ۇكىلى جىراۋ ۇمبەتەي

حالقىنا بەرىلىپ قىزمەت ەتىپ, ەلىن, جەرىن قورعاعان ازاماتتاردىڭ باعا جەتپەس ىستەرى, باتىرلىعى, شەشەندىك سوزدەرى, دانالىعى, شىعارمالارى عاسىرلار بويى ۇمىتىلماي, وسكەلەڭ ۇرپاققا ونەگە بولىپ كەلەدى. سونداي تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ۇمبەتەي جىراۋ تىلەۋۇلى.

ۇمبەتەي جىراۋدىڭ شى­عار­مالارىنىڭ ماڭى­زىنا كەلسەك, ساقتالعان – سەگىز, جاڭادان تابىل­عان ەكى ولەڭ-جىرلارى, قيسساسى سول كەزدەگى قازاق حالقىنىڭ ءومىرىن شىنايى بايانداۋى – بۇگىن باعا جەتپەس قۇندىلىق. جىراۋدىڭ شىعارمالارىن وسى زامانعا جەتۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپشىسى – ءوز حالقى, ويتكەنى تەرەڭ ماعىنالى, وتتى جىرلاردى جۇرتشىلىق بەرىلە تىڭداپ, جاتتاپ, كەلەسى ۇرپاققا جەتكىزىپ وتىرعان. «جانتاي باتىر» قيسساسىن ۇمبەتەي ءبىرىنشى بوگەنباي باتىر نەمەرەسى باپان بيگە ايتقان. كەيىن ونى تۇڭعىش حالىققا اۋىزشا تاراتۋشىلار – سۋىرىپسالما اقىن ساتىبالدىنىڭ جامانقۇلى, ۇمبەتەيدىڭ شوبەرەسى اتقىباي جىراۋ. شىڭعىس سۇلتان قيس­سانى جازباعا تۇسىرتكەن, ال شوقان ءۋاليحانوۆ وسى نۇسقانى ورىسشاعا اۋدارعان. جالپى, جىراۋدىڭ شىعارمالارىن جيناقتاپ, ولاردى رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنا تاپسىرىپ, باسپا تۇرىندە جارىق كورۋىنە ەرەيمەندىك جۋرناليست عالىمجان مۇقاتوۆ ەرەكشە ەڭبەك ەتكەن.

ۇمبەتەي شىعارمالارى سول زاماننان بەرى اسا قۇن­دى باعالانىپ, كور­نەك­تى جازۋ­شىلار­دىڭ, اقىن­دار­­دىڭ, قازاق ادە­بيەتىن زەرتتەۋشىلەردىڭ كوڭىلىن وزىنە اۋداردى. شاكارىم قۇدايبەردىۇلى, مۇحتار ماعا­ۋين, ماعجان جۇماباەۆ, مۇحتار اۋەزوۆ, حان­عالي سۇيىنشاليەۆ, نينا سميرنوۆا, عالىمجان مۇقاتوۆ, سەرىك نەگيموۆ سياقتى جازۋشى, عا­لىمدارىمىز ءوز ويلارىن ءبىل­دىردى, عىلىمي ەڭبەكتەر جازدى.

نەگىزىنەن, ۇمبەتەيدىڭ وتتى, شىنشىل, ادامگەرشىلىك پەن ادىلەتتى جاقتايتىن تەرەڭ ويلى ولەڭدەرى جان-جاقتى زەرتتەل­گەنىمەن, ءالى دە ەسكەرىلمەي كەلە جاتقان ءبىرتالاي ماسەلەلەر بار. جىراۋدىڭ «جانتاي باتىر» داستانى دا وزىنە لايىقتى ساراپتامالاردان, عىلىمي تۇردە تالقىلاۋدان ءوتۋى كەرەك سياقتى. «جانتاي باتىر» داستانىنىڭ تۋىنىڭ ءوزى ءبىر ەرەكشە تاريحي كەزەڭمەن بايلانىستى دەپ ءبىلۋ كەرەك. ويتكەنى بوگەنباي باتىر نەمەرەسى تۇرانالىۇلى باپان بي ۇمبەتەيگە «سارىارقانى جات جۇرتتان قاشان تازارتىپ, ەرەيمەنگە ەلدى قالاي قوندىرعاندارىڭىزدى قوزعا­ڭىزشى» دەگەن تىلەگىنە جىراۋ ىركىلمەي دومبىراسىن الىپ, كوڭىل شەرىن شىڭنان سارقىراپ اققان بۇلاقتاي اقتارعان ەكەن.
