بۇل وقيعانى استانا قالاسىنىڭ وڭ جاعالاۋىنداعى ءبىر كوشەنىڭ بايىرعى تۇرعىندارى ءالى ۇمىتا قويعان جوق. 1992 جىلى اقمولا قالالىق سوتى ىستەگەن قىلمىستارى ءۇشىن سەگىز ادامنىڭ ءىسىن قاراعان. ەڭ نەگىزگى ۇيىمداستىرۋشى – ءۇش ادامنىڭ بىرەۋىنە ەڭ جوعارى جازا كەسىپ, ەكەۋىن ۇزاق مەرزىمگە باس بوستاندىعىنان ايىرعان.
اياق استىنان وزگەرگەن جوسپار
ەلدە «ءسوز بوستاندىعى», «دەموكراتيا», «قايتا قۇرۋ» دەگەن سوزدەر ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ اۋزىنان ايتىلىپ, بۇرىنعى جوسپارلى ەكونوميكانىڭ ورنىنا ادام ءتۇسىنىپ بولمايتىن «كووپەراتيۆ», «ارەندا ءادىسى» دەگەن تەرميندەر كىرىپ, جۇمىرتقادان ءجۇن قىرىققان نەبىر پىسىقايلاردىڭ داۋرەنى جۇرە باستاعان كەز ەدى. ءبىر كوشەنىڭ بويىندا تۇراتىن ەسىمسەيىت, سەرگەي جانە جانبولات ەسىمدى ءۇش جىگىت اۆتوكولىككە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتەتىن كووپەراتيۆ قۇرۋعا بەلدى بەكەم بۋدى.
ەسىمسەيىتتىڭ اۋلاسىنىڭ ىشىنەن كەڭدەۋ بوكس سالىپ, وعان «تقكس» (تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ ستانساسى) دەپ ايدار تاقتى. ءۇش جىگىت وسى جەردە «جول-جونەكەي سىنعان, بۇزىلعان كولىكتەردى جوندەيمىز» دەپ حابارلاندىرۋ ءىلىپ, ارا-تۇرا قوسالقى بولشەكتەر ساتاتىنىن دا قۇلاققاعىس ەتىپ قويدى.
العاشقى كەزدە كولىك يەلەرى ۇساق-تۇيەك نارسەلەرىن اكەلىپ, جوندەتىپ, دوڭعالاقتارىن جەلىمدەتىپ, اككۋمۋلياتورلارىن قۋاتتاندىرىپ, جىگىتتەردىڭ كىشىپەيىلدىگىنە, باعاسىنىڭ دا كوڭىلدەن شىعاتىنىنا ريزا بولىپ ءجۇردى. سونىڭ ارقاسىندا كەلۋشىلەردىڭ قاتارى دا كۇن ساناپ وسە بەردى. ءسويتىپ, ولار ءبىر جىلدا ەداۋىر قوڭدانىپ, ىرگە كەڭەيتتى. كورشى ۇيدەگى جانبولاتتىڭ اۋلاسىنان جاڭادان اۆتوشەبەرحانا اشتى. ونىڭ بارلىعىن دا كەرەكتى سەرۆيستەرمەن جابدىقتادى. جۇمىس ويداعىداي ءجۇرىپ جاتقان. ءتۇسىپ جاتقان پايدا دا كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە, ءىشىپ-جەمىنە تولىق جەتەتىن ەدى. الايدا ءبىر كۇنى جوسپارلارى اياق استىنان وزگەرىپ شىعا كەلدى. وعان سەبەپ سەرگەيدىڭ ءنوۆوسىبىر قالاسىنا بارىپ قايتۋى بولدى. سەرگەيدىڭ ءوزى اقمولا قالاسىندا تۋىپ-وسكەنىمەن, اكە-شەشەسى, ارعى تەگى رەسەيدىڭ ءنوۆوسىبىر وبلىسىنىڭ ورىستارى ەدى. مىنە, سول سەرگەي اعايىندارىن ارالاپ, قىدىرىستاپ كەلىپ, ورتاعا ءبىر تىڭ يدەيا تاستادى.
«بىزگە ەندى كورشى ءنوۆوسىبىر, ەكاتەرينبۋرگ قالالارىنان اۆتوكولىكتەردىڭ قوسالقى بولشەكتەرىن اكەلىپ, ساتقان پايدالى بولادى» دەدى ول القىنا سويلەپ. دوستارى ۇسىنىسىن قولداماي قالا ما دەگەن كوكەيىندە قورقىنىش تۇردى ما, ىلە-شالا رەسەيدە باعا قانداي ەكەنىن, قازاقستاندا ول قانشاعا كوتەرىلەتىنىن ەسەپتەپ شىعارىپ قويعانىن اسىعا-ۇسىگە جەتكىزدى.
