استاناعا قونىس اۋدارعانداردى الماتىدا قالعان جۇرت ءبىراز ۋاقىت «جەل ۇشىرىپ اكەتكەندەر» دەپ قالجىڭداپ ءجۇردى. ال كەيبىرەۋلەر قونىس اۋدارعان ايىمىزعا (جەلتوقسان) قاراپ, «دەكابريستەر» دەيتىن.
وعان وكپەلەگەن ەشكىمدى كورمەدىم. سول كەزدەرى دەنە تۇرقى شاعىن ادامدى دەدەكتەتىپ اكەتەتىن جەل ەكپىنىن, بەتىڭدى شىم-شىم ەتكىزىپ «ءسۇيىپ» الاتىن ايازدى باستان كەشكەندەر بۇل تەڭەۋگە باس شايقاپ كۇلەتىن دە قوياتىن.
ال ماعان, قاقاعان قىس ورتاسىندا, ازىناعان جەلى مەن ساقىلداعان سارى ايازدى سارىارقا توسىنە اتتانعانداردى سيپاتتاۋ ءۇشىن امەريكالىق جازۋشى مارگارەت ميتچەلدىڭ قالامىنان تۋىپ, 1936 جىلدىڭ ىشىندە ميلليوننان استام داناسى ساتىلعان, كەلەسى جىلى پۋليتتسەر سىيلىعىن العان «ۋنەسەننىە ۆەتروم» بەستسەللەرىنىڭ اتاۋى الىنۋىندا رومانتيكانى, ءومىردى وزگەرتەر ەرلىكتى, يدەياعا, سەزىمگە ادالدىقتى اڭساۋ بار سياقتىداي كورىنەتىن…
ەل استاناسىن كوشىرۋ تۋرالى ءسوز قوزعالىپ, پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى شىققان كەزدە مەن پارلامەنت سەناتىندا قىزمەت ەتىپ ءجۇردىم. 1997 جىلعى قاراشا ايىنىڭ سوڭىندا جوعارى پالاتا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسى مەن قىلمىستىق ءىس جۇرگىزۋ كودەكستەرىن تالقىلاپ, كۇن سايىن جيىن وتكىزەتىن. مەن ىلەسپە اۋدارماشى بولعاندىقتان, سولاردىڭ بارىندە اۋدارما جاساپ, ودان كەيىن دەپۋتاتتار ەنگىزگەن تۇزەتۋلەردى ماتىنگە قوسىپ, قاتەلەردى تۇزەتىپ, كەيدە جۇمىستا تۇنەپ قالىپ جۇردىك.
جەلتوقساننىڭ سەگىزى كۇنى جاڭا استاناعا اتتاناتىن ەشەلوندى قالىڭ جۇرتشىلىق, قالا باسشىلىعى, مەشىتتەن كەلگەن يمام اق باتامەن ءىى الماتى ۆوكزالىنان شىعارىپ سالدى. وركەستر ويناپ, ءار تۇستا شامپان تىعىنىنىڭ تارس ەتىپ اتىلعانى ەستىلەدى. ۋ-دۋ بولعان پەرروندا جاسىپ, جىلاپ تۇرعان ەشكىمدى بايقامادىم. قۇشاقتاسىپ, قيماستىقپەن كوز جاستارىن سىعىپ الىپ جاتقاندار بولماسا. ءبارىنىڭ جۇزدەرى جايدارى, كۇلكىلەرى جارقىن. كوپشىلىكتىڭ كوتەرىڭكى كوڭىل-كۇيى مەنى دە باۋراپ, كەۋدەمدى الابۇرتقان سەزىم جايلادى: بىرەسە قالىپ بارا جاتقان ورتامدى قيمايمىن, بىرەسە ارقا توسىنە قاشان جەتەم دەپ الىپ-ۇشام…
مىنە, جادىراي كۇلىپ, وسىندا قالىپ بارا جاتقان ارىپتەستەرىم عايني مەن ۆاسيلي, ىلە-شالا دوستارىم كۇلاي مەن جايلاۋباي كەلدى. جەلتوقساننىڭ سۋىعىندا قۇشاق-قۇشاق گۇل اكەپتى.