ءبىزدىڭ توپشىلاۋىمىزشا, جىردىڭ شىعۋى جانتاي, بايان, سارى باتىرلار جاۋ قولىنان مەرت بولعاننان سوڭ جيىرما شاقتى جىلدان كەيىن ايتىلعان. وسىنشاما ۋاقىت بۇل قاندى وقيعا ۇمبەتەيدىڭ جۇرەكجاردى ويلارىنان بەرىك ورىن الىپ, تەك شىعۋىن كۇتكەندەي بولعانعا ۇقسايدى.
جىراۋعا باتىرلار قازاسى قاتتى اسەر ەتكەندىكتەن, ول بوگەنباي باتىر جورىقتارىن, ابىلاي حاننىڭ كوسەمدىگىن, جاۋ­لارىمەن باسقا دا كەسكىلەسكەن سوعىستاردى ايتپاي, تەك «شاڭ­دى جورىعىن», ەرەيمەنگە اتا­لارىمىزدىڭ قالاي جاڭادان كەلىپ قونىستانعانىن تىلىنە تيەك قىلىپتى. ءوز زامانىنىڭ كۋاگەرى رەتىندە ونىڭ تاريحي شىندىقتى بايانداۋى, حالىقتى ءبىر ورتالىقتان باسقارۋ جۇيەسىنىڭ قالىپتاسۋىن, حان ورداسىندا بولىپ جاتقان تارتىستاردى, جاۋگەرشىلىك كەزەڭدەرىندە جاساقتاردى كەرەكتى ۋاقىتىندا تەزىرەك جاۋىنگەرلەرمەن تو­لىق­تىرۋىن, جوڭعارلاردان ءوز جەرىن بوساتقاننان كەيىن ونى داۋ-دامايسىز ءبولىسۋىن كەڭىنەن كورسەتتى. كوشى-قون ماسەلەلەرىن ۇيىمداستىرۋ ەرەكشەلىكتەرىن بىزگە تولىق تۇسىندىرگەندەي سەزىنەسىڭ. ءتىپتى باتىرلاردىڭ بەينەسىن سۋرەتتەي كەلە, ولاردىڭ سول ۋاقىتتا قولداناتىن قارۋ-جاراعىن, كيىمدەرىن, ات-تۇرمانىن, سو­عىس­تاعى ايلا-تاسىلدەرىن, قيمىل­دارىن اسقان شەبەرلىكپەن كور­سەتكەن.
«جانتاي باتىر» قيسساسىندا جىراۋ بىلاي جىرلايدى:
نامىسقا كىر تيگەندە ەل كۇيىنەدى,
قۇرسانىپ مۇزداي تەمىر تۇيىنەدى.
ولىمنەن قورقىپ ەلىن قورعاماسا,
قايراتسىز جىگىتكە كىم سۇيىنەدى؟
ەل باسىنا قاھارلى كۇن تۋعان­دا, زۇلىم جاۋلارىنا قارسى تايسالماي شايقاساتىن باتىرلاردىڭ وبرازى, ولاردىڭ جانكەشتىلىك ەرلىكتەرىن شەبەر كەلتىرەدى. بوگەنبايدى «قاراسۇر, جۋان تۇم­سىق, ەڭگەزەردەي» دەي كەلە, ونىڭ الماس قىلىشى كوك تاستى دا كەسىپ تۇسە الاتىنىن اسەرلەيدى.
بۇل ادام – ءىس قىلاتىن بولجاپ,
بايقاپ,
ىرىسىن بۇزا المايتىن ەشكىم
شايقاپ,
اتاقتى قانجىعالى قارت
بوگەنباي
جاۋىڭدى جەكە ءوزى كەلەر جايپاپ.
