قازاقتىڭ بي ونەرىندە ءبيشى, پەداگوگ, قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن ءارتىسى, ونەرتانۋ سالاسىنىڭ كانديداتى تويعان ءىزىمنىڭ ەسىمى ەرەك اتالادى. شيرەك عاسىر ساحنادا بيلەپ, شيرەك عاسىر ۇستازدىق قىزمەتپەن اينالىسىپ كەلگەن جاتقان ۇستاز جاقىندا مەرەيلى 70 جاسقا تولدى. قازىر ەلورداداعى قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىندا ەڭبەك ەتىپ جاتقان ۇستازبەن بي ونەرىنىڭ كەشەگى مەن بۇگىنگىسى جايلى اڭگىمەلەستىك.
جانىبەكوۆتىڭ جارقىن ءىزى
– تويعان وسپانقىزى, ءسىزدىڭ 70 جاسىڭىز كورنەكتى مەملەكەت قايراتكەرى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ 90 جىلدىعىمەن قاتار كەلىپ وتىر. ونەرگە ەندى قادام باسقانىڭىزدا سول كىسىنىڭ شاپاعاتىن كوپ كورگەن ەكەنسىز. اڭگىمەمىزدى وسىدان باستايىق.
– وزاعاڭ قاي سالادا بولماسىن ءوزىنىڭ جارقىن ءىزىن قالدىردى. سونىڭ ىشىندە قازاق بي ونەرىنىڭ ورلەۋىنە, جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلۋىنە ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. 1970 جىلى تورعاي وبلىسى اشىلىپ, وزبەكالى اعامىز سوندا قىزمەتكە جىبەرىلدى. ءبىز, الماتى ەسترادا-تسيرك ونەرى ستۋدياسىنىڭ 1971 جىلعى تۇلەكتەرى وقۋدى بىتىرە سالا تورعايعا كەلدىك. ىرىكتەلە كەلە بەس بالا عانا قالدىق. سول ۋاقىتتا «تورعاي اۋەندەرى» اتتى ەسترادالىق انسامبل قۇرىلدى. بەسەۋمىز دە سوعان قابىلداندىق. وزبەكالى اعامىزبەن سول جەردە تانىستىق. ول كىسى ءبىزدى قامقورلىعىنا الدى. وزاعانىڭ كومەگىمەن قازاقستانداعى العاشقى فولكلورلىق «شەرتەر» ءانسامبلىن قۇردىق.
ءانسامبلدىڭ باسى-قاسىندا جۇرگەن وزبەكالى اعا رەپەرتۋاردىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسىپ, كيگەن كيىمدەرىمىزدى, مۋزىكالىق اسپاپتارمەن قامتاماسىز ەتۋىمىزدى قاداعالادى. وزاعا قازاق اسپاپتارىن جيناۋشى بولات سارىباەۆتى شاقىرىپ الدى. كۇيشى-كومپوزيتورلاردان مالگاجدار اۋباكىروۆ كەلىپ بىزبەن جۇمىس ىستەدى. وزبەكالى اعا بي مامانى ولگا ۆسەۆولودسكايا-گالۋشكەۆيچتى ماسكەۋدەن ارنايى الدىردى. رەجيسسەرلىك جۇمىستى قادىر جەتپىسباەۆ جۇرگىزدى. سونىڭ ءبارى اينالىپ كەلگەندە «شەرتەردىڭ» رەپەرتۋارىن جاسادى.
سول كەزدە «ايدا بىلپىم» اتتى ءبيدى, تورعاي قازاقتارىنىڭ كۇيىنە جاس كەلىنشەكتىڭ ءبيىن قويدىق. كيمەشەك, جاۋلىق, ۇزىن قامزول كيىپ بيلەدىك. سونىڭ ءبارى حالىقتىڭ كوزايىمىنا اينالىپ, قايتا جاڭعىرعانداي بولدى. بۇل وزبەكالى اعانىڭ دا ەڭبەگى ەدى.
قازىر فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق انسامبلدەر تولىپ جاتىر. ولاردا تارسىل-گۇرسىل كوپ. «كوڭىلاشار» كۇيىنىڭ ءوزىن بىردەڭە قىلىپ جىبەردى. بۇل كۇيدى دومبىرامەن تىڭداساڭىزدار, باسقاشا شىعادى. «شەرتەردىڭ» كەزىندە بيگە ارنايى كوپتەگەن ادەمى كۇيلەر شىقتى. ءبىز بي قيمىلدارىن كادىمگىدەي ەل ارالاپ ءجۇرىپ ىزدەدىك.