– ءبىز باسىندا جەڭىل كولىكتەرگە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتەمىز دەپ كەلىسىپ ەدىك قوي. بۇل جونىندە ۇشەۋمىز وتىرىپ, سىزعان بيزنەس-جوسپارىمىز دا بار. ەندى تەك قوسالقى بولشەكتەر ساتۋمەن اينالىسىپ كەتسەك, القاشقى جوسپارىمىز جۇزەگە اسپاي قالادى عوي, – دەپ بۇلاردىڭ رەسمي ەمەس باسشىلارى رەتىندە تانىلعان ەسىمسەيىت ءوز ويىن جەتكىزىپ ەدى.
– جوق, كولىكتەرگە تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋدى توقتاتپايمىز. ونى جالعاستىرا بەرەمىز. ارينە, ول ءۇشىن تاعى قوسىمشا جۇمىس كۇشىن الۋعا تۋرا كەلەدى. مەن اتالعان قالالاردان قوسالقى بولشەكتەردى جۇيەلى تۇردە جەتكىزىپ تۇرامىن. ال جانبولات ونى اۆتوبازارعا شىعارىپ ساتاتىن بولادى. قاجەت ادامدارعا وسى جەردە دە ساتامىز. ءسويتىپ, بيزنەسىمىزدى كەڭەيتىپ, دوڭگەلەتەتىن بولامىز, – دەپ سەرگەي ءوزى الدىن الا دايىنداپ كەلگەن ويىن اپ-ساتتە ورتاعا سالىپ تاستادى.
سەرگەيدى وسى كەزدە جانبولات تا قولداي كەتتى. «مىناۋ ءبىر تىڭ جوسپار ەكەن. ويلاپ قاراساق, كورشى ەلدە اۆتوموبيل دە, ونىڭ قوسالقى بولشەكتەرى دە بىزگە قاراعاندا اناعۇرلىم ارزان. سەرگەي دۇرىس ايتادى. ءوزى زەرتتەپ, زەردەلەپ كەلگەن عوي. اكەلىپ بەرسە, مەن بازارعا شىعارىپ ساتۋعا قۋانا-قۋانا كەلىسەمىن» دەپ ەكى جىگىت ەسىمسەيىتتىڭ ويلانىپ, ءسوز ايتۋىنا ونشا مۇرشا بەرگەن جوق.
راسىن ايتقاندا, ءوزى باستاعان سوڭ قولعا العان ءىسىنىڭ ناتيجەسى قانداي بولادى دەپ قوبالجىپ جۇرگەنىمەن, بيزنەسىنىڭ كەڭەيە تۇسكەنىنە ەسىمسەيىت تە كەتارى ەمەس ەدى. سوندىقتان «جاقسى, جىگىتتەر, مەن كەلىستىم» دەپ دوستارىمەن ءتوس قاعىستىردى.
بۇل دۇنيە بارادى دوڭگەلەنىپ...
العاشقى كەزدە سەرگەيدىڭ بەلسەندىلىگى دوستارىن قاتتى قۋانتتى. ءنوۆوسىبىر مەن ەكاتەرينبۋرگ قالالارىنان قوسالقى بولشەكتەر تاسۋدا ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت ءبولىپ, از ۇيىقتاپ, كوبىرەك جولعا شىقتى. بۇگىن تۇندە كەلسە, ءۇش-ءتورت ساعات كوز شىرىمىن الىپ, قايتا جولعا شىعىپ ءجۇردى. قوسالقى بولشەكتەر بولعان سوڭ كليەنتتەردىڭ دە ىنتا-ىقىلاسى ارتا ءتۇستى. كەلۋشىلەر كوبەيدى. كۇنىنە 20-30 كولىككە دەيىن تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتىپ, جوندەۋ جۇمىسىن دا كەرەك كەزىندە قاتار اتقارىپ جاتتى. التى كولىك كوتەرگىش اگرەگاتقا دەيىن ورناتتى. قوسىمشا ون ادامدى جۇمىسقا الدى. «ەسجانسەر» تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ ستانساسى بولىپ ارنايى تىركەۋدەن ءوتتى. ءبىر كەزدە ءۇش ادامنان قۇرالعان كووپەراتيۆ ىرگە كەڭەيتىپ, ءبىر-ەكى جىلدا «ەسجانسەر» جك-كە اينالدى.