جانتاي باتىردىڭ ءور كەلبەتىن قارۋ-جاراعىمەن تۇتاستىرا ناعىز قايتپاس قايسار, جەر قايىسقان قولعا تايسالماي شابۋىل جاساي بەرەتىن ەرجۇرەكتىلىگىن تاماشا سۋرەتتەيدى. مىنا ءبىر شۋماقتار ءسوزىمىزدى راستاعانداي:
جار قاباق, كەڭ جاۋىرىن,
تۇلكى قۇرساق,
كوزى وتتى, كەۋدەسى ءور,
بويى سۇڭعاق,
بىلەكتەي دويىرىن ءبىر
تاستامايدى,
دۇشپاننىڭ مىسىن
باسار وسىمەن-اق.
قاسقىردىڭ قىزىل جاندى
ارلانىنداي –
بۇل كىسى – نيازۇلى باتىر جانتاي.
اتان, دوساي, مىرزاكەلدى, ارقاندار, تايلاق, اقپان, بۋرا, توقاش سياقتى باتىرلاردىڭ جەرىن جاۋدان نايزانىڭ ۇشىمەن, اق بىلەكتىڭ كۇشىمەن قورعاپ قالعانىن جىراۋ ۇتىمدى باياندايدى. باتىرلاردىڭ قاھارماندىعىن, ىشكى جان-دۇنيەسىن, قايتپاس قايراتىن, نامىسقويلىعىن اشا كەلە, ءوزى بىرگە سوعىسقا قاتىسۋشى رەتىندە ولاردىڭ شايقاسقا ارقاشان تاس-ءتۇيىن دايىندىقتا جۇرەتىندىكتەرىن بەكىتە ايتادى.
جوڭعارلاردىڭ نەگىزگى قولىن جەڭىپ, ابىلاي سارىارقانىڭ جەرلەرىن بولىسۋگە قابانباي, بوگەنباي مەن جانىبەكتى جىبەرەدى. بوگەنباي باتىر جارعىش توبى ەرەيمەندە ءالى كوشپەگەن ون مىڭ تورعاۋىتتىڭ جاساقتارىمەن كەزدەسىپ قالادى. سونداعى با­تىرلاردىڭ شايقاستاعى ۇرىسىن جىراۋ سەنىمدى سۋرەتتەيدى. بوگەنباي تۇتقيىلدان ۇران سالعاندا, جانتاي «نايزاسىن, قىلىشىن سۋماڭ قاقتىرىپ» قارسىلاستارىن جالتارا ۇرادى. دوساي كەز كەلگەنىن «قوڭنان تۇيرەيدى, كوك بورىدەي جۇلقىپ سۇيرەيدى». قارىن ءداۋ دوسايدى كوككە اتقالى جاتقاندا اتان تۋ سىرتىنان قانجار ۇرادى.
بوگەنباي باتىردىڭ بار ءومىرى جاۋمەن سوعىستا وتكەنىن, وتانىنا, حالقىنا ادال قىزمەت ەتكەنىن بىرنەشە شىعارمالارىندا جىراۋ ناقتىلى دەرەكتەرمەن كورسەتەدى. موسقالدانعان شاعىندا دا الپىس جىلدان اسا اتتان تۇسپەي, جەڭىستىڭ كوشىن باستاپ, ءوزى دە قىرعىن ايقاستاردىڭ ىشىندە جەكە باتىرلىعىنىڭ ۇلگىسىن كورسەتەدى. سول قاقتىعىستىڭ ءبىر كورىنىسىن ۇمبەتەي بىلاي باياندايدى:
جالماجان قابان قارۋ
سەرمەپ قاتتى,
شورشىتتى ساۋىرىنان
كۇرەڭ اتتى.
قارت بوكەڭ قارۋىن تەز
جۇلىپ الىپ,
ات تۇگىل, ءداۋدىڭ ءوزىن
قان قاقساتتى.