ادامداردى كيە-جارا ۇلىم كەلە جاتتى. ۇلگەرمەي قالام با دەدى مە ەكەن, جۇزىندە الدەبىر ابىرجۋ, تولقۋ بار. قارسى ۇمتىلىپ قۇشاقتاي العاندا بايقادىم – ەلىكتىڭ لاعىنداي ءبىر سۇيكىمدى قىزدى جەتەكتەپ كەلە جاتىر ەكەن. كوزىم ءتۇسىپ كەتكەندە قىز بالانىڭ ءجۇزى لىپ ەتىپ قىزارىپ, ادامعا ساۋلە توگىپ قارايتىن نۇرلى جانارىن تايدىرىپ اكەتتى… جۇرەگىم بۇعان دەيىن باستان كەشپەگەن الدەبىر سەزىمنەن اۋناپ تۇسكەندەي بولدى. مۇندايدا نە دەۋ كەرەك؟ ءوزىمدى قالاي ۇستاۋىم كەرەك؟ بىلمەيدى ەكەم عوي. ايتەۋىر «جاساعان اللا, ءوزىڭ جار بولا گور» دەپ ىشتەي قايتالاي بەردىم, قايتالاي بەردىم.
كوڭىلىمنىڭ بوساعانىن بىلدىرمەۋ ءۇشىن بالامنىڭ بەتىنەن ءسۇيىپ, باسقالارمەن تەز-تەز قوشتاسىپ, ۆاگونعا كىرىپ كەتتىم…
ورنىنان سىرعي قوزعالعان پويىزدىڭ ارتىندا قول بۇلعاعان قاراقۇرىم حالىق قالدى. مۇنار باسقان اسقار الاتاۋ قالدى. جاستىعىمنىڭ, باقىتتى كۇندەرىمنىڭ كۋاسى, پەيىشتەي نۇرلى, يران-باقتاي گۇلدى قالا الماتى قالدى. قازاقتىڭ ماڭ دالاسىمەن جۇردەك پويىز ءبىر سوتكە توقتاماي ءجۇرىپ, كەلەسى كۇنى اقمولاعا كەلىپ توقتادى.
ارقا ءتورى ءبىزدى بەتىمىزدەن شىمشىپ سۇيگەندەي ايازىمەن قارسى الدى. اياق باسقان سايىن سىقىر-سىقىر ەتەتىن اپپاق قار, سۋىق جەل ءبىر كۇن بويى جىلى كۋپەلەردە ماۋجىراپ كەلگەن بىزدەردى بىردەن شيرىقتىرىپ جىبەردى. باسقالاردى قايدام, ال ماعان بۇل جاڭا ورتانىڭ, جاس استانانىڭ «بويىڭدى جي, بوساڭسىما» دەگەن بەلگىسىندەي كورىندى.
ۆوكزالدا مۋزىكا ويناپ, شاشۋ شاشىلىپ جاتتى. ۆوكزال الدىندا ءتىزىلىپ تۇرعان اۆتوبۋستاردىڭ قاسىندا سۋرەتكە ءتۇسىپ, تۇراتىن جەرىمىزگە قاراي بەتتەدىك.
ءبىزدىڭ جاڭا استاناداعى ءومىرىمىز وسىلاي باستالدى.
سول كۇننەن باستاپ جاڭا استانا ەكەۋمىزدىڭ تاعدىرىمىز بىرگە ءورىلىپ كەلەدى دەۋگە بولادى. ءبىز كوشىپ كەلگەندە تىڭ يگەرگەن جىلداردان بەرى تۇرعان كوزگە قوراش ۇيلەرى, قالا كولىگىنە مىنگەندە قارا كوزدى قانداسىڭ اندا-ساندا عانا توبە كورسەتەتىن وبلىس ورتالىعىنان ءبىر مەملەكەتتىڭ ايبىندى استاناسىنا اينالۋى كوز الدىمدا وتۋدە. جاي عانا كوز الدىمنان وتكىزىپ قويماي, قال-قادەرىمشە ءوز ۇلەسىمدى قوسقانىمدى دا ماقتان ەتەمىن.