كوشە تۇرعىندارى بۇگىنگە دەيىن ايتىپ جۇرگەن ءۇش جىگىتتىڭ ءبىر ەرەكشە ۇستانىمدارى بولدى. ولار ۇشەۋىنىڭ كەز كەلگەنىنىڭ جاقىن تۋىسى مەن وزدەرى تۇرعان كوشەدەگى تۇرعىنداردىڭ كولىگىن تەك تەگىن جوندەپ بەرەتىن ەدى. تالاي ادامدار ولەكسەسى شىققان قىرىق جىلعى «موسكۆيچ» ماركالى اۆتوكولىكتەرىن تقكس-دان ءبىر تيىن تولەمەي جالتىراتىپ ءمىنىپ بارا جاتقاندا, كورشى كوشەنىڭ ادامدارى قىزىعىپ, باسىن شايقاعان كەزدەر بولعان.
دەگەنمەن 90-جىلداردىڭ باسىندا جىگىتتەردى بۇل تابىسى دا ونشا قاناعاتتاندىرا قويمادى. ينوماركالاردىڭ ەلگە جاڭادان كەلىپ جاتقان كەزى بولعاندىقتان, وعان ءاپ دەگەندە قوسالقى بولشەكتەر تابىلا قويمايتىن. ال كولىك قانشا كۇتىم كورسەتكەنمەن, سىنباي تۇرمايدى. بىردە جول-جونەكەي ءبىر تەتىگى ىستەن شىققان «مەرسەدەس» ماركالى كورسە كوز قىزىعاتىنداي كولىك كەلدى. يەسى دە ونشا ساراڭ ادام كورىنبەدى. «تەز جوندەپ بەرسەڭدەر, اقشادان رەنجىتپەيمىن» دەدى. سەرگەيدىڭ كوزى وتتاي جاندى. «ەرتەڭ تۇسكە دەيىن تاستاپ كەتىڭىز, دايىنداپ قويامىز» دەپ ءۇش ەسە باعاسىن ايتتى. جولاۋشى «جاقسى» دەدى.
ال جىگىتتەر ايتارىن ايتىپ الىپ, «بۇعان قاجەتتى بولشەكتى قايدان الامىز؟» دەپ باس قاتىردى. ءبىر-بىرىمەن سالعىلاستى, ءبىر-ءبىرىن كىنالادى. ءتىپتى كولىك يەسىن كەرى شاقىرىپ, «ارتىق ايتىپپىز, مۇنى جوندەۋ ءبىزدىڭ قولىمىزدان كەلمەيدى ەكەن» دەپ كەشىرىم دە سۇراعىسى كەلدى. ءسويتىپ, ەبىل-سەبىل بولىپ وتىرعاندا, سەرگەي ءبىر ويدى ورتاعا تاستاي سالدى. وسىدان ەكى ءجۇز شاقىرىم جەردە ءبىر جاقىن تانىسىنىڭ ءدال وسىنداي «مەرسەدەس» ماشيناسى بار ەكەنى ويىنا ساپ ەتە ءتۇستى.
– ءدال قازىر جانبولات ەكەۋمىز اتتانامىز. ءۇش ساعات اندا, ءۇش ساعات كەرى. ءبىر ساعات تاعى قوسىمشا. سوندا تاڭەرتەڭ ماشينانى جوندەۋگە كىرىسۋىمىز كەرەك, – دەدى. باسقا ىستەر امال بولماعاندىقتان, ءۇش جىگىت وسىعان كەلىستى. ەسىمسەيىتتىڭ «نيۆا» ماشيناسىمەن جولعا ۇشەۋى دە شىقتى.
كۇرەجول. ءۇش جىگىت تۇڭعىش رەت ۇرلىققا شىعىپ كەلەدى. مۇنى وزدەرى «ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن» دەپ جۇمسارتقانىمەن, ۇرلىقتىڭ اتى – ۇرلىق. رۋلدە ەسىمسەيىت وتىر. «باس گازدى» دەدى سەرگەي, «ۇلگەرۋىمىز كەرەك». «بارىنشا باسىپ كەلە جاتىرمىن. جىلدامدىق – ساعاتىنا 150 شاقىرىم. «ءيا, جاقسى ءجۇرىپ كەلەمىز» دەيدى جانبولات. «كوز الدىمدا دۇنيە دوڭگەلەنىپ بارا جاتقانداي…».
