ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» ماقالاسى قوعامعا كەرەك دۇنيەلەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا سەپتىگىن تيگىزۋدە. ونىڭ ىشىندە سوت جۇيەسىنە قاتىستى وزگەرىستەردى دە ايتۋعا بولادى.
بۇل باعىتتا سوت جۇيەسىندە تىڭ وزگەرىستەر ورىن الدى. حالىقتىڭ سوت جۇيەسىنە سەنىمىن ارتتىرۋ مەن سوت ءوندىرىسىن ايتارلىقتاي جەڭىلدەتۋ ماقساتىندا بىرقاتار رەفورمالار جۇرگىزىلدى. سوتتار تسيفرلىق جۇيەگە ءوتىپ, قاعاز قۇجات اينالىمى ەلەكتروندى تۇرگە كەزەڭمەن وتە باستادى. قازىرگى تاڭدا ەلەكتروندى تۇردە تالاپ ارىزدار جولدانىپ, سوت وتىرىستارى دا ونلاين تۇردە وتكىزىلۋدە.
ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى ساقتاي وتىرىپ, ۇمىت بولىپ بارا جاتقان دانا-بي, عۇلامالا بابالارىمىز قالدىرعان رۋحاني مادەنيەتتى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ارقىلى ۇلتتىق سانانى كەڭەيتۋ قاجەت. سوت سالاسىندا دا كوپتەگەن دانا بيلەردىڭ ءمان-ماعىناسى تەرەڭ ناقىل سوزدەرى ءالى كۇنگە دەيىن قولدانىستا. مىسالى, تۇركى قاعاناتىندا قولدانىلعان قۇقىق جۇيەسىنىڭ ەلەمەنتتەرى قازىرگى قىلمىستىق جانە اكىمشىلىك زاڭنامادا كورىنىس تاۋىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. قازاق حاندىعى تۇسىندا بيلەر بيلىكتىڭ اتقارۋشى, زاڭ شىعارۋشى جانە سوت تارماقتارى بويىنشا قىزمەتتەردى قاتار اتقارعان.
سول سياقتى 1465 جىلدان باستاپ, كەرەي مەن جانىبەك حانداردىڭ قازاق حاندىعىن قۇرۋىمەن زاڭنامالىق بازا قالىپتاستى. ال «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى», «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى», تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» قازاق سوت جۇيەسىنىڭ نەگىزىن قالادى. اتالعان جارعىلار سول داۋىردەگى قۇقىقتىق قاتىناستاردى رەتتەۋمەن قاتار, قوعامدىق كەلىسىمدى ساقتاۋعا ىقپال ەتتى. سوندىقتان دا بۇلاردى ءوز زامانىنىڭ كونستيتۋتسياسى دەۋگە تولىق نەگىز بار دەپ ايتۋعا بولادى.
ءوز كەزەگىندە حالىقتى بىرلىك پەن تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋعا شاقىرعان ۇلى, ورتا جانە كىشى ءجۇزدىڭ باستى بيلەرى – اتاقتى تولە, قازىبەك جانە ايتەكە بيلەردىڭ تىكەلەي قاتىسۋىمەن ءداستۇرلى قۇقىق نورمالارىنىڭ جيىنتىعى رەتىندە «جەتى جارعى» ازىرلەندى. «جەتى جارعى» اكىمشىلىك, قىلمىستىق جانە ازاماتتىق قۇقىقتىڭ نورمالارىن قامتىدى.
سونداي-اق, اباي قۇنانبايۇلىنىڭ دانالىعىمەن 1885 جىلى بيلەر قۇرىلتايىندا ءداستۇرلى قۇقىق رەفورماسىن كوزدەگەن زاڭ – «ابايدىڭ 96 بابى» نەمەسە «شار ەرەجەسى» قابىلداندى. اتالعان ەرەجەنىڭ كوپتەگەن نورمالارى تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ قازىرگى زاڭدارىمەن ساباقتاسىپ كەلەدى. بۇلارعا كۋاگەرلەردىڭ ايعاق بەرۋى, جالعان كۋالىك ەتكەنى ءۇشىن جاۋاپتىلىق, سوت شەشىمدەرىن ءبىر ايدان كەشىكتىرمەي ورىنداۋ سەكىلدى نورمالار جاتادى. اباي سونىمەن قاتار داۋلاردى ءادىل شەشۋگە زور ۇلەسىن قوستى. سەزدە قابىلدانعان ەرەجە – سول زاماننىڭ ازاماتتىق پروتسەستىك كودەكسى بولىپ تابىلادى.
بۇل قۇندىلىقتاردىڭ بارلىعى تۋعان جەردىڭ تاريح قويناۋىنان كەيىنگى ۇرپاققا كەلىپ جەتكەن دۇنيەلەر. وسى اتالعان رۋحاني مادەنيەتىمىزدى جولعالتىپ الماي, وي-ساناعا قۇيا وتىرىپ, ۇلتتىق سانانى دامىتۋ ارقىلى رۋحاني جاڭعىرۋ ءاربىر ازاماتتىڭ پارىزى.
ۇلتتىق مادەنيەت پەن ۇلتتىق رۋحتى ساقتاۋ ارقىلى عانا ەل داميدى, بولاشاعى جارقىن, مىقتى مەملەكەت سالتانات قۇرادى.
رۋحاني دامۋدىڭ ءاربىر سەبىلگەن تۇقىمى وتباسىنان باستاۋ الادى دەسەك قاتەلەسپەيمىز. سەبەبى, ءتىل, سالت-ءداستۇر, مادەنيەت, ۇلتتىح رۋح پەن سانا انا سۇتىمەن بالاعا داري كەلە, كەيىن ءجاسوسپىرىمنىڭ وتباسى وشاق قاسىندا العان تاربيەسىمەن ۇشتاسىپ, كەمەل ەلدىڭ ەر ازاماتى قانىنا سىڭەدى. ال ۇرپاقتىڭ وتباسىندا ساليقالى تاربيە الۋىنا جاۋاپكەرشىلىكتى ارتاتىن اتا مەن انا. ۇلتتىق رۋحى مىقتى, ءبىلىمى حالىقارالىق دارەجەگە ساي, جۇرەگى «تۋعان جەر» دەپ سوققان پاتريوت سەزىمى لاۋلاعان ۇرپاعى بار ەلدىڭ الار اسۋلارى از ەمەس.
رەنات تاۋىمبەكوۆ,
استانا قالاسى سوتتار اكىمشىسىنىڭ باسشىسى