ءبىز كوشىپ كەلگەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە پارلامەنت پەن ۇكىمەتتىڭ بىرلەسكەن وتىرىسى وتكىزىلىپ, وندا پرەزيدەنت قازاقستان حالقىنا ۇندەۋىن جاريا ەتتى. «بۇگىن ءبىز, قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارى بيلىك ورگاندارى, 1997 جىلعى 10 جەلتوقساننان باستاپ اقمولانىڭ مەملەكەت استاناسى ەكەندىگىن سالتاناتتى تۇردە جاريا ەتەمىز. بۇگىننەن باستاپ وسىندا, ۇلان-عايىر ەلدىڭ ورتالىعىندا, حالىق تاعدىرىنا قاتىستى بارلىق شەشىمدەر قابىلداناتىن بولادى…».
مەن ەلباسىنىڭ ءار سوزىنە تەرەڭ ءمان بەرىپ ايتقان سالتاناتتى, تولقۋلى ءسوزىن ورىس تىلىنە ىلەسپە اۋدارما جاسادىم. ول ۇندەۋدىڭ ءماتىنى تاسقا باسىلىپ, مەملەكەتتىك تۋىمىز سياقتى كوك ءتۇستى پاپكاعا سالىنىپ, سول جيىنعا قاتىسقاندارمەن بىرگە ماعان دا ەسكەرتكىشكە بەرىلدى. پاپكانىڭ سىرتىندا «ۆوززۆانيە ك نارودۋ كازاحستانا» دەگەن جازۋ بار بۇل پاپكا – مەن ءۇشىن قۇندى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرى.
ول كەزدە قالا قۇرىلىسى كۇنى-تۇنى ءبىر تىنبايتىن. قالا كوشەلەرىن ەلەكترمەن دانەكەرلەۋ اپپاراتتارىنىڭ جارقىلى جارق ەتىپ, قازىق قاققان, تاس كەسكەن قۇرالداردىڭ شۋىلى تەربەپ تۇراتىن ەدى. ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن قۇرىلىسشىلاردىڭ كۇشىمەن قانشاما مادەني, اكىمشىلىك عيماراتتار, تۇرعىن ۇيلەر سالىنىپ جاتتى.
استانامىز ءبۇلدىرشىن قىزدىڭ بويجەتكەنگە اينالعانىنداي, كوز الدىمىزدا سىلانىپ, كۇن سايىن بويى دا بيىكتەپ, تولىسىپ ءوسىپ كەلە جاتتى. كەلەسى جىلعى 6 مامىردا پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن ەلوردامىز «استانا» دەگەن اتاۋعا يە بولدى. قاناتىن كەڭگە جايىپ, شەكاراسى ۇلعايدى, ءسويتىپ, ءيىسى قازاقتىڭ قۇلاعىنا مايداي جاعار «الماتى» جانە «سارىارقا» دەگەن اتاۋى بار ەكى قاناتى – ەكى اكىمشىلىك-اۋماقتىق بىرلىك پايدا بولدى.
ماعان جۇمىسىمنان حان سارايىنداي ءۇي بەرىلىپ, بالالارىمدى قولىما الىپ, كوڭىلىم ءبىر جايلاندى. قىزىل كىرپىشتەن تۇرعىزىلعان ۇيلەردىڭ اۋاسى دا كەڭ, تۇرمىسقا دا قولايلى. ءارى الماتىدان كوشىپ كەلگەندەردىڭ ىرگەلەس ۇيلەردەن پاتەر العاندارى جاڭا ورتاعا تەز بەيىمدەلۋىمىزگە ىقپال ەتتى.
ەسىلدىڭ سول جاق جاعالاۋى «ەركىن ەكونوميكالىق ايماق» بولىپ جاريالانىپ, قارقىندى قۇرىلىس الاڭىنا اينالدى. تۇنەمەلىككە جارق-جۇرق ەتىپ جاتقان وتتارعا, كۇن سايىن سانى كوبەيگەن بيىك مۇنارالى كراندارعا قاراپ تۇرىپ, ول جاقتا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ءبىر جوبانىڭ جۇزەگە اسىرىلىپ, قازاق جەرىندە بۇرىن قۇلاق ەستىپ, كوز كورمەگەن سۇلۋ قالا سالىنىپ جاتقانىن ىشتەي تۇيسىنەتىنمىن.