1972 جىلى تورعايدا تەاتر اشىلدى عوي. وندا دا وزبەكالى اعامىز تالدىقورعانعا كەتەيىن دەپ تۇرعان جاستاردى ارقالىققا الىپ كەلىپ, جوق جەردەن تەاتر اشتى. اعاشتان سالىنعان ەسكى مادەنيەت ءۇيى بار-تىن. ءبارىمىز دە سوندا جۇمىس ىستەدىك. كۇن بولسىن, ءتۇن بولسىن وزاعا رەپەتيتسيانى كەلىپ كورەتىن. وندا بالامىز عوي: «وسى كىسىنىڭ رەپەتيتسيامىزدى كەلىپ كورۋدەن باسقا جۇمىسى جوق پا؟» دەپ ويلايتىنبىز.
سول ۋاقىتتا سۇگىردىڭ كۇيلەرىنە جانە «جەزتىرناق» اڭىزى نەگىزىندە بيلەردى قويدىق. مۋزىكادا «ماجور», «مينور» دەگەن تەرميندەر بار. ال بىزدە مۇنى وڭ بۇراۋ, تەرىس بۇراۋ دەيدى. «جەزتىرناق» اتتى ءبيىم وسى تەرىس بۇراۋدا قىزىلمويىن قۋاندىقتىڭ كۇيىنە قويىلدى. بايجىگىتتىڭ كۇيلەرىنە دە بي قويدىق. وسىلايشا رەپەرتۋارىمىز قالىپتاستى. سونىڭ باسى-قاسىندا وزبەكالى اعامىز ءجۇردى.
ساحنا – حالىقتى تاربيەلەۋ قۇرالى
– سوندا مەنىڭ تۇسىنگەنىمشە, بي ونەرىنىڭ قازاقتىڭ كۇيىنىڭ دە جاڭعىرۋىنا سەپتىگى تيگەن سياقتى عوي.
– ءدال سولاي. سوسىن مەن «شالقىما» بيىندە ساحناعا تورسىق الىپ شىعاتىنمىن. «قىلىشپان» بيىندە قىلىشپەن شىقتىم. «التىناي» مەملەكەتتىك ءانسامبلى قۇرىلعاندا «كيىز باسۋ» دەگەن بي قويىلدى. وندا ساحناعا ساباۋ شىقتى. «قۇسبەگى داۋىلپازى» بيىندە قۇس الىپ شىقتىق. كۇيمەن بىرگە وسى سياقتى قازاقتىڭ قولدانبالى قولونەرىنىڭ بۇيىمدارى, كيىم ۇلگىلەرى ساحنادان جارقىراپ كورىندى. ساحنالىق كيىمدەردىڭ بارلىعى وزاعانىڭ كەزىندە مۇراجاي قورىنداعى ۇلتتىق كيىمدەردىڭ ۇلگىسىمەن تىگىلدى.
وزبەكالى اعا كيىمگە سالىناتىن ويۋلارعا قاتتى كوڭىل ءبولدى. تەكەمەتكە سالىناتىن ويۋ ءبىر بولەك, كىلەمگە سالىناتىن ويۋ باسقا دەپ بولەتىن. كيىمگە دە سولاي. اياق كيىم مەن باس كيىمگە سالىناتىن ويۋلاردىڭ اراسى جەر مەن كوكتەي. قىزدار قامزولى مەن جىگىتتەردىڭ كيىمىندەگى ويۋلار دا ءارتۇرلى. وزاعا بۇرمەنى بەلگە دەيىن سالۋدى توقتاتتى. بىراق قازىرگى ديزاينەرلەر سونى قايتادان شىعارىپ جاتىر. وعان نە دەۋگە بولادى؟! ەشتەڭە دەي المايمىز. ساحنادا جۇرگەن ونەرپازدار سوعان مۇقيات بولۋى كەرەك. ونەر ادامدارى ساحنا ارقىلى حالىقتى تاربيەلەيدى.
– بي تەك قانا ونەر ەمەس, ەتنوگرافيا ەلەمەنتتەرىمەن ۇلتتىڭ سيپاتىن, بولمىسىن كورسەتەدى ەكەن عوي.
– ارينە. بي ونەرى ۇلت بولمىسىن بەينەلەيدى. مىسالى, كۇيدى الىڭىزشى, قۇرمانعازىنىڭ «بالبىراۋىنى» قانداي ادەمى كۇي. احمەت جۇبانوۆ: «بالبىراۋىننىڭ» تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان بي» دەپ ايتقان. سول سياقتى سۇگىر بابامىزدىڭ, تاتتىمبەتتىڭ كۇيلەرى – ناعىز ليريكا. تاعى دا ايتايىن, بۇگىنگى فولكلورلىق-ەتنوگرافيالىق انسامبلدەردىڭ تارسىلى ەمەس, كۇي دومبىرادا باسقاشا قابىلدانادى. قازىر حالىقتى تاربيەلەۋدەن گورى ءوزىڭ ساحنادا كورسەتۋ بەلەڭ الدى. سول تۇرعىدان تامىرىمىزدان اجىراپ بارا جاتقان سياقتىمىز.