بەس ءجۇز قانجىعالىلاردىڭ ون مىڭ قالماققا قارسى شاپقانداعى كەزەڭدى ناعىز نامىسقويلىقتىڭ, باتىرلىقتىڭ, قايتپاس قايسار­لىقتىڭ ۇمىتىلماس بەلگىسى رە­تىندە كورەمىز. ۇمبەتەيدىڭ قيسسادا وتكىر ءسوز سەرمەسى باتىرلاردىڭ جاۋىنا بولات قىلىش سەرمەسىمەن ۇندەسكەندەي. مىنا ولەڭ جولدارىن سولاي تۇسىنەمىز:
ەسىك قىپ قالىڭ توپتى
جارىپ ءوتتى,
قىرعىندى قانعا بوياپ
سالىپ ءوتتى,
الدىندا جانتاي باتىر
جەكە ءوزى,
تالايدىڭ باسىن قاعىپ
الىپ ءوتتى.
دەگەنمەن تورعاۋىتتاردىڭ كۇشى باسىم بولعان سوڭ وسى شاعىن قول قايعىلى جەڭىلىسكە ۇشىراعانىن جىراۋ جانتايدىڭ قايتپاس زا­رىمەن جەتكىزەدى:
ارعىن, نايمان ەلىم-اۋ,
مۇقاتقان قىرىپ جاۋىڭدى,
بەرگەن جەڭىپ داۋىڭدى,
جانتايىڭدى الدى جاۋ.
جاۋگەرشىلىك زامانداعى قازاق ءومىرىن, سالت-ءداستۇرىن, قوعامنىڭ ءوز ىشىندەگى داۋ-دامايلاردىڭ شەشىلۋىن, ەل بىرلىگىن ساقتاۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋدە جى­راۋدىڭ شىعارمالارىنىڭ تاريحي ورەلى كەڭ, دەڭگەيى بيىك سۋرەتتەمەلەرگە قالاي جەتكەنىن مىنا جولداردان تابامىز:
جورىق جولى كەۋدەمدە,
جاتىر سايراپ كومبەدەي.
ەلدىكتى باستان وتكەردىم,
جۇرگەن ەمەن سويلەمەي.
قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن قيلى زامانداردا نەگىزگى جاپپاي ۇمتىلىس ءوز جەرىن قورعاپ قالۋ ءۇشىن باسقىنشىلارمەن جان اياماي كۇرەسۋ بولدى. «ارقاعا نەلەر سۇلۋ جەر جەتپەگەن» دەي كەلە, اقىن ونىڭ ايىرىلماس ءبىر بولىگىن بىلاي كورسەتەدى:
ەرەيمەن – تاۋ بىتكەننىڭ
كورىكتىسى,
جەل تۇرسا اشىلادى جەتى ەسىگى,
ارمانعا بولەنبەگەن ءوڭىرى جوق,
ورناعان قۇت-بەرەكە, ەل بەسىگى.
وسىنداي اتاقونىس جەرلەر قالماقتاردان كەسكىلەسكەن قاندى سوعىستاردىڭ ارقاسىندا جەڭىسكە جەتىپ قورعالعاندىقتان, جۇرتىمىزعا قادىرى ارتا تۇسكەن­دىگى داستاندا تۋرا كەلتىرىلەدى. تورعاۋىتتارعا ۋاقىتشا تۇرۋعا قونىس ءبولىپ بەرۋ ماسەلەسى قارال­عاندا جىراۋ ءوزىنىڭ قارسىلىعىن جانتايدىڭ قاسىم تورەگە بەرگەن جاۋابىندا اسقان دالدىكپەن كەلتىرەدى. جانتاي ايتتى:
شىراعىم, سەن دۇرديمە,
ءدۇرديىپ سالا المايسىڭ
باسقا كۇيگە,
كەشە ەلىم قان توگىسىن
قونعان جەردىڭ
پۇشپاعىن باستىرمايمىن
ەشكىمىڭە.
جان-جاقتان قورشاعان باس­قىنشىلارعا قارسى تۇرۋعا جاۋىن­گەرلەردى جيناپ, قوعامدى قول ۇيىمداستىرۋ وڭايعا ءتۇس­پەگەنى بەلگىلى. ابىلاي حان قازاقتاردى بىرىكتىرىپ, ءومىر سۇرۋىنە جاعداي جا­ساۋ­مەن قاتار بيلەردى, رۋ باسشىلارىن, باتىرلاردى ماڭايىنا توپتاستىرا ءبىلدى.
