز جوق پا؟
– ءان ەمەس, سيمفونيا جازدىم. تاۋەلسىزدىككە, استاناعا ارنالعان. «شاتتىق ەلى» دەپ اتالادى. تۋىندىنى سيمفونيالىق وركەستر ورىندايدى.
اڭگىمەلەسكەن
امانعالي قالجانوۆ