سوعان قاراماستان, بۇگىنگى ونەر ادامدارىنىڭ ءبىلىمى – جوعارى. مەن ەكى جىلدىق ستۋديانى ءبىتىرىپ, بيلەسەم, قازىرگى بالالار سەگىز جىل وقىپ, بيلەپ ءجۇر. ولاردىڭ تەحنيكالىق دەڭگەيى مەنەن جوعارى. ونى مويىنداۋىم كەرەك. مۇنىڭ ەش سوكەتتىگى جوق. مەنىڭ ءبىر اينالعانىمدى ولار ءۇش اينالادى.
قازاق ءبيىنىڭ دامۋىندا وزبەكالى جانىبەكوۆتەي ادامداردىڭ بولعانى ءبىر عانيبەت سياقتى. ماسەلەن, بۇگىنگى تاڭدا نۇر-سۇلتان قالاسىنداعى قازاق ۇلتتىق حورەوگرافيا اكادەمياسىندا قازاق ۇلتتىق ءبيىنىڭ عىلىمي ادىستەمەلىك زەرتحاناسىن اشتىق. بۇل زەرتحانا ءبيىمىزدىڭ ءارى قاراي ورلەۋىنە ءوز ۇلەسىن قوسسا ەكەن دەگەن تىلەگىمىز بار. «قازاق ءبيىنىڭ انىقتامالىعىن» ازىرلەدىك. ەندى باسپاعا دايىنداپ جاتىرمىز. سول انىقتامالىق شىقسا, جەر-جەردە ساباق بەرىپ جۇرگەن مۇعالىمدەر ءۇشىن ۇلكەن ءبىر ولجا بولار ەدى دەپ وتىرمىز. ونىڭ كەلەسى دەڭگەيى – تۇسىندىرمەلىك سوزدىك شىعارۋ. مۇنى دا دايىنداپ جاتىرمىز. ۇرپاق ساباقتاستىعى, ءداستۇر ساباقتاستىعى دەگەن بار. ءبىز شارا جيەنقۇلوۆا اپامىز, داۋرەن ءابىروۆ اعامىزدان كورگەنىمىزدى قازىرگى ۇرپاققا بەرىپ جاتىرمىز. بىزدە قازاق ءبيىنىڭ مۇراسى دەگەن ءپان بار. سول ارقىلى ومىردەن وتكەن اعا ۇرپاقتىڭ بيلەرىن ساقتاپ, كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇل دا ءبىر ۇلكەن جۇمىس دەپ ەسەپتەيمىن.
«التىناي» انسامبلىندەگى تۇلعالار
– وزبەكالى جانىبەكوۆ جايلى ايتىپ وتىرسىز عوي. مەن ءبىر فوتوسۋرەت كورگەن ەدىم. وندا وزبەكالى اعامىز بەن ەلباسىمىز وتىر, ءسىز بيلەپ تۇرسىز. سول سۋرەتتىڭ تاريحىن ايتىپ بەرسەڭىز.
– وزبەكالى اعامىز الماتىدا حالىق اسپاپتار مۋزەيىن اشتى عوي. قازىرگى ىقىلاس اتىنداعى سول مۋزەي باستاپقىدا كىشكەنتاي عانا ءبىر كوپەستىڭ ءۇيى ەدى. ونىڭ جەرتولەسىندە اسپاپتار جاسايتىن شەبەرحانا, ۇستىندە ەكسپوزيتسيا ورنالاستىرىلدى. كىشكەنتاي عانا زال بار ەدى. ەلباسى سول كەزدە مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولدى. وزاعا سول كىسىنى شاقىرىپ, ەكسپوزيتسيانى كورسەتتى. ءار اسپاپتىڭ ءۇنى جازىلعان ءۇنتاسپانى تىڭداتتى. ودان شىققان مۋزىكاعا مەن بيلەدىم. مۋزەيدى كورسەتۋدەگى ماقسات, اسپاپتارعا جاڭا ورىن كەرەك بولدى. سودان كەيىن وزبەكالى اعانىڭ ارقاسىندا پانفيلوۆ ساياباعىنىڭ قاسىنداعى بۇرىنعى وفيتسەرلەر ءۇيى الىندى. عيمارات كەرەمەت ەتىپ جاسالىندى. كەڭ ساحنا پايدا بولدى. زالدارى دا ۇلكەيدى. ەكسپوزيتسيا دا كەڭەيدى. اسپاپتاردىڭ ءبارى جارىققا شىعارىلدى. قازاقتىڭ عانا ەمەس, الەم حالىقتارىنىڭ اسپاپتارى قويىلدى. قۇرمانعازىنىڭ, دينا نۇرپەيىسوۆانىڭ ەكسپوزيتسيالارى پايدا بولدى.