جۇزدەگەن جىلدار قالماق­تاردان تۋعان جەرىن قورعاۋ ءۇشىن باتىرلارعا بەلى مىقتى ات, سا­ۋىت-سايمان كەرەك بولدى. بۇل تۋرالى باسقا قيسسا-داستانداردا جازىلماعان. باتىرلاردىڭ ساف التىننان, كۇمىستەن جاسالعان بەلدىكتەرى, كوك سۇڭگى, قايقى بولات قىلىشى, ساداعى, قورامساعى, جەبەلەرى, التى قۇلاش نايزاسى, توعىز تور ساۋىتى, الماس ءجۇزدى ناركەسكەنى, دويىرى, قانجارلارى بولعان.
ايتىلىپ وتىرعان سوعىس قۇ­رال­­دارى دا ول كەزدە وڭاي­لىق­پەن كەلمەيتىن. ساۋدا قارىم-قاتى­ناسى ارقىلى باسقا ەلدەردەن ساتىلىپ الىناتىن, وزىمىزدە دە جاسالاتىن. وسى جونىنەن ءبىر مىسال وقيعا كەلتىرەيىن. «اقتا­بان شۇبىرىندىدان» كەيىن قيىن­دىق جاۋىنگەرلەردى قارۋمەن جا­راقتاندىرۋ ماسەلەسى بولدى. قازاق حاندىعىنىڭ ونەركاسىپتى قالالارى باسقىنشىلاردىڭ قولىندا قالىپ قويعان ەدى. قارۋ سوعاتىن شەبەرحانالارى بار تاشكەنت, بۇحار, قوقان قالالارىمەن قاتىناس ۇزىلگەن.
تىعىرىقتان شىعۋ جولىن جايساڭ باتىر مەڭزەيدى. ونىڭ اقىلىن قوستاپ جانتاي باتىر قىرىق كىسىمەن التايعا كەتەدى. اي ءجۇرىپ, اق كيىزگە قۇنداقتاعان ويراتتىڭ ۇستاسىن تۇتقىنداپ اكەلەدى. قازاقتار ۇستادان «كىم­سىڭ؟» دەپ اتىن سۇراعاندا, ول: «دارحانمىن!» دەپ جاۋاپ بەرەدى (دارحان – قالماق تىلىندە «ۇستا» دەگەن ءسوز). وسىلاي ول دارحان اتانىپ كەتەدى. ۇستا ارشا كومىرىنە بولات بالقىتىپ, قارۋ-سايمان سوعادى. قوسىمشا قارۋمەن جاب­دىقتالعان قازاقتاردىڭ جاۋدىڭ تالقى قامالىنا جا­ساعان شابۋىلى تولىق جەڭىسپەن اياقتالادى.
سوعىس ونەرىنىڭ قىر-سىرىن ءوزى اتقارعان ۇمبەتەي باتىرلاردىڭ تۇلپارلارىنىڭ جورىقتا, شاي­قاستا يەسىنە كومەگى زور ەكەنىن كورسەتەدى. ال وسى اتتاردىڭ قاسيەتتەرىن اسەرلەپ جەتكىزۋدە جىراۋدى ناعىز جىلقىنىڭ بىلگىش سىنشىسى ەكەنىنە كوزىڭ جەتەدى. مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىن وقىعاندا تاڭدانباي تۇرا المايسىڭ:
ەكىنشى ات كوكشە قىزىل
قۇديا بىتكەن,
تار مىقىن, بوكتەرشەكتى,
تۇياق كەتكەن.
ۇزىن باس, قىسقا مويىن
سۇيرىكتەي بوپ,
كوزى جايناپ, اۋزىنان
كوبىك توككەن.
ءاپايتوس, الشاڭداعان,
تەگى – ءدۇلدۇل,
قيادان ەستىلەدى شىققان ءدۇبىر,
جورىقتا جارتى اي جورتىپ,
التى اي شاپسا,
بولدىرماس تۇياقتىنىڭ
جۇيرىگى – بۇل.