اككى سەرگەي ەسكى تانىسىنىڭ گاراجىنىڭ دا ەسىگىن وپ-وڭاي اشىپ, ماشينانى ۇشەۋلەپ يتەرىپ شىعاردى دا, ءۇش-ءتورت ءجۇز مەتردەن كەيىن وت الدىرعىشتى تىكەلەي جالعاپ, تىزگىنگە ءوزى وتىردى. ەندىگى ماقسات – جولداعى ماي بەكەتىن اينالىپ ءوتۋ. ءبارى ويداعىداي بولدى. تاڭ اتا جىگىتتەر كولىكتى تقكس-كە كىرگىزىپ, بولشەكتەۋگە كىرىستى.
سوڭعى اينالىم
ەكى-ءۇش جىلدا جىگىتتەردىڭ شارۋاسى دوڭگەلەندى. جانبولات وزىنە كوتتەدج سالىپ الدى. قالعاندارى دا ەڭ قىمبات كولىك ءمىنىپ, شەتەلگە بارىپ دەمالىپ ءجۇردى. الايدا قانشا اقشا تاپسا دا, قانشا دۇنيە جيناسا دا, جىگىتتەرگە ءبىر نارسە جەتپەدى دە تۇردى. ول نە نارسە؟ قيساپسىز دۇنيە جيۋ ما؟ ەسەپسىز اقشا تابۋ ما؟ شىنىنا كەلگەندە, ونى وزدەرى دە تۇسىنبەگەن سياقتى. ويتكەنى بولعاننىڭ ۇستىنە بولا ءتۇسسىن, بايىعاننىڭ ۇستىنە باي تۇسەيىك دەدى. كوزدەرىن شەل باستى.
ارنايى قىلمىستىق توپ قۇردى. سەگىز ادامنان تۇراتىن توپ ەكى جىل بويى تەك قىمبات كولىكتەر ۇرلاپ, ونى بولشەكتەپ, ساتۋمەن اينالىسقان. ونىڭ ىشىندە ەكى كىسى ءولىمى بار. راس, كەڭەستىك مەكتەپتەن ءبىلىم العان, قاراپايىم وتباسىندا تاربيەلەنگەن جىگىتتەر ادام قانىن جۇكتەگىسى كەلمەگەن. بىراق ءىستىڭ مۇددەسى ءۇشىن جاعداي سوعان الىپ كەلگەن.
1991 جىلدىڭ تامىز ايىنىڭ تامىلجىعان جايما-شۋاق كۇندەرىنىڭ بىرىندە سەرگەي جىگىتتەردى شۇعىل وفيسكە جينالۋعا شاقىرادى. اقىلداساتىن وتە ماڭىزدى شارۋا بار كورىنەدى. مۇنداي حابارلاما تۇسكەندە ولار بارلىق شارۋانى تاستاپ, بىردەن وسى ىسكە ات باسىن بۇراتىنى – قالىپتاسقان داعدى. ويتكەنى سەرگەي ايتتى ما, ورتاعا تۇسەتىن ولجانىڭ ءساتى الىس ەمەس دەگەن ءسوز. جيىرما سەگىز ماشينانى قولدى قىلعاندا تاپ سول ساتكە دەيىن سەرگەيدىڭ جول سىلتەۋىمەن جىمدارى بىلىنبەي كەلدى. ارينە, ونىڭ دا ءوز سەنىمدى نۇسقاۋشىلارى بار. حابار بەرىپ, ءتيىستى ۇلەسىن الىپ وتىراتىن «جانسىزدارى» بىرنەشەۋ ەكەنى ءسوزسىز.
مىنە, سول سەرگەي تۇندەلەتىپ, 150-200 شاقىرىم جەردى ءبىر اينالىپ كەلۋدى ۇسىنىپ وتىر.
«ءبارى ويلاستىرىلعان. كولىك بيىل عانا ساتىپ الىندى. يەسى – اۋداندىق دارەجەدەگى ءبىر شەنەۋنىك. ۇلكەن ءۇي-جايى بار. گاراجى بار. بىراق ءبىز ونى كوكشەتاۋ قالاسىنان ۇيىنە ورالعان ساتتە توقتاتامىز. ءبىزدىڭ مالىمەتىمىز بويىنشا ماشينادا ەكى ادام بولادى. رۋلدە كولىك يەسىنىڭ ءوزى وتىرادى. ويتكەنى ولار قازىر ايەلى ەكەۋى كورشى قالاداعى ءبىر تويعا باردى. ءارى كەتسە, ءتۇن ورتاسىندا ۇيىنە قايتۋى كەرەك. مىنە, سول كەزدە جوسپار بويىنشا تاسجولدىڭ بويىندا توقتاتىپ, جولدىڭ جانىندا اعاشقا بايلاپ كەتەمىز. ءارى قاراي ءبارى ويلاستىرىلعانداي ءوربيدى» دەپ سەرگەي توپقا بارلىق ءىس-قيمىلىن جايىپ سالدى.