ەل-ەلدەن ونەر جۇلدىزدارى اعىلىپ كەلىپ, رۋحاني مول ازىققا كەنەلدىك. جاس ۇرپاقتىڭ دامۋىنا جوعارى دارەجەدە كوڭىل بولىنگەنىنىڭ ءبىر-اق مىسالىن كەلتىرەيىن. قانشاما ءجاسوسپىرىم دارىن يەسىنە قاتىسۋ ارمان بولعان «ۋترەننيايا زۆەزدا» باعدارلاماسى ءبىر حابارىن تۇگەلدەي قازاق ەلىنىڭ جاس ونەرپازدارىنا ارناپ ءتۇسىرىپ, ونى يۋري نيكولاەۆپەن بىرگە مەنىڭ قىزىم اقەركە جۇرگىزدى!
ادامداردىڭ پسيحولوگياسىندا دا وزگەرىس پايدا بولدى, «استانالىق» ۇعىمى ورنىقتى. قونىس اۋدارۋشىلار بۇرىن وزدەرىن مۇندا ۋاقىتشا كەلگەندەي سەزىنەتىن. ەندى كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىنا كەتكەندەر اسىعا ورالاتىن بولدى. ءتىپتى الماتىدان دا! «ءتۇۋ, شىركىن, اۋاسىن-اي! تۇنشىعىپ ازەر جەتتىم عوي!» دەيتىن بولدى مەنىڭ ارىپتەستەرىم.
جيىرماسىنشى عاسىردى قورىتىندىلايتىن 2000-شى جىلدا قالانىڭ كوركىڭە كورىك قوساتىن تاعى بىرنەشە عيمارات پايدالانۋعا بەرىلدى. اسىرەسە, جۇرتشىلىق جاڭا الاڭعا قاتتى قۋاندى. بالالارىمدى ەرتىپ اپارىپ, سۋبۇرقاقتان شاشىراعان مىڭ-سان تامشى جانىمدى جادىراتىپ, قىدىرعانىم ەسىمدە.
مەن ءۇشىن دە بۇل جاڭا مارتەبە اپەرگەن جىل بولدى. الماتىدان اتتاناردا ۇلىم ۆوكزالعا جەتەكتەپ كەلگەن ارۋ اق جەلەك جامىلىپ, بوساعاما كەلىن بوپ ءتۇستى. كوڭىلىمە نۇر تولدى, جۇرەگىمنەن جىر توگىلدى:
جالتاقتاما, قاتال مىنەز
جات ماعان,
ەركەلەي كەل, اپپاق كەلىن,
اق بالام.
مەن دە سەندەي باقىتىما بال اشىپ,
باسقا ءۇيدىڭ بوساعاسىن اتتاعام.
ەسكە سالعان سول كۇنىمدى قايتادان
سەنى قالاي «بوتەنسىڭ» دەپ
ايتا الام؟
بوساعاما باقىت قۇسى كەلدى دەپ
قۇشاعىمدى جايىپ تۇرمىن ايقارا! – دەپ جازدىم مەن كۇندەلىگىمە «ەنە» دەگەن مارتەبەگە يە بولعان سول كۇندەرى.
قالا حالقى استانا بولعالى كۇرت ءوسىپ, 2002 جىلى ونىڭ جارتى ميلليونىنشى تۇرعىنى دۇنيەگە كەلگەنى ەلەڭ ەتەرلىك وقيعا بولدى. ءبىر قاراعاندا بۇل ءسابي سۇيگەن ءابجانوۆتار وتباسىنىڭ قۋانىشى بولعانىمەن, ونى جۇرتشىلىق ءوز قۋانىشىنداي قابىلداعان. استانالىق رۋح, استانالىق بىرلىك, ىنتىماق وسىنداي جايلاردان تۋىندايتىن شىعار, بالكىم؟
مەنىڭ دە ومىرىمدەگى ەلەۋلى جاڭالىق استانانىڭ بەس ءجۇزىنشى تۇرعىنى ومىرگە كەلگەن جىلى بولدى. «ىڭگالاپ» مەنىڭ تۇڭعىش نەمەرەم جارىق دۇنيە ەسىگىن اشتى. بار قيىندىقتى جەڭگەنىمنىڭ, سالتانات قۇرعانىمنىڭ بەلگىسى دەپ, مەن ونىڭ اتىن سالتانات قويدىم! بيىل سالتاناتىم 16-عا تولىپ, قازاقستان رەسپۋبليكاسى ازاماتىنىڭ پاسپورتىن الدى.