قولعا تۇسكەن قالماقتىڭ قو­رىن ءداۋىنىڭ كۇرەڭ اتىن بوگەنباي, اتان, جانتاي, دوساي باتىرلار سىناعاندا كەرەمەت تاماشالاپ, ونىڭ تۇلعاسىن جان-جاقتى ساراپتاعاندا ءبىرىنىڭ بەرگەن باعاسىن باسقالارى قاي­تا­لامايدى, قايتا تىڭ قاسيەت­تەرىن كەلتىرىپ, تۇلپارلىعىن تولىق­تىرادى.
ۇمبەتەي سول زاماندا ەل باسقارۋ ماسەلەسى وڭاي ەمەس ەكەنىن سەزىنىپ, ءوزىنىڭ جىرلارىمەن حالىقتى, باسشىلاردى قولداۋ, بىرلىكتى بەرىك ۇستاۋ كەرەكتىگىنە شاقىرادى. «باس­قارىپ ورتا ءجۇزدى حان ابىلاي» دەي كەلىپ, ايتىلعان ويىن بىلاي ولەڭگە قوسادى:

قازاقتا قاز داۋىستى
قازىبەكتى,
قابانباي, بوگەنباي مەن
جانىبەكتى
حالىقتىڭ قاھارمانى,
قامقورى دەپ,
دوس تۇگىل, دۇشپانى دا اڭىز ەتتى.
حالقىمىزدىڭ تۇتاستىعى, ەلىمىزدىڭ بىرلىگى جالىندى جىراۋدى قاتتى تولعاندىرادى. ويتكەنى جاۋدان قورعانۋدىڭ نەگىزگى امالى وسىندا ەكەنىن شىعارمالارىندا باسا ايتادى. قارت بوگەنباي مەن بايان باتىر باستاعان بۇل سامساعان سارى قولدا كىمدەر جوق دەيسىز:
كەرەيدىڭ ەمەنالى ەر جابايى,
بارىستاي باسەنتين
ولجابايى,
بالتالى, باعانالى, سىرگەلىدەن
– ەلشىبەك, ورازىمبەت,
جاۋلىبايى…
اتىعاي – قاراۋىلدار
اتويلاپ ءبىر,
تاراقتى, قىپشاقتان دا
تالاي باتىر
قالىڭ شىلگە شۇيىلگەن
قارشىعاداي
ۇرانداپ ارعىندارمەن كەلە
جاتىر».
جالپى, حVIII عاسىرداعى قا­زاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن تاريحي كەزەڭنىڭ شىتىرمان وقيعالارىن, جاۋلارىمەن كۇرەستە جەڭىستىڭ قۋانىشىن, جەڭىلىستىڭ اششى ءدامىن تات­قاندىعىن مۇدىرمەس دەرەكتەر رەتىندە قازىرگى ۇرپاقتارىنا جەتكىزۋ, ولاردى كوركەم جىرلارىمەن بايانداۋ جونىنەن ۇمبەتەي باعا جەتپەس اسىل رۋحاني قازىنا قالدىردى.
ەرەيمەندىك ازاماتتار ۇلى اتالارىن ۇلىقتاۋعا كوپ­تە­گەن ءىس-شارالار جاسادى. بوگەنباي, ۇمبەتەي, جانتاي, اتان باتىرلارعا ەسكەرتكىشتەر قويىلدى. بوگەنباي باتىر ەسكەرتكىشتەرى استانادا, ەرەيمەنتاۋدا قازاقتىڭ ەرلى­گىن اسقاقتاتىپ تۇرعانداي. ۇمبە­تەيگە ەرەيمەنتاۋدا اۋداندىق مادەنيەت سارايىنىڭ اتى بەرىلدى. باتىرلارىمىزعا, ەرەيمەن ەلىنە ارنالىپ كىتاپتار شىعارىلدى, عىلىمي-تەوريالىق كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرىلدى. ءبىز بابالارىمىزدىڭ باعا جەتپەس ەلىمىزگە سىڭىرگەن ىستەرىن ءالى دە كەڭىنەن ناسيحاتتاي بەرۋىمىز كەرەك. تەك سوندا عانا ولاردىڭ ەسىمى حالقىمىزدىڭ جادىندا ماڭگى جاڭعىرا بەرمەك.

سايلاۋبەك بايبولوۆ,
ەڭبەك ارداگەرى,
قوعام قايراتكەرى