– مەن ەرتەڭ ايەلىممەن بىرگە بىرىككەن اراب امىرلىگىنە دەمالىسقا ۇشقالى وتىر ەدىم, قالاي بولار ەكەن؟ – دەپ ەسىمسەيىت مۇنىڭ ويلاماعان جەردەن بولىپ وتىرعان ۇسىنىس ەكەنىن جەتكىزىپ ەدى.
سەرگەي «تۇنگى سالقىنمەن ءبىر اينالىپ كەلەمىز, سوسىن دەمالىسىڭا قوماقتى قارجىمەن ۇشا بەر» دەپ بولماي قويدى.
ال شىندىعىندا, بۇل وسى قىلمىستىق توپ ءۇشىن سوڭعى اينالىم بولارىن ول كەزدە ولار, ارينە, سەزگەن جوق. جەمتىگىن كورگەن اش جىرتقىشتاي بار ەسىل-دەرتى سۋ جاڭا ماشينانى قالايدا قولعا ءتۇسىرۋ بولدى.
سەرگەي قاتتى قاتەلەستى. ماشينا سالونىندا ولار ويلاعانداي ەكى ادام ەمەس, ءۇش ادام ەدى. ءۇشىنشىسى جازعى لاگەردە دەمالىپ كەلە جاتقان وسى ءۇيدىڭ ون بەس جاسار ۇلكەن ۇلى بولاتىن. ونى كەشتە لاگەردەن توي وتكىزىپ جاتقان ءۇيدىڭ يەسى الىپ كەلگەن ەدى.
كولىك كۇرەجولعا ءتۇسىپ, جۇيتكي جونەلگەندە, كۇنى بويى تىنىم تاپپاعان جەتكىنشەك ارتقى ورىندىققا كوسىلە جاتىپ ۇيىقتاپ كەتكەن بولاتىن. قاتتى داۋىستان شوشىپ وياندى. اكەسىن سۇيرەلەپ, سوققىعا جىعىپ جاتقان كورىنىستى جەتى تۇندە كولەڭكەلى ارتقى اينەكتەن كورىپ, قاتتى شوشىنعان بالا العاشقىدا نە ىستەرىن بىلمەي دال بولدى. ءبىر كەزدە كەنەت ارتقى ورىندىقتىڭ ارقالىعىندا جاتاتىن اكەسىنىڭ اڭشى مىلتىعى ەسىنە ءتۇستى. قولىن تىعىپ جىبەرىپ, مىلتىقتى سۋىرىپ الدى. مىلتىق ۇنەمى وقتاۋلى تۇرادى. ويتكەنى كەنەتتەن الدىنان اڭ قاشسا, اكەسى بۇعان ۇنەمى «اكەل مىلتىقتى» دەۋشى ەدى.
مىنە, مىلتىق قولىنا تيگەن سوڭ ول كوپ ويلانىپ جاتپادى. شەشەسىن ۇرىپ تالدىرىپ تاستاپ, اكەسىن ۇرىپ-سوعىپ, قولىن قايىرىپ بايلايىن دەپ جاتقان ادامدى ارتقى تەرەزەدەن كوزدەدى دە, باسىپ سالدى. وق جانبولاتتىڭ جامباس سۇيەگىن پارشالاپ كەتتى. ۇشىپ تۇسكەن جانبولات بىردەن ەسىنەن ايىرىلدى. قاتتى قورقىپ كەتتى مە, بالا ەكىنشى وقتى اتپادى. مىلتىقتى تاستاپ, قاشا جونەلدى. ونى سەرگەي قۋىپ جەتىپ, جەر جاستاندىردى. قايتىپ كەلگەندە ەسىمسەيىتپەن جان الىسىپ, جان بەرىسىپ, ايقاسىپ جاتقان كولىك يەسىن سەرگەي قوساۋىز مىلتىقپەن اتا سالدى. تۇك جازىعى جوق اكەسى مەن بالاسىن ولتىرگەن قانىشەر سەرگەي مولوتوۆ قانسىراعان جانبولات پەن بولعان وقيعادان ەسىن جيا الماي ەسەڭگىرەپ وتىرعان ەكىنشى سەرىگى ەسىمسەيىتتى ماشيناعا وتىرعىزىپ, قاشا جونەلدى.