ال وسىدان ەكى جىل بۇرىن استانالىق مۇحامەدياروۆتاردىڭ وتباسىندا ميلليونىنشى تۇرعىن دۇنيەگە كەلىپ, بۇل وقيعا ەلوردانىڭ عانا ەمەس, ەلىمىزدىڭ باستى جاڭالىقتارىنىڭ ءبىرى بولعاندا, ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزدىڭ ازىرشە كەنجەسى – نەمەرەم ءالي دۇنيەگە كەلدى.
مەن ءوزىمدى استانانىڭ ءتول تۇرعىنمىن, «استانالىقپىن» دەپ سەنىممەن ايتا الامىن. ەلدىڭ ومىرىنە قاتىستى بولىپ جاتقان قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇرۋىم, ۇلكەن جيىنداردا ايتىلعان وزىق يدەيالار مەن قۇندى پىكىرلەردى كوپشىلىككە جەتكىزەتىن ىلەسپە اۋدارماشى بولۋىم ءبىر توبە بولسا, تىكەلەي استانانىڭ وزىنە قاتىستى تاريحي شەشىمدەردىڭ قالاي تۋعانىنا كۋا بولۋىم, قازاق ەلورداسىنىڭ وركەندەۋىنە ارنالعان جيىنداردا ىلەسپە اۋدارما جاساۋىم – ءبىر توبە. رەسپۋبليكالىق «ۇزدىك اۋدارماشى» بايقاۋىنا قاتىسىپ, باس جۇلدەسىن جەڭىپ الدىم. كوپتەن جازىپ جۇرگەن كىتابىم جارىققا شىقتى.
ەل ىشىندە استانانى پرەزيدەنتتىڭ ءتول جوباسى دەيدى. بىرنەشە جىل قاتارىنان ەلباسىنىڭ استانانىڭ قۇرىلىسىنا, استانانى اباتتاندىرۋعا, استانانى مادەني ورتاعا اينالدىرۋعا, استانانى تازا سۋمەن قامتاماسىز ەتۋگە, ت.ب. تاقىرىپتارعا ارنالعان جوعارى دارەجەلى جيىندارىندا ىلەسپە اۋدارما جاساي وتىرىپ, قالامەن بىرگە تىنىستادىم, قالامەن بىرگە كوكتەدىم!
ءبىز, قازاق ەلىنىڭ جاڭا استاناسىن سالىپ, كوركەيتۋگە كەلگەندەردىڭ العاشقى قارلىعاشتارى, سول يگى ىستەردىڭ كۋاگەرلەرىمىز.
بۇگىن مەن كوك كۇمبەزدى اقوردانىڭ الدىندا, گۇلدەن ويۋ سالىنعان الاڭدا تۇرىپ, ءوزىم كورگەن كەشەگى اقمولا مەن بۇگىنگى استانانى كوز الدىما قاتار ەلەستەتكىم كەلدى. گۇلدى الاڭ ەرتەگىلەر ەلىندە تۇرعانىمداي اسەر ەتىپ, بۇرىنعى كورىنىستەردى كوزگە ەلەستەتۋ دە قيىنعا سوقتى. وعان ءتىپتى دە رەنجىگەن جوقپىن, كەرىسىنشە, كەۋدەمدى قۋانىش, ماقتانىش كەرنەدى. بۇل – ەلىمنىڭ, ەلوردامنىڭ سەنىمدى بۇگىنىنە, كوز ارباعان كوركىنە, سالتاناتتى ساۋلەتىنە, تالاي قيىندىقتى تىزە بۇكتىرگەن الەۋەتىنە دەگەن ماقتانىش! ال ەرتەڭى بۇدان دا نۇرلى بولاتىنىنا ەش كۇمان جوق.
وركەندەي بەر, قازاق ەلىنىڭ استاناسى!
كامال الپەيىسوۆا, جازۋشى