– قازاقتىڭ بي ونەرى دەگەندە, الدىمەن شارا جيەنقۇلوۆا تۋرالى ايتامىز. ءسىز ءوزىڭىز سول كىسىنى كوردىڭىز بە؟
– شارا اپانى بالا كەزىمدە ساحنادان كوردىم. بىراق ول كەزدە جاقىنداي المادىق قوي. 1985 جىلى الماتى وبلىستىق فيلارمونياسى جانىنان «التىناي» بي ءانسامبلى قۇرىلدى. ونىڭ باسى-قاسىندا تاعى وزبەكالى اعامىز ءجۇردى. بۇل ءانسامبلدىڭ دە رەپەرتۋارىن ولگا ۆسەۆولودسكايا-گالۋشكەۆيچ پەن شارا اپامىز جاسادى. اپامىز «قازاق ءۆالسى» جانە «ايجان قىز» دەگەن بيلەردى قويدى. مەن سول كىسىنىڭ قاسىندا ءجۇردىم. «تاينى تانتسەۆ» دەگەن كىتابىنا قولتاڭبا جازدىرىپ الدىم. داۋرەن ءابىروۆ اعامىز دا «التىنايعا» ءتورت بي قويىپ بەردى. بۇل بيلەر «ۇتىس», «التىناي», «بالبىراۋىن» جانە «قوشتاسۋ» اتالادى. كەيىنگى اتالعان بيدە ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدىڭ قوشتاسۋى بەينەلەنەدى. اۋباكىر ىسمايىلوۆ تا كەلىپ, «قۇسبەگى داۋىلپازى» جانە «القوقاتان» دەگەن بيلەردى رەپەرتۋارىمىزعا ەنگىزدى.
بۇل كىسىلەرسىز ۇلتتىق حورەوگرافيانى ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ولار قازاق ءبيىنىڭ نەگىزىن قالادى. كەيىن زاۋربەك رايباەۆ, مەڭتاي جانەلۇلى, جانات بايدارالين كەلىپ قوسىلدى.
– نۇرسۇلۋ تاپالوۆا تۋرالى دا ايتپاي كەتپەۋگە بولماس. سول كىسىمەن ارالاستىڭىز با؟
– نۇرسۇلۋ اپامدى تەك ساحنادان عانا كوردىم. قازىر وكىنەمىن, سول كىسىمەن سۇحباتتاسا الماعانىما. اپامىزدىڭ ءومىرى دە وزگەشە بولعان سياقتى. زامانداستارى «كەرەمەت ءبيشى ەدى» دەپ اۋىزدارىنىڭ سۋى قۇرىپ ايتىپ وتىراتىن. سارا كوشەرباەۆا دەگەن حالىق ءارتىسى بولدى. سول كىسى بىزگە ساباق بەردى. نۇرسۇلۋ تاپالوۆانى ايتقاندا توقتامايتىن ەدى. سوندا «نۇرسۇلۋ ساحنادا كۇل بولىپ جانىپ كەتەتىن» دەپ ايتاتىن. الەمگە ايگىلى گالينا ۋلانوۆامەن بىرگە «باقشاساراي بۇرقاعى» سپەكتاكلىندە ساحناعا شىققان قازاقتىڭ تۇڭعىش بالەريناسى عوي. ەشكىمنەن ەشتەڭە سۇراماي, ومىردەن ءوتتى. قازىر ەسىمى ەلەۋسىز قالدى. جۇبايى, قازاق بوكسىنىڭ اتاسى شوقىر بولتەكۇلى دا ەرەكشە ادام ەدى. ول كىسى تۋرالى دا كوپ ايتىلمايدى.
قازىر ءوزىڭ جۇگىرىپ, اناعان دا, مىناعان دا بارىپ, الاقان جايماساڭ, ەشكىم ەشتەڭە بەرمەيدى. سونداي زامان بولىپ كەتتى.
– اڭگىمەڭىزگە راقمەت! مەرەيلى جاسىڭىزبەن قۇتتىقتايمىن! ەڭبەگىڭىز جەمىستى بولا بەرسىن!
